ΕΑΜ-ΕΛΑΣ
Η ΑΠΕΛΠΙΣΙΑ
|
|
Οι Γερμανοί στην Αθήνα
Οι Γερμανοί εισήλθον σήμερον το πρωί εις Αθήνας. Η ελληνική πρωτεύουσα έδωσε την πρώτη της απάντηση εις τον κατακτητήν: Τα πάντα κλειστά! Κανείς στους δρόμους! Τα παράθυρα κατάκλειστα! Μόνον ο Ραδιοφωνικός Σταθμός λειτουργεί και εκπέμπει τα τελευταία ελεύθερα ελληνικά συνθήματα. Όλοι οι Έλληνες συγκεντρωμένοι γύρω στα ραδιόφωνα, ακούουν, ενώ οι Γερμανοί κινούνται εις τας οδούς των Αθηνών, μαζί με τις στροφές του Ελληνικού Εθνικού Ύμνου και τα συνθήματα της Νίκης και της επιμονής στον αγώνα:
-Έλληνες! Προσοχή! Ο Ραδιοφωνικός μας Σταθμός ύστερα από λίγα λεπτά της ώρας δεν θα είναι ελληνικός. Πίστη και εμπιστοσύνη στην Ελληνική νίκη! Αδέρφια ψηλά τις καρδιές!
Kαι η στροφή του Eλληνικού Ύμνου έκλεινε το σύνθημα. Και εν συνεχεία:
-Έλληνες, απάνω απ' όλα η Ελλάδα! Συνεχίζομε τον πόλεμο από την Κρήτη. Η νίκη είναι δική μας. Μην ακούσετε σε λίγο το Σταθμό που θα σας εκπέμψει, πιθανόν, το τέλος του πολέμου. Δεν θα είναι ελληνικός αυτός ο σταθμός. Θα είναι γερμανικός. Ο Βασιλεύς και η Κυβέρνησις προ ολίγου ετηλεγράφησαν: Ο πόλεμος συνεχίζεται. Συνεχίζεται και θα συνεχισθή. Ζήτω ο στρατός μας!
Και εν συνεχεία:
-Χαίρε, ω χαίρε, Ελευθεριά!
Ήταν ημέρα Κυριακή, 27η Απριλίου 1941. Σε ένα καφενείο, όπως τους άξιζε, περίμεναν τους εισβολείς οι τέσσερις άνδρες που ανέλαβαν το θλιβερό καθήκον της παράδοσης της πόλεως των Αθηνών. Ήταν ο φρούραρχος Αθηνών, υποστράτηγος Χρ. Καβράκος, ο Νομάρχης Αττικοβοιωτίας Κ. Πεζόπουλος και οι δήμαρχοι Αθηναίων και Πειραιώς Αμβρόσιος Πλυτάς και Μιχ. Μανούσκος. Στην Επιτροπή προβλεπόταν ως πρόεδρος ο Αρχιεπίσκοπος Χρύσανθος, ο οποίος αρνήθηκε όμως να παραστεί μη αντέχοντας να συναντήσει τους εισβολείς. Το καφενείο ονομαζόταν «ΛΟΥΞ» -άλλοι έγραψαν «ΠΑΡΘΕΝΩΝ»-, ανήκε στον κτηματία Ανδρέα Γλεντζάκη και βρισκόταν στη διασταύρωση των λεωφόρων Αλεξάνδρας και Κηφισίας, απέναντι από την τότε έπαυλη Θων.
Οι Έλληνες αξιωματούχοι δήλωσαν πως η Αθήνα ήταν μια ανοχύρωτη πόλη που δεν είχε την πρόθεση να προβάλει αντίσταση. Ο Γερμανός αντισυνταγματάρχης Φον Σέιμπεν όρισε ουσιαστικά πολιτικούς διοικητές των Αθηνών και του Πειραιώς τους δύο δημάρχους, ενώ κατέστησε αιχμάλωτο πολέμου και υπεύθυνο για τυχόν εχθρικές πράξεις τον υποστράτηγο Καβράκο. Παρόντες στη συνάντηση ήταν ο πρεσβευτής της Γερμανίας πρίγκιπας Έρμπαχ και ο γραφικός Γερμανός στρατιωτικός ακόλουθος στην Αθήνα Κλεμ φον Χόχενμπεργκ, ο οποίος μέχρι τότε βρισκόταν σε κατ’ οίκον περιορισμό. Η συνέχεια του δράματος δόθηκε στο Δημαρχιακό Μέγαρο των Αθηνών, ενώ μηχανοκίνητες φάλαγγες καταλάμβαναν στρατηγικά σημεία της αττικής γης.
Ως γνωστόν, ο Αρχιεπίσκοπος Χρύσανθος αρνήθηκε να ορκίσει την Κατοχική Κυβέρνηση Γεωργίου Τσολάκογλου λέγοντας πως «δεν μπορώ να ορκίσω Κυβέρνηση προβληθείσα από τον εχθρό. Εμείς γνωρίζουμε ότι τις Κυβερνήσεις τις ορίζει ο λαός ή ο Βασιλεύς»! Κατόπιν τούτου ακολούθησε η πλέον τιμητική καθαίρεση Ιεράρχη στη σύγχρονη Ελληνική ιστορία. Ο Αρχιεπίσκοπος καθαιρέθηκε με Συντακτική Πράξη της Κατοχικής Κυβέρνησης στις 2 Ιουνίου 1941 και ο ελληνικός λαός βυθίστηκε στο μαύρο σκοτάδι της Κατοχής.
Εισαγωγή: Η Κατοχή
Στις 23 Aπριλίου 1941, ο βασιλιάς και η κυβέρνηση αναχώρησαν από την Αθήνα για την Κρήτη, ενώ οι Γερμανοί προέλαυναν προς την πρωτεύουσα. Χάος και παράλυση είναι τα χαρακτηριστικά του σύντομου διαστήματος από την αναχώρηση των κυβερνώντων ως την είσοδο των Γερμανών στην Αθήνα. Πολλοί είναι αυτοί που αναχώρησαν επίσης για την Κρήτη και τη Μέση Ανατολή ή απλώς κατέφυγαν στην Πελοπόννησο και τα νησιά. Οι συνεχείς βομβαρδισμοί δρόμων και λιμανιών από εχθρικά αεροπλάνα ολοκλήρωσαν την εικόνα της αποδιοργάνωσης και του φόβου. Στις 27 Απριλίου οι Γερμανοί εισήλθαν σε μια σχεδόν άδεια Αθήνα, αφού οι κάτοικοι έμειναν πεισματικά κλεισμένοι στα σπίτια τους. Η ύψωση της ναζιστικής σβάστικας στην Ακρόπολη σηματοδότησε την αρχή της γερμανικής κατοχής. Διόρισαν κυβέρνηση "κουΐσλιγκς" με πρώτο πρωθυπουργό το Γεώργιο Tσολάκογλου, το στρατηγό που υπέγραψε τη συνθηκολόγηση.
Με την πτώση της Κρήτης στα τέλη του Μαΐου, σημειώθηκε η ολοκληρωτική κατάληψη της χώρας από τους Γερμανούς, που επέβαλαν τη "Nέα Tάξη", που σήμανε τη συσσώρευση εξαιρετικών δεινών και δοκιμασιών για τον ελληνικό λαό.
Η Ελλάδα περιήλθε σε τριπλή κατοχή, αφού διαμοιράστηκε ανάμεσα στους Γερμανούς και τους συμμάχους τους, Iταλούς και Bουλγάρους. Στη Bουλγαρία παραχωρήθηκε μια ζώνη ανάμεσα στο Στρυμόνα και το Nέστο, που αργότερα επεκτάθηκε ως την Αλεξανδρούπολη, καθώς και τα νησιά Θάσος και Σαμοθράκη. Oι Γερμανοί κράτησαν τα 2/3 του Έβρου, την κεντρική και ανατολική Mακεδονία, κάποια νησιά του Aιγαίου, την Aττική και την Kρήτη. Στην Iταλία περιήλθε η υπόλοιπη Eλλάδα.
Η πείνα
H οικειοποίηση των φυσικών πόρων και η επίταξη των αγαθών της χώρας, η λεηλάτηση των αποθεμάτων, εμπορικών και βιομηχανικών, από τους Γερμανούς για την αποστολή τους στη Γερμανία, η διακοπή κάθε βιομηχανικής παραγωγής -πλην όσων μπορούσαν να εξυπηρετήσουν την προμήθεια στρατιωτικού υλικού στη Γερμανία- η προκλητικά ολοκληρωτική επιβάρυνση της χώρας για τη συντήρηση των δυνάμεων κατοχής παρέλυσαν απολύτως την οικονομία και έκαναν άκρως προβληματική την τροφοδότηση του ελληνικού λαού. O ιλιγγιώδης πληθωρισμός μηδένισε τα εισοδήματα και τις αποδοχές των κατακτημένων, ενώ η κυκλοφορία αγαθών στη μαύρη αγορά, τα οποία μπορούσε κανείς να αποκτήσει πληρώνοντας σε χρυσές λίρες ή ανταλλάσσοντας τα υπάρχοντά του, συμπλήρωσαν την αδιέξοδη κατάσταση. H εξεύρεση τροφής, ειδικά στα αστικά κέντρα, αποτέλεσε μια οδυνηρή περιπέτεια και η πείνα κόστισε τη ζωή πολλών χιλιάδων ανθρώπων. Για την αντιμετώπιση αυτής της κατάστασης οργανώθηκαν συσσίτια από την Εθνική Αλληλεγγύη.
Το θέαμα εξαντλημένων ανθρώπων που σωριάζονταν στους δρόμους της Αθήνας, τα κάρα με τους σωρούς των πτωμάτων και οι ομαδικοί τάφοι είναι από τις σκληρότερες εικόνες για όσους τις αντίκρυσαν και για όσους τις γνώρισαν καταγραμμένες σε φωτογραφίες της περιόδου. Tο "σκληρό χειμώνα του '41", όπως κωδικοποιήθηκε στην ελληνική μνήμη ο χειμώνας '41-42, υπολογίζεται ότι 100.000 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους από το λιμό και το ψύχος στην Αθήνα και στην υπόλοιπη Ελλάδα, ενώ σε ολόκληρη την τετράχρονη Kατοχή πέθαναν περίπου 300.000 Έλληνες από πείνα, αβιταμίνωση και επιδημίες. Εξάλλου, ο κατοχικός λιμός και οι συνακόλουθες ασθένειες ενοχοποιούνται για την παιδική θνησιμότητα και την καχεξία των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων.
Οι Γερμανοί εισήλθον σήμερον το πρωί εις Αθήνας. Η ελληνική πρωτεύουσα έδωσε την πρώτη της απάντηση εις τον κατακτητήν: Τα πάντα κλειστά! Κανείς στους δρόμους! Τα παράθυρα κατάκλειστα! Μόνον ο Ραδιοφωνικός Σταθμός λειτουργεί και εκπέμπει τα τελευταία ελεύθερα ελληνικά συνθήματα. Όλοι οι Έλληνες συγκεντρωμένοι γύρω στα ραδιόφωνα, ακούουν, ενώ οι Γερμανοί κινούνται εις τας οδούς των Αθηνών, μαζί με τις στροφές του Ελληνικού Εθνικού Ύμνου και τα συνθήματα της Νίκης και της επιμονής στον αγώνα:
-Έλληνες! Προσοχή! Ο Ραδιοφωνικός μας Σταθμός ύστερα από λίγα λεπτά της ώρας δεν θα είναι ελληνικός. Πίστη και εμπιστοσύνη στην Ελληνική νίκη! Αδέρφια ψηλά τις καρδιές!
Kαι η στροφή του Eλληνικού Ύμνου έκλεινε το σύνθημα. Και εν συνεχεία:
-Έλληνες, απάνω απ' όλα η Ελλάδα! Συνεχίζομε τον πόλεμο από την Κρήτη. Η νίκη είναι δική μας. Μην ακούσετε σε λίγο το Σταθμό που θα σας εκπέμψει, πιθανόν, το τέλος του πολέμου. Δεν θα είναι ελληνικός αυτός ο σταθμός. Θα είναι γερμανικός. Ο Βασιλεύς και η Κυβέρνησις προ ολίγου ετηλεγράφησαν: Ο πόλεμος συνεχίζεται. Συνεχίζεται και θα συνεχισθή. Ζήτω ο στρατός μας!
Και εν συνεχεία:
-Χαίρε, ω χαίρε, Ελευθεριά!
Ήταν ημέρα Κυριακή, 27η Απριλίου 1941. Σε ένα καφενείο, όπως τους άξιζε, περίμεναν τους εισβολείς οι τέσσερις άνδρες που ανέλαβαν το θλιβερό καθήκον της παράδοσης της πόλεως των Αθηνών. Ήταν ο φρούραρχος Αθηνών, υποστράτηγος Χρ. Καβράκος, ο Νομάρχης Αττικοβοιωτίας Κ. Πεζόπουλος και οι δήμαρχοι Αθηναίων και Πειραιώς Αμβρόσιος Πλυτάς και Μιχ. Μανούσκος. Στην Επιτροπή προβλεπόταν ως πρόεδρος ο Αρχιεπίσκοπος Χρύσανθος, ο οποίος αρνήθηκε όμως να παραστεί μη αντέχοντας να συναντήσει τους εισβολείς. Το καφενείο ονομαζόταν «ΛΟΥΞ» -άλλοι έγραψαν «ΠΑΡΘΕΝΩΝ»-, ανήκε στον κτηματία Ανδρέα Γλεντζάκη και βρισκόταν στη διασταύρωση των λεωφόρων Αλεξάνδρας και Κηφισίας, απέναντι από την τότε έπαυλη Θων.
Οι Έλληνες αξιωματούχοι δήλωσαν πως η Αθήνα ήταν μια ανοχύρωτη πόλη που δεν είχε την πρόθεση να προβάλει αντίσταση. Ο Γερμανός αντισυνταγματάρχης Φον Σέιμπεν όρισε ουσιαστικά πολιτικούς διοικητές των Αθηνών και του Πειραιώς τους δύο δημάρχους, ενώ κατέστησε αιχμάλωτο πολέμου και υπεύθυνο για τυχόν εχθρικές πράξεις τον υποστράτηγο Καβράκο. Παρόντες στη συνάντηση ήταν ο πρεσβευτής της Γερμανίας πρίγκιπας Έρμπαχ και ο γραφικός Γερμανός στρατιωτικός ακόλουθος στην Αθήνα Κλεμ φον Χόχενμπεργκ, ο οποίος μέχρι τότε βρισκόταν σε κατ’ οίκον περιορισμό. Η συνέχεια του δράματος δόθηκε στο Δημαρχιακό Μέγαρο των Αθηνών, ενώ μηχανοκίνητες φάλαγγες καταλάμβαναν στρατηγικά σημεία της αττικής γης.
Ως γνωστόν, ο Αρχιεπίσκοπος Χρύσανθος αρνήθηκε να ορκίσει την Κατοχική Κυβέρνηση Γεωργίου Τσολάκογλου λέγοντας πως «δεν μπορώ να ορκίσω Κυβέρνηση προβληθείσα από τον εχθρό. Εμείς γνωρίζουμε ότι τις Κυβερνήσεις τις ορίζει ο λαός ή ο Βασιλεύς»! Κατόπιν τούτου ακολούθησε η πλέον τιμητική καθαίρεση Ιεράρχη στη σύγχρονη Ελληνική ιστορία. Ο Αρχιεπίσκοπος καθαιρέθηκε με Συντακτική Πράξη της Κατοχικής Κυβέρνησης στις 2 Ιουνίου 1941 και ο ελληνικός λαός βυθίστηκε στο μαύρο σκοτάδι της Κατοχής.
Εισαγωγή: Η Κατοχή
Στις 23 Aπριλίου 1941, ο βασιλιάς και η κυβέρνηση αναχώρησαν από την Αθήνα για την Κρήτη, ενώ οι Γερμανοί προέλαυναν προς την πρωτεύουσα. Χάος και παράλυση είναι τα χαρακτηριστικά του σύντομου διαστήματος από την αναχώρηση των κυβερνώντων ως την είσοδο των Γερμανών στην Αθήνα. Πολλοί είναι αυτοί που αναχώρησαν επίσης για την Κρήτη και τη Μέση Ανατολή ή απλώς κατέφυγαν στην Πελοπόννησο και τα νησιά. Οι συνεχείς βομβαρδισμοί δρόμων και λιμανιών από εχθρικά αεροπλάνα ολοκλήρωσαν την εικόνα της αποδιοργάνωσης και του φόβου. Στις 27 Απριλίου οι Γερμανοί εισήλθαν σε μια σχεδόν άδεια Αθήνα, αφού οι κάτοικοι έμειναν πεισματικά κλεισμένοι στα σπίτια τους. Η ύψωση της ναζιστικής σβάστικας στην Ακρόπολη σηματοδότησε την αρχή της γερμανικής κατοχής. Διόρισαν κυβέρνηση "κουΐσλιγκς" με πρώτο πρωθυπουργό το Γεώργιο Tσολάκογλου, το στρατηγό που υπέγραψε τη συνθηκολόγηση.
Με την πτώση της Κρήτης στα τέλη του Μαΐου, σημειώθηκε η ολοκληρωτική κατάληψη της χώρας από τους Γερμανούς, που επέβαλαν τη "Nέα Tάξη", που σήμανε τη συσσώρευση εξαιρετικών δεινών και δοκιμασιών για τον ελληνικό λαό.
Η Ελλάδα περιήλθε σε τριπλή κατοχή, αφού διαμοιράστηκε ανάμεσα στους Γερμανούς και τους συμμάχους τους, Iταλούς και Bουλγάρους. Στη Bουλγαρία παραχωρήθηκε μια ζώνη ανάμεσα στο Στρυμόνα και το Nέστο, που αργότερα επεκτάθηκε ως την Αλεξανδρούπολη, καθώς και τα νησιά Θάσος και Σαμοθράκη. Oι Γερμανοί κράτησαν τα 2/3 του Έβρου, την κεντρική και ανατολική Mακεδονία, κάποια νησιά του Aιγαίου, την Aττική και την Kρήτη. Στην Iταλία περιήλθε η υπόλοιπη Eλλάδα.
Η πείνα
H οικειοποίηση των φυσικών πόρων και η επίταξη των αγαθών της χώρας, η λεηλάτηση των αποθεμάτων, εμπορικών και βιομηχανικών, από τους Γερμανούς για την αποστολή τους στη Γερμανία, η διακοπή κάθε βιομηχανικής παραγωγής -πλην όσων μπορούσαν να εξυπηρετήσουν την προμήθεια στρατιωτικού υλικού στη Γερμανία- η προκλητικά ολοκληρωτική επιβάρυνση της χώρας για τη συντήρηση των δυνάμεων κατοχής παρέλυσαν απολύτως την οικονομία και έκαναν άκρως προβληματική την τροφοδότηση του ελληνικού λαού. O ιλιγγιώδης πληθωρισμός μηδένισε τα εισοδήματα και τις αποδοχές των κατακτημένων, ενώ η κυκλοφορία αγαθών στη μαύρη αγορά, τα οποία μπορούσε κανείς να αποκτήσει πληρώνοντας σε χρυσές λίρες ή ανταλλάσσοντας τα υπάρχοντά του, συμπλήρωσαν την αδιέξοδη κατάσταση. H εξεύρεση τροφής, ειδικά στα αστικά κέντρα, αποτέλεσε μια οδυνηρή περιπέτεια και η πείνα κόστισε τη ζωή πολλών χιλιάδων ανθρώπων. Για την αντιμετώπιση αυτής της κατάστασης οργανώθηκαν συσσίτια από την Εθνική Αλληλεγγύη.
Το θέαμα εξαντλημένων ανθρώπων που σωριάζονταν στους δρόμους της Αθήνας, τα κάρα με τους σωρούς των πτωμάτων και οι ομαδικοί τάφοι είναι από τις σκληρότερες εικόνες για όσους τις αντίκρυσαν και για όσους τις γνώρισαν καταγραμμένες σε φωτογραφίες της περιόδου. Tο "σκληρό χειμώνα του '41", όπως κωδικοποιήθηκε στην ελληνική μνήμη ο χειμώνας '41-42, υπολογίζεται ότι 100.000 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους από το λιμό και το ψύχος στην Αθήνα και στην υπόλοιπη Ελλάδα, ενώ σε ολόκληρη την τετράχρονη Kατοχή πέθαναν περίπου 300.000 Έλληνες από πείνα, αβιταμίνωση και επιδημίες. Εξάλλου, ο κατοχικός λιμός και οι συνακόλουθες ασθένειες ενοχοποιούνται για την παιδική θνησιμότητα και την καχεξία των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων.
Η επιβολή της γερμανικής εξουσίας
Το φασιστικό κατοχικό καθεστώς εγκαθίδρυσε κλίμα τρομοκρατίας για να κάμψει την αντίσταση και το φρόνημα του ελληνικού λαού. Η πρόβλεψη θανατικής ποινής για την ελάχιστη ενέργεια που απέκλινε από τις διαταγές της κατοχικής διοίκησης (όπως η ακρόαση ραδιοφώνου), οι καθημερινές εκτελέσεις ομήρων και οι ομαδικές εξοντώσεις κατοίκων ολόκληρων χωριών ως αντίποινα για δολιοφθορές σε βάρος του στρατού κατοχής, οι επί τόπου εκτελέσεις πολιτών υποδεικνυόμενων ως αντιστασιακών από Έλληνες δοσίλογους στα λεγόμενα "μπλόκα", οι φυλακίσεις και οι βασανισμοί, οι εκτοπίσεις Ελλήνων στα γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης συναπάρτιζαν την κατασταλτική μηχανή των Γερμανών απέναντι σε κάθε αντιστασιακή ενέργεια.
Στη γερμανική τρομοκρατία συνεργάστηκαν και τα λεγόμενα "Τάγματα Ασφαλείας", που αποτελούνταν από Έλληνες και συγκροτήθηκαν για πρώτη φορά από την κατοχική κυβέρνηση του Ιωάννη Ράλλη. Εξοπλισμένα και επιτηρούμενα από τους Γερμανούς, συνεργάστηκαν μαζί τους εναντίον των αντιστεκόμενων συμπατριωτών τους και έγιναν αναφορά πίκρας και φρίκης για τους υπόλοιπους Έλληνες.
Στρατόπεδα, όπως του Χαϊδαρίου, χώροι βασανιστηρίων, όπως το κτίριο της Γκεστάπο στην οδό Μέρλιν, τόποι εκτέλεσης, όπως το Σκοπευτήριο της Kαισαριανής στην Aθήνα και το Eπταπύργιο στη Θεσσαλονίκη, παραπέμπουν συμβολικά, στους κοινούς μας συνειρμούς, στους τόπους μαρτυρίου και θυσίας πατριωτών κατά την Kατοχή, ενώ γεγονότα όπως η πυρπόληση των Καλαβρύτων, της Κανδάνου και του Διστόμου με την παράλληλη εξόντωση του πληθυσμού τους αποτελούν κορυφαίες ελληνικές εμπειρίες της γερμανικής βαρβαρότητας.
Εξάλλου, όπως και στην υπόλοιπη Eυρώπη, οι Nαζί διενήργησαν και στην Ελλάδα την εξόντωση του εβραϊκού στοιχείου. Το 1943, από το Μάρτιο ως τον Αύγουστο, το σύνολο σχεδόν της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης (50.000 άτομα περίπου) μεταφέρθηκε στο ’ουσβιτς, απ' όπου επέστρεψαν ελάχιστοι επιζώντες. Η εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης ξεκληρίστηκε. Συνολικά υπολογίζεται ότι 60.000-65.000 Έλληνες εβραίοι (σε σύνολο 80.000 περίπου) εκτοπίστηκαν στα ναζιστικά στρατόπεδα και η συντριπτική πλειοψηφία αποτέλεσε θύματα της Τελικής Λύσης. Η Ελλάδα έχασε από τα μεγαλύτερα στην Ευρώπη ποσοστά του εβραϊκού πληθυσμού της ενώ εξαφανίστηκαν μερικές από τις αρχαιότερες εβραϊκές κοινότητες της Ευρώπης, οι οποίες διαβιούσαν στην Ελλάδα. Να σημειωθεί ότι, εκτός εξαιρέσεων, το αντισημητικό κίνημα δεν βρήκε απήχηση στην Ελλάδα και πολλοί Εβραίοι βοηθήθηκαν με διάφορους τρόπους να επιζήσουν από τους χριστιανούς συμπατριώτες τους. Το Ε.Α.Μ/Ε.Λ.Α.Σ. βοήθησε επίσης στη διάσωσή τους.
Το φασιστικό κατοχικό καθεστώς εγκαθίδρυσε κλίμα τρομοκρατίας για να κάμψει την αντίσταση και το φρόνημα του ελληνικού λαού. Η πρόβλεψη θανατικής ποινής για την ελάχιστη ενέργεια που απέκλινε από τις διαταγές της κατοχικής διοίκησης (όπως η ακρόαση ραδιοφώνου), οι καθημερινές εκτελέσεις ομήρων και οι ομαδικές εξοντώσεις κατοίκων ολόκληρων χωριών ως αντίποινα για δολιοφθορές σε βάρος του στρατού κατοχής, οι επί τόπου εκτελέσεις πολιτών υποδεικνυόμενων ως αντιστασιακών από Έλληνες δοσίλογους στα λεγόμενα "μπλόκα", οι φυλακίσεις και οι βασανισμοί, οι εκτοπίσεις Ελλήνων στα γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης συναπάρτιζαν την κατασταλτική μηχανή των Γερμανών απέναντι σε κάθε αντιστασιακή ενέργεια.
Στη γερμανική τρομοκρατία συνεργάστηκαν και τα λεγόμενα "Τάγματα Ασφαλείας", που αποτελούνταν από Έλληνες και συγκροτήθηκαν για πρώτη φορά από την κατοχική κυβέρνηση του Ιωάννη Ράλλη. Εξοπλισμένα και επιτηρούμενα από τους Γερμανούς, συνεργάστηκαν μαζί τους εναντίον των αντιστεκόμενων συμπατριωτών τους και έγιναν αναφορά πίκρας και φρίκης για τους υπόλοιπους Έλληνες.
Στρατόπεδα, όπως του Χαϊδαρίου, χώροι βασανιστηρίων, όπως το κτίριο της Γκεστάπο στην οδό Μέρλιν, τόποι εκτέλεσης, όπως το Σκοπευτήριο της Kαισαριανής στην Aθήνα και το Eπταπύργιο στη Θεσσαλονίκη, παραπέμπουν συμβολικά, στους κοινούς μας συνειρμούς, στους τόπους μαρτυρίου και θυσίας πατριωτών κατά την Kατοχή, ενώ γεγονότα όπως η πυρπόληση των Καλαβρύτων, της Κανδάνου και του Διστόμου με την παράλληλη εξόντωση του πληθυσμού τους αποτελούν κορυφαίες ελληνικές εμπειρίες της γερμανικής βαρβαρότητας.
Εξάλλου, όπως και στην υπόλοιπη Eυρώπη, οι Nαζί διενήργησαν και στην Ελλάδα την εξόντωση του εβραϊκού στοιχείου. Το 1943, από το Μάρτιο ως τον Αύγουστο, το σύνολο σχεδόν της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης (50.000 άτομα περίπου) μεταφέρθηκε στο ’ουσβιτς, απ' όπου επέστρεψαν ελάχιστοι επιζώντες. Η εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης ξεκληρίστηκε. Συνολικά υπολογίζεται ότι 60.000-65.000 Έλληνες εβραίοι (σε σύνολο 80.000 περίπου) εκτοπίστηκαν στα ναζιστικά στρατόπεδα και η συντριπτική πλειοψηφία αποτέλεσε θύματα της Τελικής Λύσης. Η Ελλάδα έχασε από τα μεγαλύτερα στην Ευρώπη ποσοστά του εβραϊκού πληθυσμού της ενώ εξαφανίστηκαν μερικές από τις αρχαιότερες εβραϊκές κοινότητες της Ευρώπης, οι οποίες διαβιούσαν στην Ελλάδα. Να σημειωθεί ότι, εκτός εξαιρέσεων, το αντισημητικό κίνημα δεν βρήκε απήχηση στην Ελλάδα και πολλοί Εβραίοι βοηθήθηκαν με διάφορους τρόπους να επιζήσουν από τους χριστιανούς συμπατριώτες τους. Το Ε.Α.Μ/Ε.Λ.Α.Σ. βοήθησε επίσης στη διάσωσή τους.
Η ΕΛΠΙΔΑ
Ε.Α.Μ. : Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο
7 Σεπτέμβρη 1941
|
|
Τι είναι και τι θέλει το ΕΑΜ
“Ο σημερινός αγώνας του λαού μας στο περιεχόμενό του δεν μπορεί να είναι τίποτ’ άλλο παρά απελευθερωτικός. Πρόκειται να κατακτήσουμε τη λευτεριά μας, να διώξουμε τους ξένους επιδρομείς από τη χώρα μας, να υπερασπίσουμε τα δικαιώματά μας στη ζωή και τον πολιτισμό. Πρόκειται ν’ ανοίξουμε το δρόμο για μιαν ελεύτερη, πολιτισμένη κι ευτυχισμένη Ελλάδα. Αυτός είναι ο πρώτος, ο υπέρτατος, ο μόνος σκοπός που μας προβάλλεται σήμερα επιτακτικά όσο ποτέ.
Στη μορφή του, ο σημερινός αγώνας δεν μπορεί παρά να είναι παλλαϊκός, ν’ αγκαλιάσει όλα τα στρώματα του λαού, και τον εργάτη και τον αστό και τον αγρότη και τον διανοούμενο. Και μ’ αυτή την έννοια της παλλαϊκότητας, ο αγώνας αυτός χαρακτηρίζεται σαν αγώνας εθνικός.
Ο σημερινός, λοιπόν, αγώνας που βγαίνει από τα πράγματα και την ψυχική διάθεση όλου του λαού, είναι αγώνας εθνικοαπελευθερωτικός, και μόνο αν έτσι κατανοηθεί και οργανωθεί μπορεί να φέρει το ποθητό αποτέλεσμα…”.
”Ορισμένα κόμματα συνειδητοποίησαν καθαρά τα συνθήματα που βγαίνουνε σήμερα και από τις αντικειμενικές συνθήκες και από τη διάθεση του λαού να παλέψει για τη ζωή του και τη σωτηρία του. Και τα κόμματα αυτά συγκροτήσανε πριν από ένα χρόνο το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο, σα μια κοινή αφετηρία και κοινό στάδιο δράσης για όλη την πολιτική ηγεσία και καθοδήγηση του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα.
Από τη στιγμή που διαπιστώνεται πως ο εθνικός απελευθερωτικός αγώνας επιβάλλεται αναπόδραστα από τις σημερινές αντικειμενικές συνθήκες της χώρας μας και ανταποκρίνεται στην αγωνιστική διάθεση όλου του λαού, από τη στιγμή που διαπιστώνεται πως ο αγώνας αυτός είναι παλλαϊκός και ομαδικός και δεν μπορεί να πετύχει παρά μόνο με την ενότητα στους σκοπούς, στην οργάνωση και στην καθοδήγησή του, βγαίνει επιτακτικό το χρέος, από τη μια μεριά, για όλο το λαό να ενταχθεί σε μιαν ενιαία εθνική ενότητα, αφήνοντας για την ώρα κατά μέρος κάθε διαφορά πολιτική ή ιδεολογική, που πηγάζει από τα μερικότερα συμφέροντα των κοινωνικών τάξεων, όταν για όλους τους Ελληνες και για όλες τις κοινωνικές τάξεις προβάλλει τώρα το υπέρτατο συμφέρον να σωθούν, να κατακτήσουν και να διατηρήσουν τη λευτεριά τους.
Μπροστά σ’ αυτό το υπέρτατο παλλαϊκό συμφέρον, υποχωρούν όλα τ’ άλλα για τούτην τη στιγμή.
Αρα, κάθε Ελληνας έχει την υποχρέωση ν’ αφήσει κατά μέρος όλα τα άλλα και να μπει στη γραμμή του αγώνα. Πλάι σ’ όλα τ’ άλλα αδέρφια του, γιατί μόνο η ένωση μπορεί να φέρει τη νίκη.
Παράλληλα τώρα μ’ αυτό, από τους ίδιους όρους, βγαίνει, από την άλλη μεριά, και το χρέος για όλα τα πολιτικά κόμματα και για όλους τους πολιτικούς αρχηγούς, όσοι είναι σύμφωνοι για την ανάγκη και τους σκοπούς του εθνικού απελευθερωτικού αγώνα, να συγκροτήσουνε την ενιαία πολιτική και καθοδήγηση του αγώνα μέσα στο Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο.
Ποια κόμματα και ποιοι πολιτικοί αρχηγοί μπορεί να μην είναι σύμφωνοι για την ανάγκη και τους σκοπούς του εθνικού απελευθερωτικού αγώνα; Οι προδότες και οι φασίστες μόνο.
Υπάρχουν άλλοι που πιστεύουν πως ο λαός πρέπει να δεχτεί μοιρολατρικά τη σκλαβιά ή να περιμένει να τον σώσουν άλλοι από τη σκλαβιά; Ας το δηλώσουν.
Μα, κι αν δεν το δηλώσουν το ίδιο συμπέρασμα θα βγει από τη στάση τους απέναντι στον αγώνα και απέναντι στο Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο…”.
”Τι πρέπει να κάνεις; Να τι πρέπει να κάνεις. Πρώτα πρώτα, δεν πρέπει ποτέ, για κανένα λόγο, για καμιά περίπτωση να μείνεις μόνος, ξεκομμένος από το σύνολο, άτομο ξεμοναχιασμένο. Ενώσου με τους άλλους.
Ενώσου με τους συναδέλφους σου, τους συντρόφους σου, τους συντεχνίτες σου. Εμπα στην οργάνωσή σου, στο σωματείο σου, στο συνεταιρισμό σου, στην ένωσή σου, στο επαγγελματικό σωματείο και γίνε μέλος ενεργητικό.
Παίρνε μέρος σ’ όλους τους αγώνες, στις συζητήσεις για τα καθημερινά ζητήματα, προστάτευε τα δικαιώματά σου στη ζωή, για να εξασφαλιστεί η ζωή σου, η συντήρηση η δική σου και των δικών σου.
Επειτα αναζήτησε γύρω σου τους φίλους και γνωστούς σου που μπορείτε να καταρτίσετε μια ομάδα του ΕΑΜ, ΕΕΑΜ, ΕΛΑΣ, ΕΑΜΝ, Εθνικής Αλληλεγγύης κτλ. Οργανωθείτε στην ομάδα αυτή, βγάλτε γραμματέα και συνδεθείτε με την τοπική επιτροπή.Διάβαζε τα δημοσιογραφικά όργανα της οργάνωσής σου και διάδινέ τα γύρω σου.
Δίνε ταχτικά τη συνδρομή σου και παίρνε μέρος όσο μπορείς γενικότερα στους εράνους.
Σκόρπιζε γύρω σου τα συνθήματα της καθημερινής πάλης και γενικότερα τα συνθήματα του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα.
Φρονημάτιζε και δυνάμωνε τους γύρω σου, εμψύχωνε τους δισταχτικούς, τους δειλούς και κοίταξε με κάθε τρόπο να πλατύνεις την οργάνωσή σου.
Παίρνε μέρος ενεργητικό στους αγώνες, στις διαδηλώσεις, στις απεργίες, σε κάθε ομαδική εκδήλωση.
Δείχνε απόλυτη αλληλεγγύη με όλους τους συναγωνιστές.
Ξεσκέπαζε και κυνήγα τους προδότες και τους χαφιέδες.
Ξεσκέπαζε όλους τους διασπαστές της απελευθερωτικής πάλης.
Προφύλαττε τις γυναίκες από την επαφή με τους ξένους, από τη διαφθορά και την εκπόρνεψη.
Σε κάθε στιγμή, κάνε το χρέος σου και μην αφήνεις ποτέ να περάσει μια μέρα χωρίς να ρωτήσεις τον εαυτό σου:
Τι έκαμα σήμερα για τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα;
Σε τι έβλαψα τους εχθρούς, σε τι βοήθησα το λαό μας να λυτρωθεί; *Δημήτρης Γληνός*
“Ο σημερινός αγώνας του λαού μας στο περιεχόμενό του δεν μπορεί να είναι τίποτ’ άλλο παρά απελευθερωτικός. Πρόκειται να κατακτήσουμε τη λευτεριά μας, να διώξουμε τους ξένους επιδρομείς από τη χώρα μας, να υπερασπίσουμε τα δικαιώματά μας στη ζωή και τον πολιτισμό. Πρόκειται ν’ ανοίξουμε το δρόμο για μιαν ελεύτερη, πολιτισμένη κι ευτυχισμένη Ελλάδα. Αυτός είναι ο πρώτος, ο υπέρτατος, ο μόνος σκοπός που μας προβάλλεται σήμερα επιτακτικά όσο ποτέ.
Στη μορφή του, ο σημερινός αγώνας δεν μπορεί παρά να είναι παλλαϊκός, ν’ αγκαλιάσει όλα τα στρώματα του λαού, και τον εργάτη και τον αστό και τον αγρότη και τον διανοούμενο. Και μ’ αυτή την έννοια της παλλαϊκότητας, ο αγώνας αυτός χαρακτηρίζεται σαν αγώνας εθνικός.
Ο σημερινός, λοιπόν, αγώνας που βγαίνει από τα πράγματα και την ψυχική διάθεση όλου του λαού, είναι αγώνας εθνικοαπελευθερωτικός, και μόνο αν έτσι κατανοηθεί και οργανωθεί μπορεί να φέρει το ποθητό αποτέλεσμα…”.
”Ορισμένα κόμματα συνειδητοποίησαν καθαρά τα συνθήματα που βγαίνουνε σήμερα και από τις αντικειμενικές συνθήκες και από τη διάθεση του λαού να παλέψει για τη ζωή του και τη σωτηρία του. Και τα κόμματα αυτά συγκροτήσανε πριν από ένα χρόνο το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο, σα μια κοινή αφετηρία και κοινό στάδιο δράσης για όλη την πολιτική ηγεσία και καθοδήγηση του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα.
Από τη στιγμή που διαπιστώνεται πως ο εθνικός απελευθερωτικός αγώνας επιβάλλεται αναπόδραστα από τις σημερινές αντικειμενικές συνθήκες της χώρας μας και ανταποκρίνεται στην αγωνιστική διάθεση όλου του λαού, από τη στιγμή που διαπιστώνεται πως ο αγώνας αυτός είναι παλλαϊκός και ομαδικός και δεν μπορεί να πετύχει παρά μόνο με την ενότητα στους σκοπούς, στην οργάνωση και στην καθοδήγησή του, βγαίνει επιτακτικό το χρέος, από τη μια μεριά, για όλο το λαό να ενταχθεί σε μιαν ενιαία εθνική ενότητα, αφήνοντας για την ώρα κατά μέρος κάθε διαφορά πολιτική ή ιδεολογική, που πηγάζει από τα μερικότερα συμφέροντα των κοινωνικών τάξεων, όταν για όλους τους Ελληνες και για όλες τις κοινωνικές τάξεις προβάλλει τώρα το υπέρτατο συμφέρον να σωθούν, να κατακτήσουν και να διατηρήσουν τη λευτεριά τους.
Μπροστά σ’ αυτό το υπέρτατο παλλαϊκό συμφέρον, υποχωρούν όλα τ’ άλλα για τούτην τη στιγμή.
Αρα, κάθε Ελληνας έχει την υποχρέωση ν’ αφήσει κατά μέρος όλα τα άλλα και να μπει στη γραμμή του αγώνα. Πλάι σ’ όλα τ’ άλλα αδέρφια του, γιατί μόνο η ένωση μπορεί να φέρει τη νίκη.
Παράλληλα τώρα μ’ αυτό, από τους ίδιους όρους, βγαίνει, από την άλλη μεριά, και το χρέος για όλα τα πολιτικά κόμματα και για όλους τους πολιτικούς αρχηγούς, όσοι είναι σύμφωνοι για την ανάγκη και τους σκοπούς του εθνικού απελευθερωτικού αγώνα, να συγκροτήσουνε την ενιαία πολιτική και καθοδήγηση του αγώνα μέσα στο Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο.
Ποια κόμματα και ποιοι πολιτικοί αρχηγοί μπορεί να μην είναι σύμφωνοι για την ανάγκη και τους σκοπούς του εθνικού απελευθερωτικού αγώνα; Οι προδότες και οι φασίστες μόνο.
Υπάρχουν άλλοι που πιστεύουν πως ο λαός πρέπει να δεχτεί μοιρολατρικά τη σκλαβιά ή να περιμένει να τον σώσουν άλλοι από τη σκλαβιά; Ας το δηλώσουν.
Μα, κι αν δεν το δηλώσουν το ίδιο συμπέρασμα θα βγει από τη στάση τους απέναντι στον αγώνα και απέναντι στο Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο…”.
”Τι πρέπει να κάνεις; Να τι πρέπει να κάνεις. Πρώτα πρώτα, δεν πρέπει ποτέ, για κανένα λόγο, για καμιά περίπτωση να μείνεις μόνος, ξεκομμένος από το σύνολο, άτομο ξεμοναχιασμένο. Ενώσου με τους άλλους.
Ενώσου με τους συναδέλφους σου, τους συντρόφους σου, τους συντεχνίτες σου. Εμπα στην οργάνωσή σου, στο σωματείο σου, στο συνεταιρισμό σου, στην ένωσή σου, στο επαγγελματικό σωματείο και γίνε μέλος ενεργητικό.
Παίρνε μέρος σ’ όλους τους αγώνες, στις συζητήσεις για τα καθημερινά ζητήματα, προστάτευε τα δικαιώματά σου στη ζωή, για να εξασφαλιστεί η ζωή σου, η συντήρηση η δική σου και των δικών σου.
Επειτα αναζήτησε γύρω σου τους φίλους και γνωστούς σου που μπορείτε να καταρτίσετε μια ομάδα του ΕΑΜ, ΕΕΑΜ, ΕΛΑΣ, ΕΑΜΝ, Εθνικής Αλληλεγγύης κτλ. Οργανωθείτε στην ομάδα αυτή, βγάλτε γραμματέα και συνδεθείτε με την τοπική επιτροπή.Διάβαζε τα δημοσιογραφικά όργανα της οργάνωσής σου και διάδινέ τα γύρω σου.
Δίνε ταχτικά τη συνδρομή σου και παίρνε μέρος όσο μπορείς γενικότερα στους εράνους.
Σκόρπιζε γύρω σου τα συνθήματα της καθημερινής πάλης και γενικότερα τα συνθήματα του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα.
Φρονημάτιζε και δυνάμωνε τους γύρω σου, εμψύχωνε τους δισταχτικούς, τους δειλούς και κοίταξε με κάθε τρόπο να πλατύνεις την οργάνωσή σου.
Παίρνε μέρος ενεργητικό στους αγώνες, στις διαδηλώσεις, στις απεργίες, σε κάθε ομαδική εκδήλωση.
Δείχνε απόλυτη αλληλεγγύη με όλους τους συναγωνιστές.
Ξεσκέπαζε και κυνήγα τους προδότες και τους χαφιέδες.
Ξεσκέπαζε όλους τους διασπαστές της απελευθερωτικής πάλης.
Προφύλαττε τις γυναίκες από την επαφή με τους ξένους, από τη διαφθορά και την εκπόρνεψη.
Σε κάθε στιγμή, κάνε το χρέος σου και μην αφήνεις ποτέ να περάσει μια μέρα χωρίς να ρωτήσεις τον εαυτό σου:
Τι έκαμα σήμερα για τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα;
Σε τι έβλαψα τους εχθρούς, σε τι βοήθησα το λαό μας να λυτρωθεί; *Δημήτρης Γληνός*
H Εποποιΐα
Όταν τα στρατεύματα της Γερμανίας, της Ιταλίας και της Βουλγαρίας κατέκτησαν την Ελλάδα και οι Γερμανοί μπήκαν στην Αθήνα (27 Απρίλη 1941), οι κομμουνιστές που δραπέτευσαν από τους τόπους εξορίας, όπου τους κρατούσε η κυβέρνηση Μεταξά, καθώς και άλλοι, που δρούσαν στην παρανομία, έσπευσαν να ανασυγκροτήσουν το ΚΚΕ και να οργανώσουν την Αντίσταση κατά των κατακτητών.
Στις 31 Οκτώβρη 1940 το (πρώτο) «ανοιχτό γράμμα προς τον ελληνικό λαό» του Νίκου Ζαχαριάδη, Γενικού Γραμματέα της ΚΕ του ΚΚΕ, από τα μπουντρούμια της Κρατικής Ασφάλειας, χάραξε τη γραμμή της πάλης στον ελληνοϊταλικό πόλεμο. Το πρώτο ανοιχτό γράμμα δημοσιεύτηκε στις 2 Νοέμβρη 1940 και ανάμεσα σε άλλα, καλούσε «(...) Δίπλα στο κύριο μέτωπο και Ο ΚΑΘΕ ΒΡΑΧΟΣ, Η ΚΑΘΕ ΡΕΜΑΤΙΑ, ΤΟ ΚΑΘΕ ΧΩΡΙΟ, ΚΑΛΥΒΑ ΜΕ ΚΑΛΥΒΑ, Η ΚΑΘΕ ΠΟΛΗ, ΣΠΙΤΙ ΜΕ ΣΠΙΤΙ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΓΙΝΕΙ ΦΡΟΥΡΙΟ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΤΙΚΟΥ ΑΓΩΝΑ. (...) Επαθλο για τον εργαζόμενο λαό και επιστέγασμα για το σημερινό του αγώνα, πρέπει να είναι και θα είναι, μια καινούργια Ελλάδα της δουλειάς, της λευτεριάς, λυτρωμένη από κάθε ξένη ιμπεριαλιστική εξάρτηση, μ' έναν πραγματικά παλλαϊκό πολιτισμό (...)».
Στη γραμμή του «ανοιχτού γράμματος» κινήθηκε στη συνέχεια η δράση του ΕΑΜ.
Το ΚΚΕ είχε βγει βαριά χτυπημένο από τη βασιλομεταξική δικτατορία της 4ης Αυγούστου 1936. Η Κρατική Ασφάλεια μπόρεσε να συγκροτήσει τη χαφιέδικη «Προσωρινή Διοίκηση» σε ρόλο καθοδηγητικού οργάνου του Κόμματος, που εξέδιδε τον κατευθυνόμενο «Ριζοσπάστη».
Στο ίδιο διάστημα, με πρωτοβουλία στελεχών του ΚΚΕ, είχε συγκροτηθεί η «Παλιά Κεντρική Επιτροπή», που λειτουργούσε ως καθοδηγητικό όργανο του Κόμματος.
Το ΚΚΕ είχε στερηθεί τις σημαντικές υπηρεσίες εκατοντάδων στελεχών του, που η κυβέρνηση Μεταξά παρέδωσε στους Γερμανούς, καθώς και του Γενικού Γραμματέα της ΚΕ Νίκου Ζαχαριάδη, που επίσης τον παρέδωσε στην Γκεστάπο και αυτή τον έστειλε στο στρατόπεδο Νταχάου. Μπόρεσε ωστόσο να ξεπεράσει τις δυσκολίες και σε πολύ λίγο χρόνο μετατράπηκε σε ισχυρό και μαζικό Κόμμα.
Την 1η του Ιούλη 1941, συγκροτείται η Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ και συνέρχεται η 6η Ολομέλειά της.
Το θέμα της συζήτησης ήταν: «Η τρέχουσα στιγμή και τα καθήκοντα των Ελλήνων κομμουνιστών - έκκληση προς τα μέλη του ΚΚΕ».
Στην απόφασή της η ΚΕ (ΚΚΕ - Επίσημα Κείμενα, τ. 5ος, σελ. 36-40) κάνει εκτίμηση του ιμπεριαλιστικού χαρακτήρα του πολέμου:
«1. Η ανθρωπότητα περνάει την πιο κρίσιμη στιγμή της ιστορίας της. Απ' άκρη σ' άκρη της Γης απλώνονται όλο και πιο πολύ οι φλόγες του δεύτερου ιμπεριαλιστικού πολέμου, που έχει σκοπό το ξαναμοίρασμα της Γης(...)».
Ταυτόχρονα, εκτιμά ότι η υπεράσπιση και η νίκη της ΕΣΣΔ στον πόλεμο (ήδη από τις 22 του Ιούνη 1941 είχε δεχτεί τη χιτλερική επίθεση), ταυτίζεται με την αντιφασιστική πάλη των λαών.
«2. (...) Η υπεράσπιση της Σοβιετικής Ενωσης, η υποστήριξη της νίκης της με όλα τα μέσα είναι ύψιστο καθήκον κάθε κομμουνιστή, κάθε εργαζόμενου ανθρώπου που θέλει τη λευτεριά της χώρας του από το φασιστικό ζυγό. Οι κομμουνιστές ποτέ δεν ξεχνάνε, πως σε τελευταία ανάλυση η Σοβιετική Ενωση είναι ο κοινός εχθρός όλων των ιμπεριαλιστών. Ομως, οι κομμουνιστές οφείλουν να δουν, ότι στο σημερινό στάδιο της αντισοβιετικής επίθεσης ο φασισμός είναι ο κύριος εχθρός όχι μόνον του πρώτου σοσιαλιστικού κράτους, αλλά και κάθε δημοκρατικής κατάκτησης του λαού. Γι' αυτό πρέπει να υποστηρίζουν κάθε προσπάθεια που θα τείνει στη συντριβή του φασισμού και στην υπεράσπιση της Σοβιετικής Ενωσης...».
Η απόφαση της 6ης Ολομέλειας θέτει ως καθήκον, μέσα στις συγκεκριμένες αντίξοες συνθήκες, την ανασυγκρότηση του ΚΚΕ, μέσω της αντιμετώπισης της διαβρωτικής, από τον ταξικό αντίπαλο, δουλειάς στην περίοδο της Μεταξικής δικτατορίας, και τη συσπείρωση και εξασφάλιση της ενότητας του Κόμματος στην απόφαση αυτή, που έμελλε να είναι μετά το ιστορικό γράμμα του ΓΓ της ΚΕ του ΚΚΕ Ν. Ζαχαριάδη, το οποίο καλούσε στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα, η βάση της πολιτικής για την εθνική και κοινωνική απελευθέρωση.
«6. Στις σημερινές υπεύθυνες ιστορικές στιγμές για την ανθρωπότητα και τον κομμουνισμό πρωταρχικός όρος για τη νίκη είναι η ύπαρξη γερού κομμουνιστικού κόμματος, ικανού να οδηγήσει το λαό στην εθνική και κοινωνική του απελευθέρωση. Είναι κοινή συνείδηση ότι πρέπει να μπει τέρμα σε μια κατάσταση αποσύνθεσης. Το Κομμουνιστικό Κόμμα της Ελλάδας πρέπει το γρηγορότερο να περάσει από το στάδιο της σύγχυσης, του χαφιεδισμού και της διασποράς στο στάδιο της ανασυγκρότησης και συνένωσης των δυνάμεων, να γίνει ο οδηγός του λαϊκού αγώνα για την εθνική μας ανεξαρτησία, για την εξουσία του λαού...».
Και έθετε τα καθήκοντα του αγώνα ως εξής:
«7. Ο γερμανοϊταλικός φασιστικός ζυγός και ο διεκπεραιωτής του, η αντεθνική κυβέρνηση Τσολάκογλου, οδηγούν καθημερινά τον ελληνικό λαό στον αφανισμό. Μέσα στις σημερινές συνθήκες το βασικό καθήκον των Ελλήνων κομμουνιστών είναι η οργάνωση της πάλης του ελληνικού λαού για την υπεράσπιση της Σοβιετικής Ενωσης και την αποτίναξη του ξενικού φασιστικού ζυγού. Το Κομμουνιστικό Κόμμα της Ελλάδας καλεί τον ελληνικό λαό, τα κόμματα και τις οργανώσεις του, σ' ένα εθνικό μέτωπο της απελευθέρωσης:
α) Για το διώξιμο της γερμανοϊταλικής κατοχής από την Ελλάδα.
β) Για την ανατροπή της κυβέρνησης - οργανέτου τους.
γ) Για την καθημερινή υποστήριξη και υπεράσπιση της Σοβιετικής Ενωσης.
δ) Για την υποστήριξη κάθε συνεπούς αντιφασιστικής δύναμης με όλα τα μέσα.
ε) Για το σχηματισμό προσωρινής κυβέρνησης από όλα τα κόμματα, που θα αποκαταστήσει τις δημοκρατικές ελευθερίες του λαού, θα του εξασφαλίσει ψωμί και δουλιά, θα συγκαλέσει συνταχτική εθνοσυνέλευση και θα υπερασπίσει την ακεραιότητα και την ανεξαρτησία της Ελλάδας από κάθε ξενική ιμπεριαλιστική δύναμη.
8. Η συγκρότηση του εθνικού μετώπου επιβάλλει στον κάθε κομμουνιστή, στον κάθε αντιφασίστα μια επίμονη καθημερινή δουλιά για την οργάνωση της πάλης για το ψωμί του λαού που λιμοκτονεί, για την αύξηση του μεροκάματου και των μισθών, ενάντια στις επιτάξεις και στη λήστεψη της εγχώριας παραγωγής, για την οργάνωση των εργατών και υπαλλήλων στα σωματεία τους, που θα είναι όργανα πάλης για την καλυτέρεψη της ζωής τους, για την άμεση οργάνωση των απολυθέντων πολεμιστών, των τραυματιών και των θυμάτων, για την ανακούφιση της τραγικής θέσης τους, για την κατάπαυση της εντεινόμενης φασιστικής τρομοκρατίας, για την απόλυση όλων των συλληφθέντων αντιφασιστών και για την παροχή γενικής πολιτικής αμνηστίας.
9. Οργανώνοντας ακούραστα τον αγώνα για τα καθημερινά ζητήματα όλων των λαϊκών στρωμάτων και την ένοπλη αντίσταση στους καταχτητές, το Κόμμα και ο κάθε κομμουνιστής ξεχωριστά οφείλει να προσανατολίζεται έγκαιρα και σωστά στα σοβαρά γεγονότα που αλλάζουν και θα αλλάζουν κάθε μέρα με γρηγορότερο ρυθμό, να οργανώνει τις δυνάμεις της λαϊκής εξέγερσης για την εθνική και κοινωνική απελευθέρωση της Ελλάδας. Κάθε κομμουνιστής έχει χρέος να δώσει όλες του τις δυνάμεις για τη συγκρότηση του εθνικού μετώπου, δουλεύοντας ειλικρινά γι' αυτό το σκοπό και οργανώνοντας παντού επιτροπές εθνικού μετώπου από πολίτες κάθε πολιτικής παράταξης, που θέλουν την ανεξαρτησία της Ελλάδας. Οι κομμουνιστές οφείλουν να διαφωτίζουν το λαό πως οριστικά μόνον η λαϊκή εξουσία των εργατών και αγροτών θ' απαλλάξει το λαό από τα μαρτύρια των ιμπεριαλιστικών πολέμων, θα δώσει τη γη στους αγρότες, θα απαλλάξει τον τόπο από την ξενική εξάρτηση και εκμετάλλευση και θα κάνει τον εργαζόμενο λαό ελεύθερο, χορτάτο και πολιτισμένο».
Το σημαντικό ζήτημα δεν ήταν μόνον το κάλεσμα στην εργατική τάξη και στ' άλλα λαϊκά στρώματα για εθνικοαπελευθερωτική πάλη. Ηταν κυρίως ότι η πρωτοβουλία οργάνωσης αυτού του αγώνα περνούσε στα χέρια της εργατικής τάξης.
Πράγματι, τα αποτελέσματα της δράσης του ΚΚΕ με βάση αυτήν την απόφαση δεν άργησαν να 'ρθουν. Αλλωστε, η λαϊκή πάλη για την απελευθέρωση είχε ήδη αρχίσει να οργανώνεται πριν την Ολομέλεια, με πρωτοβουλίες που έπαιρναν κατά περιοχές οι κομμουνιστές. Το ζητούμενο ήταν να πάρει πανελλαδικά χαρακτηριστικά, να καθοδηγηθεί κεντρικά, να αποκτήσει ενιαίο προσανατολισμό, να γίνει πιο αποτελεσματική.
Ηδη, από το Μάη - Ιούνη, ακόμη, του '41, είχαν δημιουργηθεί πλατιές εθνικοαπελευθερωτικές οργανώσεις: Στη Μακεδονία η οργάνωση «Ελευθερία», στην Ηπειρο το «Πατριωτικό Μέτωπο», στην Καλαμάτα η «Νέα Φιλική Εταιρεία», στον Πύργο το «Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο» κ.ο.κ. Η πρώτη, όμως, πανελλαδική εθνικοαπελευθερωτική οργάνωση ήταν η ΕΘΝΙΚΗ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗ, που ιδρύθηκε στην Αθήνα στις 28 του Μάη του 1941.
Με πρωτοβουλία του ΚΚΕ αμέσως μετά την έναρξη της Κατοχής, δημιουργήθηκαν το Εργατικό Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΕΑΜ - 16 Αυγούστου 1941).
Στις 27 Σεπτέμβρη του 1941 πραγματοποιήθηκε η ιδρυτική σύσκεψη του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου με τη συμμετοχή του ΚΚΕ, του Σοσιαλιστικού Κόμματος Ελλάδας (ΣΚΕ), του κόμματος της Ενωσης Λαϊκής Δημοκρατίας (ΕΛΔ), του Αγροτικού Κόμματος Ελλάδας (ΑΚΕ).
Στις 31 Οκτώβρη 1940 το (πρώτο) «ανοιχτό γράμμα προς τον ελληνικό λαό» του Νίκου Ζαχαριάδη, Γενικού Γραμματέα της ΚΕ του ΚΚΕ, από τα μπουντρούμια της Κρατικής Ασφάλειας, χάραξε τη γραμμή της πάλης στον ελληνοϊταλικό πόλεμο. Το πρώτο ανοιχτό γράμμα δημοσιεύτηκε στις 2 Νοέμβρη 1940 και ανάμεσα σε άλλα, καλούσε «(...) Δίπλα στο κύριο μέτωπο και Ο ΚΑΘΕ ΒΡΑΧΟΣ, Η ΚΑΘΕ ΡΕΜΑΤΙΑ, ΤΟ ΚΑΘΕ ΧΩΡΙΟ, ΚΑΛΥΒΑ ΜΕ ΚΑΛΥΒΑ, Η ΚΑΘΕ ΠΟΛΗ, ΣΠΙΤΙ ΜΕ ΣΠΙΤΙ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΓΙΝΕΙ ΦΡΟΥΡΙΟ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΤΙΚΟΥ ΑΓΩΝΑ. (...) Επαθλο για τον εργαζόμενο λαό και επιστέγασμα για το σημερινό του αγώνα, πρέπει να είναι και θα είναι, μια καινούργια Ελλάδα της δουλειάς, της λευτεριάς, λυτρωμένη από κάθε ξένη ιμπεριαλιστική εξάρτηση, μ' έναν πραγματικά παλλαϊκό πολιτισμό (...)».
Στη γραμμή του «ανοιχτού γράμματος» κινήθηκε στη συνέχεια η δράση του ΕΑΜ.
Το ΚΚΕ είχε βγει βαριά χτυπημένο από τη βασιλομεταξική δικτατορία της 4ης Αυγούστου 1936. Η Κρατική Ασφάλεια μπόρεσε να συγκροτήσει τη χαφιέδικη «Προσωρινή Διοίκηση» σε ρόλο καθοδηγητικού οργάνου του Κόμματος, που εξέδιδε τον κατευθυνόμενο «Ριζοσπάστη».
Στο ίδιο διάστημα, με πρωτοβουλία στελεχών του ΚΚΕ, είχε συγκροτηθεί η «Παλιά Κεντρική Επιτροπή», που λειτουργούσε ως καθοδηγητικό όργανο του Κόμματος.
Το ΚΚΕ είχε στερηθεί τις σημαντικές υπηρεσίες εκατοντάδων στελεχών του, που η κυβέρνηση Μεταξά παρέδωσε στους Γερμανούς, καθώς και του Γενικού Γραμματέα της ΚΕ Νίκου Ζαχαριάδη, που επίσης τον παρέδωσε στην Γκεστάπο και αυτή τον έστειλε στο στρατόπεδο Νταχάου. Μπόρεσε ωστόσο να ξεπεράσει τις δυσκολίες και σε πολύ λίγο χρόνο μετατράπηκε σε ισχυρό και μαζικό Κόμμα.
Την 1η του Ιούλη 1941, συγκροτείται η Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ και συνέρχεται η 6η Ολομέλειά της.
Το θέμα της συζήτησης ήταν: «Η τρέχουσα στιγμή και τα καθήκοντα των Ελλήνων κομμουνιστών - έκκληση προς τα μέλη του ΚΚΕ».
Στην απόφασή της η ΚΕ (ΚΚΕ - Επίσημα Κείμενα, τ. 5ος, σελ. 36-40) κάνει εκτίμηση του ιμπεριαλιστικού χαρακτήρα του πολέμου:
«1. Η ανθρωπότητα περνάει την πιο κρίσιμη στιγμή της ιστορίας της. Απ' άκρη σ' άκρη της Γης απλώνονται όλο και πιο πολύ οι φλόγες του δεύτερου ιμπεριαλιστικού πολέμου, που έχει σκοπό το ξαναμοίρασμα της Γης(...)».
Ταυτόχρονα, εκτιμά ότι η υπεράσπιση και η νίκη της ΕΣΣΔ στον πόλεμο (ήδη από τις 22 του Ιούνη 1941 είχε δεχτεί τη χιτλερική επίθεση), ταυτίζεται με την αντιφασιστική πάλη των λαών.
«2. (...) Η υπεράσπιση της Σοβιετικής Ενωσης, η υποστήριξη της νίκης της με όλα τα μέσα είναι ύψιστο καθήκον κάθε κομμουνιστή, κάθε εργαζόμενου ανθρώπου που θέλει τη λευτεριά της χώρας του από το φασιστικό ζυγό. Οι κομμουνιστές ποτέ δεν ξεχνάνε, πως σε τελευταία ανάλυση η Σοβιετική Ενωση είναι ο κοινός εχθρός όλων των ιμπεριαλιστών. Ομως, οι κομμουνιστές οφείλουν να δουν, ότι στο σημερινό στάδιο της αντισοβιετικής επίθεσης ο φασισμός είναι ο κύριος εχθρός όχι μόνον του πρώτου σοσιαλιστικού κράτους, αλλά και κάθε δημοκρατικής κατάκτησης του λαού. Γι' αυτό πρέπει να υποστηρίζουν κάθε προσπάθεια που θα τείνει στη συντριβή του φασισμού και στην υπεράσπιση της Σοβιετικής Ενωσης...».
Η απόφαση της 6ης Ολομέλειας θέτει ως καθήκον, μέσα στις συγκεκριμένες αντίξοες συνθήκες, την ανασυγκρότηση του ΚΚΕ, μέσω της αντιμετώπισης της διαβρωτικής, από τον ταξικό αντίπαλο, δουλειάς στην περίοδο της Μεταξικής δικτατορίας, και τη συσπείρωση και εξασφάλιση της ενότητας του Κόμματος στην απόφαση αυτή, που έμελλε να είναι μετά το ιστορικό γράμμα του ΓΓ της ΚΕ του ΚΚΕ Ν. Ζαχαριάδη, το οποίο καλούσε στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα, η βάση της πολιτικής για την εθνική και κοινωνική απελευθέρωση.
«6. Στις σημερινές υπεύθυνες ιστορικές στιγμές για την ανθρωπότητα και τον κομμουνισμό πρωταρχικός όρος για τη νίκη είναι η ύπαρξη γερού κομμουνιστικού κόμματος, ικανού να οδηγήσει το λαό στην εθνική και κοινωνική του απελευθέρωση. Είναι κοινή συνείδηση ότι πρέπει να μπει τέρμα σε μια κατάσταση αποσύνθεσης. Το Κομμουνιστικό Κόμμα της Ελλάδας πρέπει το γρηγορότερο να περάσει από το στάδιο της σύγχυσης, του χαφιεδισμού και της διασποράς στο στάδιο της ανασυγκρότησης και συνένωσης των δυνάμεων, να γίνει ο οδηγός του λαϊκού αγώνα για την εθνική μας ανεξαρτησία, για την εξουσία του λαού...».
Και έθετε τα καθήκοντα του αγώνα ως εξής:
«7. Ο γερμανοϊταλικός φασιστικός ζυγός και ο διεκπεραιωτής του, η αντεθνική κυβέρνηση Τσολάκογλου, οδηγούν καθημερινά τον ελληνικό λαό στον αφανισμό. Μέσα στις σημερινές συνθήκες το βασικό καθήκον των Ελλήνων κομμουνιστών είναι η οργάνωση της πάλης του ελληνικού λαού για την υπεράσπιση της Σοβιετικής Ενωσης και την αποτίναξη του ξενικού φασιστικού ζυγού. Το Κομμουνιστικό Κόμμα της Ελλάδας καλεί τον ελληνικό λαό, τα κόμματα και τις οργανώσεις του, σ' ένα εθνικό μέτωπο της απελευθέρωσης:
α) Για το διώξιμο της γερμανοϊταλικής κατοχής από την Ελλάδα.
β) Για την ανατροπή της κυβέρνησης - οργανέτου τους.
γ) Για την καθημερινή υποστήριξη και υπεράσπιση της Σοβιετικής Ενωσης.
δ) Για την υποστήριξη κάθε συνεπούς αντιφασιστικής δύναμης με όλα τα μέσα.
ε) Για το σχηματισμό προσωρινής κυβέρνησης από όλα τα κόμματα, που θα αποκαταστήσει τις δημοκρατικές ελευθερίες του λαού, θα του εξασφαλίσει ψωμί και δουλιά, θα συγκαλέσει συνταχτική εθνοσυνέλευση και θα υπερασπίσει την ακεραιότητα και την ανεξαρτησία της Ελλάδας από κάθε ξενική ιμπεριαλιστική δύναμη.
8. Η συγκρότηση του εθνικού μετώπου επιβάλλει στον κάθε κομμουνιστή, στον κάθε αντιφασίστα μια επίμονη καθημερινή δουλιά για την οργάνωση της πάλης για το ψωμί του λαού που λιμοκτονεί, για την αύξηση του μεροκάματου και των μισθών, ενάντια στις επιτάξεις και στη λήστεψη της εγχώριας παραγωγής, για την οργάνωση των εργατών και υπαλλήλων στα σωματεία τους, που θα είναι όργανα πάλης για την καλυτέρεψη της ζωής τους, για την άμεση οργάνωση των απολυθέντων πολεμιστών, των τραυματιών και των θυμάτων, για την ανακούφιση της τραγικής θέσης τους, για την κατάπαυση της εντεινόμενης φασιστικής τρομοκρατίας, για την απόλυση όλων των συλληφθέντων αντιφασιστών και για την παροχή γενικής πολιτικής αμνηστίας.
9. Οργανώνοντας ακούραστα τον αγώνα για τα καθημερινά ζητήματα όλων των λαϊκών στρωμάτων και την ένοπλη αντίσταση στους καταχτητές, το Κόμμα και ο κάθε κομμουνιστής ξεχωριστά οφείλει να προσανατολίζεται έγκαιρα και σωστά στα σοβαρά γεγονότα που αλλάζουν και θα αλλάζουν κάθε μέρα με γρηγορότερο ρυθμό, να οργανώνει τις δυνάμεις της λαϊκής εξέγερσης για την εθνική και κοινωνική απελευθέρωση της Ελλάδας. Κάθε κομμουνιστής έχει χρέος να δώσει όλες του τις δυνάμεις για τη συγκρότηση του εθνικού μετώπου, δουλεύοντας ειλικρινά γι' αυτό το σκοπό και οργανώνοντας παντού επιτροπές εθνικού μετώπου από πολίτες κάθε πολιτικής παράταξης, που θέλουν την ανεξαρτησία της Ελλάδας. Οι κομμουνιστές οφείλουν να διαφωτίζουν το λαό πως οριστικά μόνον η λαϊκή εξουσία των εργατών και αγροτών θ' απαλλάξει το λαό από τα μαρτύρια των ιμπεριαλιστικών πολέμων, θα δώσει τη γη στους αγρότες, θα απαλλάξει τον τόπο από την ξενική εξάρτηση και εκμετάλλευση και θα κάνει τον εργαζόμενο λαό ελεύθερο, χορτάτο και πολιτισμένο».
Το σημαντικό ζήτημα δεν ήταν μόνον το κάλεσμα στην εργατική τάξη και στ' άλλα λαϊκά στρώματα για εθνικοαπελευθερωτική πάλη. Ηταν κυρίως ότι η πρωτοβουλία οργάνωσης αυτού του αγώνα περνούσε στα χέρια της εργατικής τάξης.
Πράγματι, τα αποτελέσματα της δράσης του ΚΚΕ με βάση αυτήν την απόφαση δεν άργησαν να 'ρθουν. Αλλωστε, η λαϊκή πάλη για την απελευθέρωση είχε ήδη αρχίσει να οργανώνεται πριν την Ολομέλεια, με πρωτοβουλίες που έπαιρναν κατά περιοχές οι κομμουνιστές. Το ζητούμενο ήταν να πάρει πανελλαδικά χαρακτηριστικά, να καθοδηγηθεί κεντρικά, να αποκτήσει ενιαίο προσανατολισμό, να γίνει πιο αποτελεσματική.
Ηδη, από το Μάη - Ιούνη, ακόμη, του '41, είχαν δημιουργηθεί πλατιές εθνικοαπελευθερωτικές οργανώσεις: Στη Μακεδονία η οργάνωση «Ελευθερία», στην Ηπειρο το «Πατριωτικό Μέτωπο», στην Καλαμάτα η «Νέα Φιλική Εταιρεία», στον Πύργο το «Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο» κ.ο.κ. Η πρώτη, όμως, πανελλαδική εθνικοαπελευθερωτική οργάνωση ήταν η ΕΘΝΙΚΗ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗ, που ιδρύθηκε στην Αθήνα στις 28 του Μάη του 1941.
Με πρωτοβουλία του ΚΚΕ αμέσως μετά την έναρξη της Κατοχής, δημιουργήθηκαν το Εργατικό Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΕΑΜ - 16 Αυγούστου 1941).
Στις 27 Σεπτέμβρη του 1941 πραγματοποιήθηκε η ιδρυτική σύσκεψη του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου με τη συμμετοχή του ΚΚΕ, του Σοσιαλιστικού Κόμματος Ελλάδας (ΣΚΕ), του κόμματος της Ενωσης Λαϊκής Δημοκρατίας (ΕΛΔ), του Αγροτικού Κόμματος Ελλάδας (ΑΚΕ).
Ε.Λ.Α.Σ - Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός
16 Φλεβάρη 1942
Η ίδρυση του ΕΛΑΣ
«Ελληνες αξιωματικοί - υπαξιωματικοί,έφεδροι πολεμιστές, Ανάπηροι!!!Προσφέρετε τις γνώσεις σας, την πείρα σας,τη δοκιμασμένη τόλμη σας στην οργάνωση των εθνικών δυνάμεων. Το παράδειγμα των καπεταναίων, των καραβοκυραίων, των ναυτών του 1821, του Κολοκοτρώνη, του Μιαούλη, του Κανάρη, του Οικονόμου, του Καρατζά, ας είναι οδηγός σας». ΕΑΜ
Στις 16 Φλεβάρη του 1942 κυκλοφόρησε πλατιά στην Αθήνα και στην Επαρχία η ιδρυτική διακήρυξη του Ελληνικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού (ΕΛΑΣ ), του μαχητικού δηλαδή τμήματος του ΕΑΜ, που έμελλε να γράψει απαράμιλλες σελίδες ηρωισμού στον αγώνα κατά της φασιστικής κατοχής και να δώσει ξανά στη χώρα τη λευτεριά της. Η διακήρυξη εκείνη δυστυχώς δεν έχει βρεθεί μέχρι σήμερα για να μπορεί ν' ανατρέξει κανείς στο περιεχόμενό της. Από μαρτυρίες, όμως, που υπάρχουν πληροφορούμαστε πως καλούσε τους Ελληνες πατριώτες να πλαισιώσουν το νέο λαϊκοαπελευθερωτικό στρατό, σκοπούς του οποίου προσδιόριζε τους παρακάτω :
- Αγώνας για την απελευθέρωση της χώρας.
- Περιφρούρηση των κατακτήσεων του λαού και των ελευθεριών του εναντίον κάθε επιβουλής.
- Εξασφάλιση της τάξης μέχρι τη διεξαγωγή εκλογών, στις οποίες ο λαός να εκφράσει ελεύθερα τη θέλησή του.
Η 16η του Φλεβάρη έμεινε στην ιστορία ως η ημέρα ίδρυσης του ΕΛΑΣ . Ο καθένας όμως αντιλαμβάνεται πως η ημερομηνία αυτή ανταποκρίνεται στην ολοκλήρωση της δουλιάς που χρειάστηκε να προηγηθεί ούτως ώστε να είναι δυνατή η ανακοίνωση στον ελληνικό λαό της ίδρυσης μιας νέας αντιστασιακής οργάνωσης για τη διεξαγωγή ένοπλου αγώνα κατά των κατακτητών. Αν επομένως θέλουμε να έχουμε μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα για το πώς ιδρύθηκε ο ΕΛΑΣ , οφείλουμε να ανατρέξουμε στα όσα προηγήθηκαν της 16ης Φλεβάρη του 1942.
Το ΚΚΕ, το ΕΑΜ και η ένοπλη αντίσταση
Το ζήτημα της ένοπλης αντίστασης κατά του κατακτητή ήταν στην ημερήσια διάταξη από την πρώτη στιγμή που η χώρα βρέθηκε υπόδουλη του φασισμού. Επρόκειτο για μια αναγκαιότητα που ο ελληνικός λαός την αντιλαμβανόταν μέσα από την ίδια του την πείρα και που το ΚΚΕ δεν είχε καμία δυσκολία να αναγνωρίσει από την πρώτη στιγμή της ανασυγκρότησής του. Η ΚΕ του Κόμματος, για παράδειγμα, στις αρχές Ιουλίου του 1941, στην ιστορική απόφαση της 6ης Ολομέλειάς της σημείωνε χαρακτηριστικά : «Οργανώνοντας ακούραστα τον αγώνα για τα καθημερινά ζητήματα όλων των λαϊκών στρωμάτων και την ένοπλη αντίσταση στους κατακτητές, το κόμμα και ο κάθε κομμουνιστής ξεχωριστά οφείλει να προσανατολίζεται έγκαιρα και σωστά στα σοβαρά γεγονότα που αλλάζουν και θ' αλλάζουν κάθε μέρα με γρηγορότερο ρυθμό, να οργανώνει τις δυνάμεις της λαϊκής εξέγερσης για την εθνική και κοινωνική απελευθέρωση της Ελλάδας».Στο πλαίσιο αυτής της απόφασης, από το καλοκαίρι του '41 κομμουνιστές και άλλοι πατριώτες συγκροτούν ένοπλες αντιστασιακές ομάδες και αντάρτικα τμήματα σε διάφορα μέρη της χώρας. Στα τέλη Ιουνίου του '41 η οργάνωση Λάρισας του Κόμματος έδωσε εντολή στους καταδιωκόμενους κομμουνιστές του Αλμυρού Θεσσαλίας, μ' επικεφαλής τον Μήτσο Τσαρδάκα, να οργανωθούν σε ανταρτοομάδες και να συγκεντρωθούν στην Οθρη. Τον Ιούλη με απόφαση του Γραφείου Μακεδονίας - Θράκης του ΚΚΕ συγκροτείται στην περιφέρεια της Νιγρίτας η ανταρτοομάδα «Οδυσσέας Ανδρούτσος» με επικεφαλής τον κομμουνιστή δάσκαλο Θ. Γκένιο (Λασάνη) και στην περιφέρεια του Κιλκίς η ανταρτοομάδα «Αθανάσιος Διάκος» μ' επικεφαλής τον Χρ. Μόσχο (καπετάν Πέτρο). Το ίδιο διάστημα εμφανίστηκαν αντάρτικες ομάδες στη Δυτική Μακεδονία με το όνομα «Ομάδες Ελευθερίας». Επίσης στα μέσα Ιούλιου με πρωτοβουλία του Κόμματος οργανώθηκαν οι πρώτες ομάδες ενόπλων της οργάνωσης «Πατριωτικό Μέτωπο» στην Ηπειρο (επαρχία Παραμυθιάς - Ηγουμενίτσας) και το Νοέμβρη στην περιφέρεια της Αρτας οργανώθηκε ένα στρατιωτικό τμήμα του ΕΑΜ από αξιωματικούς και πολιτικά στελέχη, με στόχο την οργάνωση του αντάρτικου στην περιοχή. Τέλος, ένοπλες ομάδες εμφανίστηκαν στη Ρούμελη, στη Βοιωτία, στην Πελοπόννησο κ.α.
Με το θέμα του ένοπλου αγώνα ασχολήθηκε και η 7η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ (αρχές Σεπτέμβρη του 1941), στην απόφαση της οποίας διαβάζουμε : «Στο Απελευθερωτικό αυτό Μέτωπο μια από τις πρώτες θέσεις πρέπει νάχουν οι στρατιωτικές δυνάμεις του έθνους, μόνιμοι και έφεδροι αξιωματικοί, υπαξιωματικοί και οπλίτες, ανάπηροι κλπ. Οι δυνάμεις αυτές θα αποτελέσουν τη μαχητική βάση για την τεχνική οργάνωση του απελευθερωτικού αγώνα». Ακριβώς στο ίδιο πνεύμα κινήθηκε και το ΕΑΜ, στο πρώτο διάγγελμά του προς τον ελληνικό λαό, για το οποίο κάνουμε λόγο στην αρχή αυτού του σημειώματος.
Στην τελική ευθεία
Οι διαδικασίες ενοποίησης των αντάρτικων τμημάτων και οργάνωσης του ένοπλου αγώνα σε πανελλαδική βάση φαίνεται ότι μπαίνουν στην τελική ευθεία αμέσως μετά την ίδρυση του ΕΑΜ. Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό ότι στο πρώτο τεύχος του θεωρητικού περιοδικού του ΚΚΕ «Λαϊκή Επιθεώρηση», στο κύριο άρθρο, ο Κ. Καραγιώργης έγραφε: «Ο καιρός δε μας παίρνει: πρέπει να βάλουμε γερά οργανωτικά θεμέλια σε όλη την Ελλάδα, να ετοιμάσουμε τα μαχητικά τμήματα για την άμεση δράση, για τον παρτιζάνικο πόλεμο, για το πανεθνικό σαμποτάζ». Στο ίδιο τεύχος ο Παντελής Καραγκίτσης (Ορφέας Βλαχόπουλος - Σίμος), μέλος της ΚΕ του Κόμματος, συμπλήρωνε με έμφαση: «Το κίνημα των πατριωτικών ανταρτικών σωμάτων σαν σοβαρή μορφή πάλης για το τσάκισμα των ξένων κατακτητών μας πρέπει να επεκταθεί, να οργανωθεί σε όλες εκείνες τις περιφέρειες της χώρας μας που το περιβάλλον τους επιτρέπει και επιβάλλει τη δημιουργία πατριωτικών σωμάτων».
Η αναγκαιότητα επιτάχυνσης των διαδικασιών οργάνωσης του ένοπλου αγώνα οδηγεί και στη συγκρότηση στρατιωτικών επιτροπών. Από τα στοιχεία που υπάρχουν, σε κεντρικό επίπεδο, λειτουργούσαν, μάλλον, τρεις σημαντικές τέτοιες επιτροπές με βαρύνουσα σημασία για όλο το αντιστασιακό κίνημα. Ηταν η «Κεντρική Στρατιωτική Επιτροπή» που λειτουργούσε στο πλαίσιο του ΚΚΕ υπό την καθοδήγηση του Γ. Σιάντου, ο οποίος είχε άμεσο βοηθό του γι' αυτή τη δουλιά το μέλος της ΚΕ του Κόμματος Πολύδωρο Δανιηλίδη, ήταν η «Στρατιωτική Οργάνωση Αθήνας - Πειραιά», με επικεφαλής τον Σπύρο Κωτσάκη και το «Στρατιωτικό Οργανωτικό Γραφείο» του ΕΑΜ με καθοδηγητή τον τότε γραμματέα της Οργάνωσης Θανάση Χατζή. Σε πολλές ιστορικές πηγές γίνεται λόγος για συγκρότηση ενός «Στρατιωτικού Κέντρου Αντίστασης» με καθοδηγητές το Σιάντο και το Δανιηλίδη, στη σύνθεση του οποίου αναφέρεται ότι συμμετείχαν οι στρατιωτικοί Θ. Μακρίδης και Ν. Παπασταματιάδης9. Πιθανότατα δεν πρόκειται για μια τέταρτη στρατιωτική επιτροπή, αλλά για την «Κεντρική Στρατιωτική Επιτροπή» που λειτουργούσε στο πλαίσιο της ΚΕ του ΚΚΕ.
Ολοκληρώνοντας σε γενικές γραμμές την εικόνα της στρατιωτικής προετοιμασίας του ΕΑΜ και του ΚΚΕ, θα ήταν σημαντική παράλειψη να μην αναφέρουμε ότι η ΚΕ του Κόμματος, το Νοέμβρη του 1941, έστειλε στη Ρούμελη το Θανάση Κλάρα (μετέπειτα Αρη Βελουχιώτη), με αποστολή να ερευνήσει τις δυνατότητες οργάνωσης του ένοπλου αγώνα. Το Δεκέμβρη ο Κλάρας επέστρεψε και κατέθεσε θετική, ως προς το θέμα, έκθεση στην ΚΕ, πράγμα που έπαιξε σημαντικό ρόλο στις ιστορικές αποφάσεις της 8ης Ολομέλειας της τελευταίας.
Η 8η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ, η ίδρυση και ονομασία του ΕΛΑΣ Στις αρχές Γενάρη του 1942 συνήλθε η 8η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ, η οποία στις αποφάσεις της μεταξύ άλλων σημείωνε11: «Ο εθνικοαπελευθερωτικός μας ανταρτοπόλεμος έχει πρωτεύουσα σημασία για την απελευθέρωση της χώρας από τον ξενικό ζυγό. Οι κομμουνιστές πρέπει να οργανώσουν, να μαζικοποιήσουν και να επεκτείνουν το ανταρτικό κίνημα στην ύπαιθρο, να περιφρουρήσουν τον εθνικοαπελευθερωτικό του χαρακτήρα και να καταπολεμήσουν αποφασιστικά κάθε τάση που θα οδηγούσε σε αντιλαϊκούς σκοπούς, σε ληστείες και πλιατσικολογήματα».
Στο πλαίσιο αυτής της απόφασης στις 2 Φλεβάρη του 1942, πραγματοποιήθηκε η ιδρυτική σύσκεψη του ΕΛΑΣ σ' ένα σπίτι στους Αμπελόκηπους, απέναντι από το Παναθηναϊκό. Στη σύσκεψη συμμετείχαν ο Πολύδωρος Δανιηλίδης ως στρατιωτικός υπεύθυνος της ΚΕ του ΚΚΕ, ο Σπ. Κωτσάκης εκ μέρους της Στρατιωτικής Οργάνωσης Αθήνας - Πειραιά, ο Ανδρέας Τζήμας - Σαμαρινιώτης εκ μέρους της Κομματικής Οργάνωσης Αθήνας του ΚΚΕ και ο Θ. Χατζής, εκπροσωπώντας την ΚΕ του ΕΑΜ. Στη σύσκεψη συζητήθηκε και εγκρίθηκε η ιδρυτική διακήρυξη της νέας στρατιωτικής οργάνωσης, καθώς και το όνομα που θα έπαιρνε. Ειδικά γι' αυτό το τελευταίο ζήτημα υπάρχουν αλληλοαντικρουόμενες απόψεις. Οι «νονοί» του ΕΛΑΣ εμφανίζονται περισσότεροι από ένας. Σύγχυση επίσης υπάρχει και για τον τόπο που πάρθηκε η απόφαση σχετικά με το όνομα. Ο Α. Τζήμας, σε μια έκθεσή του προς το Κόμμα αναφέρει πως ο Σιάντος είναι αυτός που έδωσε στο νέο στρατό το όνομα ΕΛΑΣ . Αντίθετα ο Π. Ρούσος ισχυρίζεται πως σε μια σύσκεψη που έγινε στου Ζωγράφου, ενώ ο Σιάντος πρότεινε ο νέος στρατός να ονομαστεί «Ελληνικός Λαϊκός Στρατός», ο ίδιος (ο Ρούσος δηλαδή) πρότεινε να προστεθεί και η λέξη «Απελευθερωτικός» κι έτσι προέκυψε το όνομα ΕΛΑΣ . Ενας από τους βιογράφους του Βελουχιώτη, ο Γ. Χατζηπαναγιώτου (καπετάν Θωμάς) υποστηρίζει όπως ο Αρης είναι αυτός που έδωσε στο νέο στρατό το όνομα ΕΛΑΣ .
Αντίθετα με τους παραπάνω, ο Θ. Χατζής, βάσει των στοιχείων που παραθέτει και οι Σπ. Κωτσάκης και Π. Δανιηλίδης με τα γραπτά τους υποστηρίζουν πως η ονομασία ΕΛΑΣ αποφασίστηκε στη σύσκεψη, της 2/2/1942, στους Αμπελόκηπους και εγκρίθηκε από τα ανώτερα όργανα του κινήματος, την ΚΕ του ΕΑΜ και την ΚΕ του ΚΚΕ. Ο Δανιηλίδης μάλιστα σημειώνει πως μετέφερε στη σύσκεψη πρόταση του Σιάντου ο νέος στρατός να ονομαστεί ΕΛΣ (Ελληνικός Λαϊκός Στρατός), αλλά οι συμμετέχοντες σ' αυτήν αποφάσισαν να προσθέσουν μεταξύ του Λ και του Σ το Α (απελευθερωτικός) κι έτσι προέκυψε το όνομα ΕΛΑΣ . «Την προσθήκη αυτή - γράφει - τη διεκδικεί ο τότε υπεύθυνος της Στρατιωτικής Οργάνωσης Αθήνας Σπύρος Κωτσάκης. Κανείς μας δε σκέφτηκε να του αμφισβητήσει την τιμή αυτή, εκτός από κείνους που θέλουν να πλαστογραφήσουν την ιστορία». Ο Κωτσάκης βεβαίως, στα γραπτά του, πιθανόν από σεμνότητα, δεν προβάλλει καμία διεκδίκηση.
Η ονομασία του ΕΛΑΣ συζητήθηκε στη σύσκεψη στους Αμπελόκηπους, στην ΚΕ του ΚΚΕ, στην ΚΕ του ΕΑΜ και, πολύ πιθανόν, και σε συναντήσεις ηγετικών προσωπικοτήτων της Εθνικής μας Αντίστασης. Ετσι, εκ των υστέρων, ο καθένας μεταφέρει τη συζήτηση στην οποία έλαβε μέρος, με αποτέλεσμα ο ερευνητής να δυσκολεύεται να προσδιορίσει πού, πότε κι από ποιον προτάθηκε η ονομασία ΕΛΑΣ για το νέο στρατό. Βέβαια, όλα αυτά δε θα είχαν καμία σημασία και δε θα τα συζητούσαμε τώρα, αν ο ΕΛΑΣ δεν είχε γίνει αυτός που γνωρίζουμε, ο λαϊκός δηλαδή στρατός που τίμησε και ελευθέρωσε την Ελλάδα, που απέδειξε πως δίκαια το όνομά του οδηγούσε συνειρμικά σ' αυτήν. Οσοι αγωνίστηκαν από τις τάξεις του ασφαλώς πήραν τον μεγαλύτερο τίτλο που μπορούσε να τους δώσει η ζωή, ενώ οι νεότερες και μέλλουσες γενιές απέκτησαν ένα ανεπανάληπτο κεφάλαιο ιστορίας, αναντικατάστατο για την κοινωνικοπολιτική τους διαπαιδαγώγηση.
Ο ΕΛΑΣ έπρεπε να γίνει λαϊκός απελευθερωτικός στρατός, το ένοπλο τμήμα του λαού, υπερασπιστής της ζωής και της περιουσίας του, ικανός ν’ απελευθερώσει τη χώρα από τους κατακτητές. Η τακτική του ΕΛΑΣ προέβλεπε την όσο το δυνατό πιο συντονισμένη διεξαγωγή του ανταρτοπόλεμου και τη βαθμιαία ανάπτυξή του σε παλλαϊκό πόλεμο κατά των κατακτητών και των συνεργατών τους. Τη συνεχή απασχόληση και φθορά του εχθρού. Τη διεύρυνση των ελεύθερων περιοχών και τη μετατροπή τους σε σταθερότερες βάσεις εξόρμησης του ΕΛΑΣ, με στόχο τη μεταφορά του πολέμου όλο και πιο κοντά στα κύρια αστικά κέντρα και τις βασικές συγκοινωνιακές αρτηρίες του εχθρού
Από τις 15 του Μάη 1942, ο Αρης Βελουχιώτης άρχισε να οργανώνει ομάδες του ΕΛΑΣ στη Ρούμελη με πρώτο πυρήνα τις ενωμένες ανταρτοομάδες Δομοκού και Πύργου Φθιώτιδας. Ηδη, όπως είδαμε, τέτοιες ομάδες είχαν αρχίσει να σχηματίζονται και μια απ’ τις πρώτες περιοχές όπου βγήκαν αντάρτες ήταν στην κορυφή Μπουχέτσι. Με την αύξηση της δύναμης των ανταρτοομάδων, αρκετές από αυτές μετατράπηκαν σε συγκροτήματα με 30 – 100 μαχητές το καθένα. Δημιουργήθηκαν υπαρχηγεία και στη συνέχεια αρχηγεία ανά ορεινό όγκο, με αποστολή να συντονίζουν τη δράση, να καθοδηγούν τα συγκροτήματα και τις ανταρτοομάδες του ΕΛΑΣ. Παράλληλα, δημιουργήθηκε Γενικό Αρχηγείο του ΕΛΑΣ στη Ρούμελη και Στρατηγείο του ΕΛΑΣ στη Θεσσαλία.
Αναπτύχθηκε η οργάνωση ομάδων του ΕΛΑΣ στις πόλεις και σε πολλά χωριά. Σημαντική άνοδο σημείωσε ο ΕΛΑΣ Αθήνας – Πειραιά. Στους 7 υποτομείς, στους οποίους είχαν χωριστεί οι δύο πόλεις, συγκροτήθηκαν 2 – 4 λόχοι στον καθένα. Στα τέλη του 1942, σε κάθε υποτομέα είχε συγκροτηθεί κι από ένα τάγμα. Η δύναμη του ΕΛΑΣ σε Αθήνα – Πειραιά ξεπερνούσε, τώρα, τους 1.600 μαχητές. Την ίδια περίοδο η δύναμη του μόνιμου κι εφεδρικού ΕΛΑΣ, σ’ όλη την Ελλάδα, πλησίαζε τους 6.000 μαχητές, απ’ τους οποίους οι 3.500 ανήκαν στο μόνιμο.
Πρώτες επιτυχίες
Μέχρι το Φθινόπωρο του 1942, η δράση του ΕΛΑΣ, λόγω της πυκνής εχθρικής κατοχής και της μικρής του δύναμης, ήταν περιορισμένη. Ωστόσο, από το Σεπτέμβρη του ’42, περνά σε εντονότερη δράση, εναντίον των στρατευμάτων κατοχής. Στη Ρικά, στο Κρίκελο, στη σιδηροδρομική γέφυρα Αξιού, στο χωριό Χρυσό, στο Μεταλλείο Πηγής, στο Μικρό Χωριό, δόθηκαν γερά χτυπήματα.
Στην ιστορία, όμως, έμεινε η μεγάλη επιτυχία του ελληνικού αντάρτικου κινήματος, που πραγματοποιήθηκε χάρη στον ΕΛΑΣ. Η ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου, τη νύχτα της 25ης προς 26 Νοέμβρη. Στην επιχείρηση, συμμετείχαν 150 αντάρτες του ΕΛΑΣ, μ’ επικεφαλής τον Αρη Βελουχιώτη, 60 αντάρτες του ΕΔΕΣ, μ’ επικεφαλής το συνταγματάρχη Ζέρβα και 12 Αγγλοι σαμποτέρ, οι οποίοι επιτέθηκαν αιφνιδιαστικά κατά της ιταλικής φρουράς που προστάτευε τη μεγάλη σιδηροδρομική γέφυρα του Γοργοπόταμου, κοντά στη Λαμία. Αφού εξουδετέρωσαν τη φρουρά, ανατίναξαν τη γέφυρα.
Ενταση της δράσης του ΕΛΑΣ
Από τις αρχές του 1943, το ένοπλο κίνημα, ο ΕΛΑΣ, αναπτύσσεται ραγδαία. Στη Στερεά Ελλάδα, στη Θεσσαλία, στην Ηπειρο, στη Μακεδονία, στην Πελοπόννησο, στη Θράκη και στα νησιά, χιλιάδες είναι αυτοί που στρατολογούνται και πυκνώνουν τις γραμμές του λαϊκού στρατού. Από το Δεκέμβρη του 1942, μέχρι και το Μάη του 1943 – οπότε ιδρύεται το Γενικό Στρατηγείο – ο ΕΛΑΣ τριπλασιάζει τις δυνάμεις του. Ξεπερνά τους 12.000 μόνιμους αντάρτες.
Η ανάπτυξη αυτή πραγματοποιείται ύστερα από σκληρές μάχες κατά των φασιστών κατακτητών. Οι επιχειρήσεις του ΕΛΑΣ εναντίον των Γερμανών και Ιταλών κατακτητών επεκτείνονται σε όλη τη χώρα. Οι αντάρτικες ομάδες καταφέρνουν αρκετά σοβαρά χτυπήματα, που είχαν σαν αποτέλεσμα τη διαρκή φθορά τους. Επιπλέον, σε σύντομο χρονικό διάστημα επεκτείνονται οι ελεύθερες περιοχές της χώρας. Μια απ’ τις σημαντικότερες μάχες είναι αυτή του Μπουγαζιού – Φαρδύκαμπου, που κράτησε τρεις μέρες, από τις 4 – 6 Μάρτη του 1943. Μετά τη μάχη, στις 12 Μάρτη, οι Ιταλοί κατακτητές, εγκαταλείπουν την Καρδίτσα και στις 24 του ίδιου μήνα, τα Γρεβενά. Και στις δύο πόλεις οι κάτοικοι, με την καθοδήγηση των οργανώσεων του ΕΑΜ, εξέλεξαν όργανα λαϊκής εξουσίας. Αλλες σπουδαίες μάχες, εκείνη την περίοδο, ήταν στο Σνίχοβο και στην Οξύνεια (Μερίτσα).
Τους πρώτους μήνες του 1943, το αντάρτικο κίνημα αναπτύχθηκε και επεκτάθηκε σ’ όλες τις περιοχές της χώρας. Από την αρχή του ένοπλου αγώνα – αν υπολογισθούν και τα αποτελέσματα της δράσης των προελασίτικων ΕΑΜικών δυνάμεων – μέχρι και την ίδρυση του Γενικού Στρατηγείου, τα αποτελέσματα της δράσης είχαν ως εξής: Εδωσε 53 μάχες, συμπλοκές και σαμποτάζ, στις οποίες οι κατακτητές είχαν απώλειες, 900 περίπου νεκρούς, 500 τραυματίες, 950 αιχμαλώτους.
Ενδεικτική της δράσης του ΕΛΑΣ, είναι η έκθεση της γερμανικής υπηρεσίας πληροφοριών και αντικατασκοπίας, στις 9 Απρίλη 1943, όπου, ανάμεσα στα άλλα, τονιζόταν: «Η ανατίναξις της γέφυρας του Γοργοποτάμου την 25 Νοεμβρίου 1942 υπήρξεν απαρχή αμέσων επιθέσεων των συμμοριών, εν συναρτήσει προς πύκνωσιν των σαμποτάζ εις βάρος των συγκοινωνιών. Η κεντρική αρτηρία Θεσσαλονίκης – Λαμίας ηχρηστεύθη εξ φοράς διαρκούντος του Μαρτίου του 1943. Τα γεγονότα αυτά διαφωτίζουν κατά τρόπον αναντίρρητον τον κίνδυνον εκ της δράσεως των ανταρτών διά τας προμηθείας μας και διά τον υποκείμενον εύκολον εις επιθέσεις ανεφοδιασμόν μας».
«Ελληνες αξιωματικοί - υπαξιωματικοί,έφεδροι πολεμιστές, Ανάπηροι!!!Προσφέρετε τις γνώσεις σας, την πείρα σας,τη δοκιμασμένη τόλμη σας στην οργάνωση των εθνικών δυνάμεων. Το παράδειγμα των καπεταναίων, των καραβοκυραίων, των ναυτών του 1821, του Κολοκοτρώνη, του Μιαούλη, του Κανάρη, του Οικονόμου, του Καρατζά, ας είναι οδηγός σας». ΕΑΜ
Στις 16 Φλεβάρη του 1942 κυκλοφόρησε πλατιά στην Αθήνα και στην Επαρχία η ιδρυτική διακήρυξη του Ελληνικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού (ΕΛΑΣ ), του μαχητικού δηλαδή τμήματος του ΕΑΜ, που έμελλε να γράψει απαράμιλλες σελίδες ηρωισμού στον αγώνα κατά της φασιστικής κατοχής και να δώσει ξανά στη χώρα τη λευτεριά της. Η διακήρυξη εκείνη δυστυχώς δεν έχει βρεθεί μέχρι σήμερα για να μπορεί ν' ανατρέξει κανείς στο περιεχόμενό της. Από μαρτυρίες, όμως, που υπάρχουν πληροφορούμαστε πως καλούσε τους Ελληνες πατριώτες να πλαισιώσουν το νέο λαϊκοαπελευθερωτικό στρατό, σκοπούς του οποίου προσδιόριζε τους παρακάτω :
- Αγώνας για την απελευθέρωση της χώρας.
- Περιφρούρηση των κατακτήσεων του λαού και των ελευθεριών του εναντίον κάθε επιβουλής.
- Εξασφάλιση της τάξης μέχρι τη διεξαγωγή εκλογών, στις οποίες ο λαός να εκφράσει ελεύθερα τη θέλησή του.
Η 16η του Φλεβάρη έμεινε στην ιστορία ως η ημέρα ίδρυσης του ΕΛΑΣ . Ο καθένας όμως αντιλαμβάνεται πως η ημερομηνία αυτή ανταποκρίνεται στην ολοκλήρωση της δουλιάς που χρειάστηκε να προηγηθεί ούτως ώστε να είναι δυνατή η ανακοίνωση στον ελληνικό λαό της ίδρυσης μιας νέας αντιστασιακής οργάνωσης για τη διεξαγωγή ένοπλου αγώνα κατά των κατακτητών. Αν επομένως θέλουμε να έχουμε μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα για το πώς ιδρύθηκε ο ΕΛΑΣ , οφείλουμε να ανατρέξουμε στα όσα προηγήθηκαν της 16ης Φλεβάρη του 1942.
Το ΚΚΕ, το ΕΑΜ και η ένοπλη αντίσταση
Το ζήτημα της ένοπλης αντίστασης κατά του κατακτητή ήταν στην ημερήσια διάταξη από την πρώτη στιγμή που η χώρα βρέθηκε υπόδουλη του φασισμού. Επρόκειτο για μια αναγκαιότητα που ο ελληνικός λαός την αντιλαμβανόταν μέσα από την ίδια του την πείρα και που το ΚΚΕ δεν είχε καμία δυσκολία να αναγνωρίσει από την πρώτη στιγμή της ανασυγκρότησής του. Η ΚΕ του Κόμματος, για παράδειγμα, στις αρχές Ιουλίου του 1941, στην ιστορική απόφαση της 6ης Ολομέλειάς της σημείωνε χαρακτηριστικά : «Οργανώνοντας ακούραστα τον αγώνα για τα καθημερινά ζητήματα όλων των λαϊκών στρωμάτων και την ένοπλη αντίσταση στους κατακτητές, το κόμμα και ο κάθε κομμουνιστής ξεχωριστά οφείλει να προσανατολίζεται έγκαιρα και σωστά στα σοβαρά γεγονότα που αλλάζουν και θ' αλλάζουν κάθε μέρα με γρηγορότερο ρυθμό, να οργανώνει τις δυνάμεις της λαϊκής εξέγερσης για την εθνική και κοινωνική απελευθέρωση της Ελλάδας».Στο πλαίσιο αυτής της απόφασης, από το καλοκαίρι του '41 κομμουνιστές και άλλοι πατριώτες συγκροτούν ένοπλες αντιστασιακές ομάδες και αντάρτικα τμήματα σε διάφορα μέρη της χώρας. Στα τέλη Ιουνίου του '41 η οργάνωση Λάρισας του Κόμματος έδωσε εντολή στους καταδιωκόμενους κομμουνιστές του Αλμυρού Θεσσαλίας, μ' επικεφαλής τον Μήτσο Τσαρδάκα, να οργανωθούν σε ανταρτοομάδες και να συγκεντρωθούν στην Οθρη. Τον Ιούλη με απόφαση του Γραφείου Μακεδονίας - Θράκης του ΚΚΕ συγκροτείται στην περιφέρεια της Νιγρίτας η ανταρτοομάδα «Οδυσσέας Ανδρούτσος» με επικεφαλής τον κομμουνιστή δάσκαλο Θ. Γκένιο (Λασάνη) και στην περιφέρεια του Κιλκίς η ανταρτοομάδα «Αθανάσιος Διάκος» μ' επικεφαλής τον Χρ. Μόσχο (καπετάν Πέτρο). Το ίδιο διάστημα εμφανίστηκαν αντάρτικες ομάδες στη Δυτική Μακεδονία με το όνομα «Ομάδες Ελευθερίας». Επίσης στα μέσα Ιούλιου με πρωτοβουλία του Κόμματος οργανώθηκαν οι πρώτες ομάδες ενόπλων της οργάνωσης «Πατριωτικό Μέτωπο» στην Ηπειρο (επαρχία Παραμυθιάς - Ηγουμενίτσας) και το Νοέμβρη στην περιφέρεια της Αρτας οργανώθηκε ένα στρατιωτικό τμήμα του ΕΑΜ από αξιωματικούς και πολιτικά στελέχη, με στόχο την οργάνωση του αντάρτικου στην περιοχή. Τέλος, ένοπλες ομάδες εμφανίστηκαν στη Ρούμελη, στη Βοιωτία, στην Πελοπόννησο κ.α.
Με το θέμα του ένοπλου αγώνα ασχολήθηκε και η 7η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ (αρχές Σεπτέμβρη του 1941), στην απόφαση της οποίας διαβάζουμε : «Στο Απελευθερωτικό αυτό Μέτωπο μια από τις πρώτες θέσεις πρέπει νάχουν οι στρατιωτικές δυνάμεις του έθνους, μόνιμοι και έφεδροι αξιωματικοί, υπαξιωματικοί και οπλίτες, ανάπηροι κλπ. Οι δυνάμεις αυτές θα αποτελέσουν τη μαχητική βάση για την τεχνική οργάνωση του απελευθερωτικού αγώνα». Ακριβώς στο ίδιο πνεύμα κινήθηκε και το ΕΑΜ, στο πρώτο διάγγελμά του προς τον ελληνικό λαό, για το οποίο κάνουμε λόγο στην αρχή αυτού του σημειώματος.
Στην τελική ευθεία
Οι διαδικασίες ενοποίησης των αντάρτικων τμημάτων και οργάνωσης του ένοπλου αγώνα σε πανελλαδική βάση φαίνεται ότι μπαίνουν στην τελική ευθεία αμέσως μετά την ίδρυση του ΕΑΜ. Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό ότι στο πρώτο τεύχος του θεωρητικού περιοδικού του ΚΚΕ «Λαϊκή Επιθεώρηση», στο κύριο άρθρο, ο Κ. Καραγιώργης έγραφε: «Ο καιρός δε μας παίρνει: πρέπει να βάλουμε γερά οργανωτικά θεμέλια σε όλη την Ελλάδα, να ετοιμάσουμε τα μαχητικά τμήματα για την άμεση δράση, για τον παρτιζάνικο πόλεμο, για το πανεθνικό σαμποτάζ». Στο ίδιο τεύχος ο Παντελής Καραγκίτσης (Ορφέας Βλαχόπουλος - Σίμος), μέλος της ΚΕ του Κόμματος, συμπλήρωνε με έμφαση: «Το κίνημα των πατριωτικών ανταρτικών σωμάτων σαν σοβαρή μορφή πάλης για το τσάκισμα των ξένων κατακτητών μας πρέπει να επεκταθεί, να οργανωθεί σε όλες εκείνες τις περιφέρειες της χώρας μας που το περιβάλλον τους επιτρέπει και επιβάλλει τη δημιουργία πατριωτικών σωμάτων».
Η αναγκαιότητα επιτάχυνσης των διαδικασιών οργάνωσης του ένοπλου αγώνα οδηγεί και στη συγκρότηση στρατιωτικών επιτροπών. Από τα στοιχεία που υπάρχουν, σε κεντρικό επίπεδο, λειτουργούσαν, μάλλον, τρεις σημαντικές τέτοιες επιτροπές με βαρύνουσα σημασία για όλο το αντιστασιακό κίνημα. Ηταν η «Κεντρική Στρατιωτική Επιτροπή» που λειτουργούσε στο πλαίσιο του ΚΚΕ υπό την καθοδήγηση του Γ. Σιάντου, ο οποίος είχε άμεσο βοηθό του γι' αυτή τη δουλιά το μέλος της ΚΕ του Κόμματος Πολύδωρο Δανιηλίδη, ήταν η «Στρατιωτική Οργάνωση Αθήνας - Πειραιά», με επικεφαλής τον Σπύρο Κωτσάκη και το «Στρατιωτικό Οργανωτικό Γραφείο» του ΕΑΜ με καθοδηγητή τον τότε γραμματέα της Οργάνωσης Θανάση Χατζή. Σε πολλές ιστορικές πηγές γίνεται λόγος για συγκρότηση ενός «Στρατιωτικού Κέντρου Αντίστασης» με καθοδηγητές το Σιάντο και το Δανιηλίδη, στη σύνθεση του οποίου αναφέρεται ότι συμμετείχαν οι στρατιωτικοί Θ. Μακρίδης και Ν. Παπασταματιάδης9. Πιθανότατα δεν πρόκειται για μια τέταρτη στρατιωτική επιτροπή, αλλά για την «Κεντρική Στρατιωτική Επιτροπή» που λειτουργούσε στο πλαίσιο της ΚΕ του ΚΚΕ.
Ολοκληρώνοντας σε γενικές γραμμές την εικόνα της στρατιωτικής προετοιμασίας του ΕΑΜ και του ΚΚΕ, θα ήταν σημαντική παράλειψη να μην αναφέρουμε ότι η ΚΕ του Κόμματος, το Νοέμβρη του 1941, έστειλε στη Ρούμελη το Θανάση Κλάρα (μετέπειτα Αρη Βελουχιώτη), με αποστολή να ερευνήσει τις δυνατότητες οργάνωσης του ένοπλου αγώνα. Το Δεκέμβρη ο Κλάρας επέστρεψε και κατέθεσε θετική, ως προς το θέμα, έκθεση στην ΚΕ, πράγμα που έπαιξε σημαντικό ρόλο στις ιστορικές αποφάσεις της 8ης Ολομέλειας της τελευταίας.
Η 8η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ, η ίδρυση και ονομασία του ΕΛΑΣ Στις αρχές Γενάρη του 1942 συνήλθε η 8η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ, η οποία στις αποφάσεις της μεταξύ άλλων σημείωνε11: «Ο εθνικοαπελευθερωτικός μας ανταρτοπόλεμος έχει πρωτεύουσα σημασία για την απελευθέρωση της χώρας από τον ξενικό ζυγό. Οι κομμουνιστές πρέπει να οργανώσουν, να μαζικοποιήσουν και να επεκτείνουν το ανταρτικό κίνημα στην ύπαιθρο, να περιφρουρήσουν τον εθνικοαπελευθερωτικό του χαρακτήρα και να καταπολεμήσουν αποφασιστικά κάθε τάση που θα οδηγούσε σε αντιλαϊκούς σκοπούς, σε ληστείες και πλιατσικολογήματα».
Στο πλαίσιο αυτής της απόφασης στις 2 Φλεβάρη του 1942, πραγματοποιήθηκε η ιδρυτική σύσκεψη του ΕΛΑΣ σ' ένα σπίτι στους Αμπελόκηπους, απέναντι από το Παναθηναϊκό. Στη σύσκεψη συμμετείχαν ο Πολύδωρος Δανιηλίδης ως στρατιωτικός υπεύθυνος της ΚΕ του ΚΚΕ, ο Σπ. Κωτσάκης εκ μέρους της Στρατιωτικής Οργάνωσης Αθήνας - Πειραιά, ο Ανδρέας Τζήμας - Σαμαρινιώτης εκ μέρους της Κομματικής Οργάνωσης Αθήνας του ΚΚΕ και ο Θ. Χατζής, εκπροσωπώντας την ΚΕ του ΕΑΜ. Στη σύσκεψη συζητήθηκε και εγκρίθηκε η ιδρυτική διακήρυξη της νέας στρατιωτικής οργάνωσης, καθώς και το όνομα που θα έπαιρνε. Ειδικά γι' αυτό το τελευταίο ζήτημα υπάρχουν αλληλοαντικρουόμενες απόψεις. Οι «νονοί» του ΕΛΑΣ εμφανίζονται περισσότεροι από ένας. Σύγχυση επίσης υπάρχει και για τον τόπο που πάρθηκε η απόφαση σχετικά με το όνομα. Ο Α. Τζήμας, σε μια έκθεσή του προς το Κόμμα αναφέρει πως ο Σιάντος είναι αυτός που έδωσε στο νέο στρατό το όνομα ΕΛΑΣ . Αντίθετα ο Π. Ρούσος ισχυρίζεται πως σε μια σύσκεψη που έγινε στου Ζωγράφου, ενώ ο Σιάντος πρότεινε ο νέος στρατός να ονομαστεί «Ελληνικός Λαϊκός Στρατός», ο ίδιος (ο Ρούσος δηλαδή) πρότεινε να προστεθεί και η λέξη «Απελευθερωτικός» κι έτσι προέκυψε το όνομα ΕΛΑΣ . Ενας από τους βιογράφους του Βελουχιώτη, ο Γ. Χατζηπαναγιώτου (καπετάν Θωμάς) υποστηρίζει όπως ο Αρης είναι αυτός που έδωσε στο νέο στρατό το όνομα ΕΛΑΣ .
Αντίθετα με τους παραπάνω, ο Θ. Χατζής, βάσει των στοιχείων που παραθέτει και οι Σπ. Κωτσάκης και Π. Δανιηλίδης με τα γραπτά τους υποστηρίζουν πως η ονομασία ΕΛΑΣ αποφασίστηκε στη σύσκεψη, της 2/2/1942, στους Αμπελόκηπους και εγκρίθηκε από τα ανώτερα όργανα του κινήματος, την ΚΕ του ΕΑΜ και την ΚΕ του ΚΚΕ. Ο Δανιηλίδης μάλιστα σημειώνει πως μετέφερε στη σύσκεψη πρόταση του Σιάντου ο νέος στρατός να ονομαστεί ΕΛΣ (Ελληνικός Λαϊκός Στρατός), αλλά οι συμμετέχοντες σ' αυτήν αποφάσισαν να προσθέσουν μεταξύ του Λ και του Σ το Α (απελευθερωτικός) κι έτσι προέκυψε το όνομα ΕΛΑΣ . «Την προσθήκη αυτή - γράφει - τη διεκδικεί ο τότε υπεύθυνος της Στρατιωτικής Οργάνωσης Αθήνας Σπύρος Κωτσάκης. Κανείς μας δε σκέφτηκε να του αμφισβητήσει την τιμή αυτή, εκτός από κείνους που θέλουν να πλαστογραφήσουν την ιστορία». Ο Κωτσάκης βεβαίως, στα γραπτά του, πιθανόν από σεμνότητα, δεν προβάλλει καμία διεκδίκηση.
Η ονομασία του ΕΛΑΣ συζητήθηκε στη σύσκεψη στους Αμπελόκηπους, στην ΚΕ του ΚΚΕ, στην ΚΕ του ΕΑΜ και, πολύ πιθανόν, και σε συναντήσεις ηγετικών προσωπικοτήτων της Εθνικής μας Αντίστασης. Ετσι, εκ των υστέρων, ο καθένας μεταφέρει τη συζήτηση στην οποία έλαβε μέρος, με αποτέλεσμα ο ερευνητής να δυσκολεύεται να προσδιορίσει πού, πότε κι από ποιον προτάθηκε η ονομασία ΕΛΑΣ για το νέο στρατό. Βέβαια, όλα αυτά δε θα είχαν καμία σημασία και δε θα τα συζητούσαμε τώρα, αν ο ΕΛΑΣ δεν είχε γίνει αυτός που γνωρίζουμε, ο λαϊκός δηλαδή στρατός που τίμησε και ελευθέρωσε την Ελλάδα, που απέδειξε πως δίκαια το όνομά του οδηγούσε συνειρμικά σ' αυτήν. Οσοι αγωνίστηκαν από τις τάξεις του ασφαλώς πήραν τον μεγαλύτερο τίτλο που μπορούσε να τους δώσει η ζωή, ενώ οι νεότερες και μέλλουσες γενιές απέκτησαν ένα ανεπανάληπτο κεφάλαιο ιστορίας, αναντικατάστατο για την κοινωνικοπολιτική τους διαπαιδαγώγηση.
Ο ΕΛΑΣ έπρεπε να γίνει λαϊκός απελευθερωτικός στρατός, το ένοπλο τμήμα του λαού, υπερασπιστής της ζωής και της περιουσίας του, ικανός ν’ απελευθερώσει τη χώρα από τους κατακτητές. Η τακτική του ΕΛΑΣ προέβλεπε την όσο το δυνατό πιο συντονισμένη διεξαγωγή του ανταρτοπόλεμου και τη βαθμιαία ανάπτυξή του σε παλλαϊκό πόλεμο κατά των κατακτητών και των συνεργατών τους. Τη συνεχή απασχόληση και φθορά του εχθρού. Τη διεύρυνση των ελεύθερων περιοχών και τη μετατροπή τους σε σταθερότερες βάσεις εξόρμησης του ΕΛΑΣ, με στόχο τη μεταφορά του πολέμου όλο και πιο κοντά στα κύρια αστικά κέντρα και τις βασικές συγκοινωνιακές αρτηρίες του εχθρού
Από τις 15 του Μάη 1942, ο Αρης Βελουχιώτης άρχισε να οργανώνει ομάδες του ΕΛΑΣ στη Ρούμελη με πρώτο πυρήνα τις ενωμένες ανταρτοομάδες Δομοκού και Πύργου Φθιώτιδας. Ηδη, όπως είδαμε, τέτοιες ομάδες είχαν αρχίσει να σχηματίζονται και μια απ’ τις πρώτες περιοχές όπου βγήκαν αντάρτες ήταν στην κορυφή Μπουχέτσι. Με την αύξηση της δύναμης των ανταρτοομάδων, αρκετές από αυτές μετατράπηκαν σε συγκροτήματα με 30 – 100 μαχητές το καθένα. Δημιουργήθηκαν υπαρχηγεία και στη συνέχεια αρχηγεία ανά ορεινό όγκο, με αποστολή να συντονίζουν τη δράση, να καθοδηγούν τα συγκροτήματα και τις ανταρτοομάδες του ΕΛΑΣ. Παράλληλα, δημιουργήθηκε Γενικό Αρχηγείο του ΕΛΑΣ στη Ρούμελη και Στρατηγείο του ΕΛΑΣ στη Θεσσαλία.
Αναπτύχθηκε η οργάνωση ομάδων του ΕΛΑΣ στις πόλεις και σε πολλά χωριά. Σημαντική άνοδο σημείωσε ο ΕΛΑΣ Αθήνας – Πειραιά. Στους 7 υποτομείς, στους οποίους είχαν χωριστεί οι δύο πόλεις, συγκροτήθηκαν 2 – 4 λόχοι στον καθένα. Στα τέλη του 1942, σε κάθε υποτομέα είχε συγκροτηθεί κι από ένα τάγμα. Η δύναμη του ΕΛΑΣ σε Αθήνα – Πειραιά ξεπερνούσε, τώρα, τους 1.600 μαχητές. Την ίδια περίοδο η δύναμη του μόνιμου κι εφεδρικού ΕΛΑΣ, σ’ όλη την Ελλάδα, πλησίαζε τους 6.000 μαχητές, απ’ τους οποίους οι 3.500 ανήκαν στο μόνιμο.
Πρώτες επιτυχίες
Μέχρι το Φθινόπωρο του 1942, η δράση του ΕΛΑΣ, λόγω της πυκνής εχθρικής κατοχής και της μικρής του δύναμης, ήταν περιορισμένη. Ωστόσο, από το Σεπτέμβρη του ’42, περνά σε εντονότερη δράση, εναντίον των στρατευμάτων κατοχής. Στη Ρικά, στο Κρίκελο, στη σιδηροδρομική γέφυρα Αξιού, στο χωριό Χρυσό, στο Μεταλλείο Πηγής, στο Μικρό Χωριό, δόθηκαν γερά χτυπήματα.
Στην ιστορία, όμως, έμεινε η μεγάλη επιτυχία του ελληνικού αντάρτικου κινήματος, που πραγματοποιήθηκε χάρη στον ΕΛΑΣ. Η ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου, τη νύχτα της 25ης προς 26 Νοέμβρη. Στην επιχείρηση, συμμετείχαν 150 αντάρτες του ΕΛΑΣ, μ’ επικεφαλής τον Αρη Βελουχιώτη, 60 αντάρτες του ΕΔΕΣ, μ’ επικεφαλής το συνταγματάρχη Ζέρβα και 12 Αγγλοι σαμποτέρ, οι οποίοι επιτέθηκαν αιφνιδιαστικά κατά της ιταλικής φρουράς που προστάτευε τη μεγάλη σιδηροδρομική γέφυρα του Γοργοπόταμου, κοντά στη Λαμία. Αφού εξουδετέρωσαν τη φρουρά, ανατίναξαν τη γέφυρα.
Ενταση της δράσης του ΕΛΑΣ
Από τις αρχές του 1943, το ένοπλο κίνημα, ο ΕΛΑΣ, αναπτύσσεται ραγδαία. Στη Στερεά Ελλάδα, στη Θεσσαλία, στην Ηπειρο, στη Μακεδονία, στην Πελοπόννησο, στη Θράκη και στα νησιά, χιλιάδες είναι αυτοί που στρατολογούνται και πυκνώνουν τις γραμμές του λαϊκού στρατού. Από το Δεκέμβρη του 1942, μέχρι και το Μάη του 1943 – οπότε ιδρύεται το Γενικό Στρατηγείο – ο ΕΛΑΣ τριπλασιάζει τις δυνάμεις του. Ξεπερνά τους 12.000 μόνιμους αντάρτες.
Η ανάπτυξη αυτή πραγματοποιείται ύστερα από σκληρές μάχες κατά των φασιστών κατακτητών. Οι επιχειρήσεις του ΕΛΑΣ εναντίον των Γερμανών και Ιταλών κατακτητών επεκτείνονται σε όλη τη χώρα. Οι αντάρτικες ομάδες καταφέρνουν αρκετά σοβαρά χτυπήματα, που είχαν σαν αποτέλεσμα τη διαρκή φθορά τους. Επιπλέον, σε σύντομο χρονικό διάστημα επεκτείνονται οι ελεύθερες περιοχές της χώρας. Μια απ’ τις σημαντικότερες μάχες είναι αυτή του Μπουγαζιού – Φαρδύκαμπου, που κράτησε τρεις μέρες, από τις 4 – 6 Μάρτη του 1943. Μετά τη μάχη, στις 12 Μάρτη, οι Ιταλοί κατακτητές, εγκαταλείπουν την Καρδίτσα και στις 24 του ίδιου μήνα, τα Γρεβενά. Και στις δύο πόλεις οι κάτοικοι, με την καθοδήγηση των οργανώσεων του ΕΑΜ, εξέλεξαν όργανα λαϊκής εξουσίας. Αλλες σπουδαίες μάχες, εκείνη την περίοδο, ήταν στο Σνίχοβο και στην Οξύνεια (Μερίτσα).
Τους πρώτους μήνες του 1943, το αντάρτικο κίνημα αναπτύχθηκε και επεκτάθηκε σ’ όλες τις περιοχές της χώρας. Από την αρχή του ένοπλου αγώνα – αν υπολογισθούν και τα αποτελέσματα της δράσης των προελασίτικων ΕΑΜικών δυνάμεων – μέχρι και την ίδρυση του Γενικού Στρατηγείου, τα αποτελέσματα της δράσης είχαν ως εξής: Εδωσε 53 μάχες, συμπλοκές και σαμποτάζ, στις οποίες οι κατακτητές είχαν απώλειες, 900 περίπου νεκρούς, 500 τραυματίες, 950 αιχμαλώτους.
Ενδεικτική της δράσης του ΕΛΑΣ, είναι η έκθεση της γερμανικής υπηρεσίας πληροφοριών και αντικατασκοπίας, στις 9 Απρίλη 1943, όπου, ανάμεσα στα άλλα, τονιζόταν: «Η ανατίναξις της γέφυρας του Γοργοποτάμου την 25 Νοεμβρίου 1942 υπήρξεν απαρχή αμέσων επιθέσεων των συμμοριών, εν συναρτήσει προς πύκνωσιν των σαμποτάζ εις βάρος των συγκοινωνιών. Η κεντρική αρτηρία Θεσσαλονίκης – Λαμίας ηχρηστεύθη εξ φοράς διαρκούντος του Μαρτίου του 1943. Τα γεγονότα αυτά διαφωτίζουν κατά τρόπον αναντίρρητον τον κίνδυνον εκ της δράσεως των ανταρτών διά τας προμηθείας μας και διά τον υποκείμενον εύκολον εις επιθέσεις ανεφοδιασμόν μας».
Η ίδρυση του Γενικού Στρατηγείου
Στις 2 Μάη 1943, συντελέστηκε, όπως είδαμε, ένα γεγονός εξαιρετικής σημασίας για το αντάρτικο κίνημα. Με απόφαση που πήραν σε κοινή σύσκεψη η ΚΕ του ΕΑΜ και η ΚΕ του ΕΛΑΣ, ιδρύθηκε το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ, με στρατιωτικό αρχηγό το συνταγματάρχη του Ελληνικού Στρατού, Στέφανο Σαράφη.
Εδώ, θα ανοίξουμε μια μικρή παρένθεση, για να μιλήσουμε λίγο για τον Στ. Σαράφη. Είχε βγει στο βουνό το Φλεβάρη του 1943 για να οργανώσει ανεξάρτητο αντάρτικο τμήμα στη Θεσσαλία. Γρήγορα, όμως, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι μια τέτοια κίνηση ήταν λάθος και κατατάχτηκε στον ΕΛΑΣ, σημειώνοντας, όπως ο ίδιος γράφει, ότι το ΕΑΜ – ΕΛΑΣ «ήταν μια οργάνωση πανελλαδική, αγαπητή στο λαό, με τεράστια δύναμη».
Η προσχώρηση του Σαράφη στον ΕΛΑΣ, δεν είχε μόνο σοβαρή στρατιωτική αλλά και πολιτική σημασία. Εξέφραζε τις διαθέσεις πλατύτερων κύκλων αξιωματικών, οι οποίοι θεωρούσαν το ΕΑΜ – ΕΛΑΣ, μεγάλη πατριωτική οργάνωση, που αγωνιζόταν με συνέπεια για την απελευθέρωση της χώρας και τη δημοκρατική λύση των εσωτερικών προβλημάτων. Αυτό, σύντομα εκδηλώθηκε, με την προσχώρηση μόνιμων αξιωματικών.
Με την ίδρυση του Γενικού Στρατηγείου, ο Λαϊκός Στρατός απέκτησε την κεντρική εκείνη διοίκηση, που του εξασφάλιζε έγκυρη, ενιαία και συντονισμένη καθοδήγηση και διεύθυνση. Το Γενικό Στρατηγείο, αποτελούνταν από τους: συνταγματάρχη Στέφανο Σαράφη, στρατιωτικό διοικητή, Αρη Βελουχιώτη (Θανάση Κλάρα), καπετάνιο και Ανδρέα Τζήμα, αντιπρόσωπο του ΕΑΜ. Το Γενικό Στρατηγείο και η ΚΕ του ΕΛΑΣ βοήθησαν στην αύξηση της δύναμης του λαϊκού στρατού και στο συντονισμό της δράσης των τμημάτων του ΕΛΑΣ με βάση ένα ενιαίο σχέδιο. Εδρα του, ήταν το Περτούλι.
Το Γενικό Στρατηγείο προώθησε το ζήτημα της στελέχωσης του ΕΛΑΣ με μόνιμους και έφεδρους αξιωματικούς του αστικού στρατού και με σειρά στελέχη που αναδείχθηκαν στη σκληρή πάλη κατά των φασιστών κατακτητών. Στη λύση αυτού του προβλήματος συνέβαλε και η ίδρυση από το Γενικό Στρατηγείο, τον Αύγουστο του 1943, της Σχολής Αξιωματικών του ΕΛΑΣ, στη Ρεντίνα, που έδωσε στα τμήματα του λαϊκού στρατού, συνολικά 1.269 νέους ανθυπολοχαγούς. Επίσης, το ΓΣ του ΕΛΑΣ προετοίμασε και έθεσε σε εφαρμογή ένα στοιχειώδες πρόγραμμα στρατιωτικής εκπαίδευσης των ανδρών του.
Ενα απ’ τα σοβαρότερα ζητήματα με τα οποία καταπιάστηκε από την πρώτη στιγμή της ίδρυσής του το ΓΣ του ΕΛΑΣ ήταν το ξεκαθάρισμα των ορεινών όγκων από μεμονωμένες εχθρικές εστίες και η διεύρυνση των ελεύθερων περιοχών. Αυτό προϋπόθετε ένταση της επιθετικής δράσης των τμημάτων του κατά των μικρών εχθρικών φρουρών που εγκατεστημένες στον κορμό της Πίνδου και στις συνεχόμενες μ’ αυτόν ορεινές περιοχές, καθώς και εναντίον των αρτηριών ανεφοδιασμού και επικοινωνίας του εχθρού.
Να σημειωθεί, σε αυτό το σημείο, πως ο ΕΛΑΣ εφάρμοζε την τακτική υποχωρητικών ελιγμών, όταν ο συσχετισμός των δυνάμεων ήταν σε βάρος του και των επιθετικών επιχειρήσεων, όταν εξασφάλιζε υπεροχή δυνάμεων ή διέθετε το στοιχείο του αιφνιδιασμού. Δεν είναι, άλλωστε, λίγες οι περιπτώσεις που εχθρικά τμήματα χτύπησαν στο κενό, ενώ ήταν σίγουρο πως κρατούσαν στα χέρια τους, αντάρτες του ΕΛΑΣ.
Στις 2 Μάη 1943, συντελέστηκε, όπως είδαμε, ένα γεγονός εξαιρετικής σημασίας για το αντάρτικο κίνημα. Με απόφαση που πήραν σε κοινή σύσκεψη η ΚΕ του ΕΑΜ και η ΚΕ του ΕΛΑΣ, ιδρύθηκε το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ, με στρατιωτικό αρχηγό το συνταγματάρχη του Ελληνικού Στρατού, Στέφανο Σαράφη.
Εδώ, θα ανοίξουμε μια μικρή παρένθεση, για να μιλήσουμε λίγο για τον Στ. Σαράφη. Είχε βγει στο βουνό το Φλεβάρη του 1943 για να οργανώσει ανεξάρτητο αντάρτικο τμήμα στη Θεσσαλία. Γρήγορα, όμως, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι μια τέτοια κίνηση ήταν λάθος και κατατάχτηκε στον ΕΛΑΣ, σημειώνοντας, όπως ο ίδιος γράφει, ότι το ΕΑΜ – ΕΛΑΣ «ήταν μια οργάνωση πανελλαδική, αγαπητή στο λαό, με τεράστια δύναμη».
Η προσχώρηση του Σαράφη στον ΕΛΑΣ, δεν είχε μόνο σοβαρή στρατιωτική αλλά και πολιτική σημασία. Εξέφραζε τις διαθέσεις πλατύτερων κύκλων αξιωματικών, οι οποίοι θεωρούσαν το ΕΑΜ – ΕΛΑΣ, μεγάλη πατριωτική οργάνωση, που αγωνιζόταν με συνέπεια για την απελευθέρωση της χώρας και τη δημοκρατική λύση των εσωτερικών προβλημάτων. Αυτό, σύντομα εκδηλώθηκε, με την προσχώρηση μόνιμων αξιωματικών.
Με την ίδρυση του Γενικού Στρατηγείου, ο Λαϊκός Στρατός απέκτησε την κεντρική εκείνη διοίκηση, που του εξασφάλιζε έγκυρη, ενιαία και συντονισμένη καθοδήγηση και διεύθυνση. Το Γενικό Στρατηγείο, αποτελούνταν από τους: συνταγματάρχη Στέφανο Σαράφη, στρατιωτικό διοικητή, Αρη Βελουχιώτη (Θανάση Κλάρα), καπετάνιο και Ανδρέα Τζήμα, αντιπρόσωπο του ΕΑΜ. Το Γενικό Στρατηγείο και η ΚΕ του ΕΛΑΣ βοήθησαν στην αύξηση της δύναμης του λαϊκού στρατού και στο συντονισμό της δράσης των τμημάτων του ΕΛΑΣ με βάση ένα ενιαίο σχέδιο. Εδρα του, ήταν το Περτούλι.
Το Γενικό Στρατηγείο προώθησε το ζήτημα της στελέχωσης του ΕΛΑΣ με μόνιμους και έφεδρους αξιωματικούς του αστικού στρατού και με σειρά στελέχη που αναδείχθηκαν στη σκληρή πάλη κατά των φασιστών κατακτητών. Στη λύση αυτού του προβλήματος συνέβαλε και η ίδρυση από το Γενικό Στρατηγείο, τον Αύγουστο του 1943, της Σχολής Αξιωματικών του ΕΛΑΣ, στη Ρεντίνα, που έδωσε στα τμήματα του λαϊκού στρατού, συνολικά 1.269 νέους ανθυπολοχαγούς. Επίσης, το ΓΣ του ΕΛΑΣ προετοίμασε και έθεσε σε εφαρμογή ένα στοιχειώδες πρόγραμμα στρατιωτικής εκπαίδευσης των ανδρών του.
Ενα απ’ τα σοβαρότερα ζητήματα με τα οποία καταπιάστηκε από την πρώτη στιγμή της ίδρυσής του το ΓΣ του ΕΛΑΣ ήταν το ξεκαθάρισμα των ορεινών όγκων από μεμονωμένες εχθρικές εστίες και η διεύρυνση των ελεύθερων περιοχών. Αυτό προϋπόθετε ένταση της επιθετικής δράσης των τμημάτων του κατά των μικρών εχθρικών φρουρών που εγκατεστημένες στον κορμό της Πίνδου και στις συνεχόμενες μ’ αυτόν ορεινές περιοχές, καθώς και εναντίον των αρτηριών ανεφοδιασμού και επικοινωνίας του εχθρού.
Να σημειωθεί, σε αυτό το σημείο, πως ο ΕΛΑΣ εφάρμοζε την τακτική υποχωρητικών ελιγμών, όταν ο συσχετισμός των δυνάμεων ήταν σε βάρος του και των επιθετικών επιχειρήσεων, όταν εξασφάλιζε υπεροχή δυνάμεων ή διέθετε το στοιχείο του αιφνιδιασμού. Δεν είναι, άλλωστε, λίγες οι περιπτώσεις που εχθρικά τμήματα χτύπησαν στο κενό, ενώ ήταν σίγουρο πως κρατούσαν στα χέρια τους, αντάρτες του ΕΛΑΣ.
Από τον Ριζοσπάστη
Στις 2 Μάη 1943, ιδρύθηκε το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ . Με την ίδρυση του Γενικού Στρατηγείου, ο Λαϊκός Στρατός απέκτησε την κεντρική εκείνη διοίκηση, που του εξασφάλιζε έγκυρη, ενιαία και συντονισμένη καθοδήγηση και διεύθυνση. Το Γενικό Στρατηγείο αποτελούνταν από τους: συνταγματάρχη Στέφανο Σαράφη στρατιωτικό διοικητή, Αρη Βελουχιώτη (Θανάση Κλάρα) καπετάνιο, και Ανδρέα Τζήμα αντιπρόσωπο του ΕΑΜ. Εδρα του, ήταν το Περτούλι.
Το Γενικό Στρατηγείο προώθησε το ζήτημα της στελέχωσης του ΕΛΑΣ . Στη λύση αυτού του προβλήματος συνέβαλε και η ίδρυση από το Γενικό Στρατηγείο, τον Αύγουστο του 1943, της Σχολής Αξιωματικών του ΕΛΑΣ , στη Ρεντίνα, που έδωσε στα τμήματα του λαϊκού στρατού, συνολικά, 1.269 νέους ανθυπολοχαγούς. Επίσης, το ΓΣ του ΕΛΑΣ προετοίμασε και έθεσε σε εφαρμογή ένα στοιχειώδες πρόγραμμα στρατιωτικής εκπαίδευσης των ανδρών του.
Οταν το Γενικό Στρατηγείο άρχισε να λειτουργεί κανονικά, δούλεψε συστηματικά για την όσο το δυνατόν καλύτερη οργάνωση του ΕΛΑΣ . Το ΓΣ συμπλήρωσε τις διοικήσεις των τμημάτων του ΕΛΑΣ σε όλη την κλίμακα της ιεραρχίας, συγκρότησε - όπως ήδη σημειώσαμε - Σχολή Εφέδρων Αξιωματικών, που άρχισε να λειτουργεί από την 1η Αυγούστου του 1943. Διέταξε να συγκροτηθούν Σχολές Υπαξιωματικών στα Γενικά Αρχηγεία ή Στρατηγεία του ΕΛΑΣ των διαφόρων περιοχών. Επίσης, συγκροτήθηκαν Τμήμα Μηχανικού, Τμήμα Διαβιβάσεων, Υπηρεσία Επιμελητείας, Υγειονομική Υπηρεσία. Καθόρισε την εισφορά των κατοίκων για τη διατροφή του Λαϊκού Στρατού. Προχώρησε στη συγκρότηση τακτικών στρατοδικείων, καθώς και στη συμπλήρωση του τηλεφωνικού δικτύου και του δικτύου ασυρμάτων.
Το ΓΣ συγκρότησε, επίσης, Ανώτατο Στρατιωτικό Συμβούλιο, που συνήλθε στα τέλη του Ιούλη 1943, στην έδρα του, και πήρε απόφαση να συγκροτηθεί ο ΕΛΑΣ «κατά το σύστημα του τακτικού στρατού με σύνθεση ελαφρή και ευκίνητη». Κανόνισε τα ζητήματα της διοίκησης σε όλη την ιεραρχία του ΕΛΑΣ και άλλα ζητήματα.
Στην Απελευθερωμένη Ελλάδα
Στην περίοδο Δεκέμβρης 1942 - Μάρτης 1944, χάρη στη διαρκώς εντεινόμενη δράση των ανταρτών, οι ελεύθερες περιοχές επεκτείνονται διαρκώς και σταθεροποιούνται. Η Ελεύθερη Ελλάδα, που άρχιζε από τα ελληνοαλβανικά σύνορα κι έφθανε έως έξω από την Αθήνα, περιλάμβανε ολόκληρη την περιοχή της Πίνδου, τις ορεινές περιοχές του Τυμφρηστού, των Βαρδουσίων, της Οίτης, της Γκιώνας, του Παρνασσού, του Καλλίδρομου, του Ελικώνα και της Πάρνηθας, στη Στερεά. Οι ορεινές αυτές περιφέρειες αποτελούσαν μια συμπαγή, συνεχόμενη ελεύθερη περιοχή. Ελεύθερες περιοχές είχαν, επίσης, δημιουργηθεί σε Ολυμπο, Κίσαβο, Πήλιο, Χάσια στη Θεσσαλία. Σε Νεμέρτσικα, Κασιδιάρη, Μουργκάνα, Σμόλικα, Τύμφη, Ζαγόρια στην Ηπειρο. Σε Πιέρια και Βέρμιο στην Κεντρική Μακεδονία. Σε Παναχαϊκό, Πάρνωνα, Ταΰγετο, Ζήρεια, Μαίναλο στην Πελοπόννησο. Σε ορισμένες περιοχές της ανατολικής Μακεδονίας - Θράκης. Στα νησιά Κρήτη, Εύβοια και Σάμο.
Χιλιάδες χωριά, κωμοπόλεις, ακόμη και πόλεις, όπως το Καρπενήσι, η Καρδίτσα, τα Γρεβενά, η Καλαμπάκα, το Μέτσοβο, η Σιάτιστα, το Λιδορίκι, η Αταλάντη, η Αγιά, η Κόνιτσα, η Δεσκάτη, το Δελβινάκι, απαλλάχτηκαν από τους κατακτητές και οι κάτοικοι οργάνωσαν τη ζωή τους, σύμφωνα με τις δημοκρατικές αρχές του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα.
Στα ελεύθερα χωριά και τις πόλεις, οργανωνόταν και αναπτυσσόταν ο εφεδρικός ΕΛΑΣ . Οι μαχητές του εντάσσονταν εθελοντικά σε ειδικά στρατιωτικά τμήματα, παράλληλα με τα τμήματα του μόνιμου ΕΛΑΣ . Ο εφεδρικός ΕΛΑΣ είχε αποστολή να βοηθήσει το μόνιμο ΕΛΑΣ στο μαχητικό έργο, να περιφρουρεί τα χωριά από εχθρικές επιδρομές. Τα τμήματα του εφεδρικού ΕΛΑΣ , παρόλο που διέθεταν λίγα όπλα, έπαιρναν μέρος και σε μάχες, δίπλα στο μόνιμο ΕΛΑΣ . Τμήματα, δε, του εφεδρικού ΕΛΑΣ , όχι λίγες φορές, ενήργησαν, ανεξάρτητα από το μόνιμο ΕΛΑΣ , διάφορα σαμποτάζ κι άλλες επιχειρήσεις κατά του εχθρού.
Στις περιοχές της Ελεύθερης Ελλάδας, οι επιτροπές της Λαϊκής Αυτοδιοίκησης, της Λαϊκής Δικαιοσύνης και της Λαϊκής Ασφάλειας οργανώθηκαν από το 1943 σαν λαϊκοί, δημοκρατικοί θεσμοί.
Ετσι, στα τέλη Νοέμβρη - αρχές Δεκέμβρη του 1943, το ΓΣ του ΕΛΑΣ πέτυχε να δώσει μιαν ενιαία μορφή στους θεσμούς της Αυτοδιοίκησης και της Λαϊκής Δικαιοσύνης.
Μέσα σ' ένα σύντομο χρονικό είναι ακατόρθωτο να παρουσιαστεί το μεγαλείο της δράσης του Λαϊκού Στρατού. Παρ' όλ' αυτά, διδάσκει πως όταν ο λαός θέλει μπορεί να κάνει ακατόρθωτα πράγματα. Και αυτό το κρατάμε παρακαταθήκη για το σήμερα.
Στις 2 Μάη 1943, ιδρύθηκε το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ . Με την ίδρυση του Γενικού Στρατηγείου, ο Λαϊκός Στρατός απέκτησε την κεντρική εκείνη διοίκηση, που του εξασφάλιζε έγκυρη, ενιαία και συντονισμένη καθοδήγηση και διεύθυνση. Το Γενικό Στρατηγείο αποτελούνταν από τους: συνταγματάρχη Στέφανο Σαράφη στρατιωτικό διοικητή, Αρη Βελουχιώτη (Θανάση Κλάρα) καπετάνιο, και Ανδρέα Τζήμα αντιπρόσωπο του ΕΑΜ. Εδρα του, ήταν το Περτούλι.
Το Γενικό Στρατηγείο προώθησε το ζήτημα της στελέχωσης του ΕΛΑΣ . Στη λύση αυτού του προβλήματος συνέβαλε και η ίδρυση από το Γενικό Στρατηγείο, τον Αύγουστο του 1943, της Σχολής Αξιωματικών του ΕΛΑΣ , στη Ρεντίνα, που έδωσε στα τμήματα του λαϊκού στρατού, συνολικά, 1.269 νέους ανθυπολοχαγούς. Επίσης, το ΓΣ του ΕΛΑΣ προετοίμασε και έθεσε σε εφαρμογή ένα στοιχειώδες πρόγραμμα στρατιωτικής εκπαίδευσης των ανδρών του.
Οταν το Γενικό Στρατηγείο άρχισε να λειτουργεί κανονικά, δούλεψε συστηματικά για την όσο το δυνατόν καλύτερη οργάνωση του ΕΛΑΣ . Το ΓΣ συμπλήρωσε τις διοικήσεις των τμημάτων του ΕΛΑΣ σε όλη την κλίμακα της ιεραρχίας, συγκρότησε - όπως ήδη σημειώσαμε - Σχολή Εφέδρων Αξιωματικών, που άρχισε να λειτουργεί από την 1η Αυγούστου του 1943. Διέταξε να συγκροτηθούν Σχολές Υπαξιωματικών στα Γενικά Αρχηγεία ή Στρατηγεία του ΕΛΑΣ των διαφόρων περιοχών. Επίσης, συγκροτήθηκαν Τμήμα Μηχανικού, Τμήμα Διαβιβάσεων, Υπηρεσία Επιμελητείας, Υγειονομική Υπηρεσία. Καθόρισε την εισφορά των κατοίκων για τη διατροφή του Λαϊκού Στρατού. Προχώρησε στη συγκρότηση τακτικών στρατοδικείων, καθώς και στη συμπλήρωση του τηλεφωνικού δικτύου και του δικτύου ασυρμάτων.
Το ΓΣ συγκρότησε, επίσης, Ανώτατο Στρατιωτικό Συμβούλιο, που συνήλθε στα τέλη του Ιούλη 1943, στην έδρα του, και πήρε απόφαση να συγκροτηθεί ο ΕΛΑΣ «κατά το σύστημα του τακτικού στρατού με σύνθεση ελαφρή και ευκίνητη». Κανόνισε τα ζητήματα της διοίκησης σε όλη την ιεραρχία του ΕΛΑΣ και άλλα ζητήματα.
Στην Απελευθερωμένη Ελλάδα
Στην περίοδο Δεκέμβρης 1942 - Μάρτης 1944, χάρη στη διαρκώς εντεινόμενη δράση των ανταρτών, οι ελεύθερες περιοχές επεκτείνονται διαρκώς και σταθεροποιούνται. Η Ελεύθερη Ελλάδα, που άρχιζε από τα ελληνοαλβανικά σύνορα κι έφθανε έως έξω από την Αθήνα, περιλάμβανε ολόκληρη την περιοχή της Πίνδου, τις ορεινές περιοχές του Τυμφρηστού, των Βαρδουσίων, της Οίτης, της Γκιώνας, του Παρνασσού, του Καλλίδρομου, του Ελικώνα και της Πάρνηθας, στη Στερεά. Οι ορεινές αυτές περιφέρειες αποτελούσαν μια συμπαγή, συνεχόμενη ελεύθερη περιοχή. Ελεύθερες περιοχές είχαν, επίσης, δημιουργηθεί σε Ολυμπο, Κίσαβο, Πήλιο, Χάσια στη Θεσσαλία. Σε Νεμέρτσικα, Κασιδιάρη, Μουργκάνα, Σμόλικα, Τύμφη, Ζαγόρια στην Ηπειρο. Σε Πιέρια και Βέρμιο στην Κεντρική Μακεδονία. Σε Παναχαϊκό, Πάρνωνα, Ταΰγετο, Ζήρεια, Μαίναλο στην Πελοπόννησο. Σε ορισμένες περιοχές της ανατολικής Μακεδονίας - Θράκης. Στα νησιά Κρήτη, Εύβοια και Σάμο.
Χιλιάδες χωριά, κωμοπόλεις, ακόμη και πόλεις, όπως το Καρπενήσι, η Καρδίτσα, τα Γρεβενά, η Καλαμπάκα, το Μέτσοβο, η Σιάτιστα, το Λιδορίκι, η Αταλάντη, η Αγιά, η Κόνιτσα, η Δεσκάτη, το Δελβινάκι, απαλλάχτηκαν από τους κατακτητές και οι κάτοικοι οργάνωσαν τη ζωή τους, σύμφωνα με τις δημοκρατικές αρχές του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα.
Στα ελεύθερα χωριά και τις πόλεις, οργανωνόταν και αναπτυσσόταν ο εφεδρικός ΕΛΑΣ . Οι μαχητές του εντάσσονταν εθελοντικά σε ειδικά στρατιωτικά τμήματα, παράλληλα με τα τμήματα του μόνιμου ΕΛΑΣ . Ο εφεδρικός ΕΛΑΣ είχε αποστολή να βοηθήσει το μόνιμο ΕΛΑΣ στο μαχητικό έργο, να περιφρουρεί τα χωριά από εχθρικές επιδρομές. Τα τμήματα του εφεδρικού ΕΛΑΣ , παρόλο που διέθεταν λίγα όπλα, έπαιρναν μέρος και σε μάχες, δίπλα στο μόνιμο ΕΛΑΣ . Τμήματα, δε, του εφεδρικού ΕΛΑΣ , όχι λίγες φορές, ενήργησαν, ανεξάρτητα από το μόνιμο ΕΛΑΣ , διάφορα σαμποτάζ κι άλλες επιχειρήσεις κατά του εχθρού.
Στις περιοχές της Ελεύθερης Ελλάδας, οι επιτροπές της Λαϊκής Αυτοδιοίκησης, της Λαϊκής Δικαιοσύνης και της Λαϊκής Ασφάλειας οργανώθηκαν από το 1943 σαν λαϊκοί, δημοκρατικοί θεσμοί.
Ετσι, στα τέλη Νοέμβρη - αρχές Δεκέμβρη του 1943, το ΓΣ του ΕΛΑΣ πέτυχε να δώσει μιαν ενιαία μορφή στους θεσμούς της Αυτοδιοίκησης και της Λαϊκής Δικαιοσύνης.
Μέσα σ' ένα σύντομο χρονικό είναι ακατόρθωτο να παρουσιαστεί το μεγαλείο της δράσης του Λαϊκού Στρατού. Παρ' όλ' αυτά, διδάσκει πως όταν ο λαός θέλει μπορεί να κάνει ακατόρθωτα πράγματα. Και αυτό το κρατάμε παρακαταθήκη για το σήμερα.
Η συγκρότηση του Γενικού Στρατηγείου του ΕΛΑΣ
Από το 1942 δρούσαν σ' ολόκληρη την Ελλάδα αντάρτικα τμήματα του ΕΛΑΣ οργανωμένα σε τοπικά Αρχηγεία, καθοδηγούμενα από την ΚΕ του. Το κάθε τμήμα δρούσε αυτόνομα στην περιοχή του, στα πλαίσια του ΕΑΜικού προγράμματος Αντίστασης. Όσο το αντάρτικο κίνημα στο μεταξύ μεγάλωνε, τόσο έμπαινε η ανάγκη να υπάρξει ένα όργανο που θα συντονίζει όλη τη δράση των ανταρτικών σχηματισμών σ' όλη τη χώρα. Γι' αυτό η ΚΕ του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ , με πρωτοβουλία του ΚΚΕ, σε σύσκεψη στην Αθήνα 2 Μάη του 1943 αποφάσισε την ίδρυση του Γενικού Στρατηγείου, για το συντονισμό του ένοπλου αγώνα.
Τη Διοίκηση του Συντονιστικού αυτού Στρατιωτικού Οργάνου αποτελούσαν οι: Στέφανος Σαράφης, Συνταγματάρχης, Αρης Βελουχιώτης, Καπετάνιος και Ανδρέας Τζήμας (Σαμαρινιώτης), αντιπρόσωπος του ΕΑΜ.
Ο Σαράφης και ο Σαμαρινιώτης πήραν μέρος στη σύσκεψη της ΚΕ του ΕΑΜ - ΕΛΑΣ στην Αθήνα. Με την επιστροφή τους στη Ρούμελη, συναντήθηκαν με τον Αρη στο χωριό Καλοσκοπή στις 19 Μάη. Την ίδια μέρα το απόγευμα έγινε η πρώτη συνεδρίαση του ΓΣ και έτσι άρχισε ουσιαστικά η λειτουργία του. Το ΓΣ την εποχή αυτή είχε ένα μικρό επιτελείο με 5 αξιωματικούς, χωρίς άλλες υπηρεσίες.
Οι Διοικήσεις των ανταρτών ήταν τριμελείς, αποτελούνταν από Στρατιωτικό, Πολιτικό και Καπετάνιο.
Στο ΓΣ είχαν υπαχθεί κάτω από τις διαταγές του: Το Στρατηγείο Μακεδονίας με Αρχηγεία Πιερίων, Πάικου, Βέρμιου, Σιάτσικου, Μπούρινου, Βαρνούντος (Βίτσι), Βόιου, υποδιαιρεμένα σε υπαρχηγεία με δύναμη περίπου 4.500 ανταρτών.
Το Στρατηγείο Θεσσαλίας, με Αρχηγεία Ολύμπου, Ανατολικής και Δυτικής Θεσσαλίας, Χασίων, υποδιαιρεμένα σε υπαρχηγεία με δύναμη 4.000 ανταρτών. Γενικό Αρχηγείο Ρούμελης με Αρχηγεία Ανατολικής και Δυτικής Στερεάς, Αττικοβοιωτίας, με υπαρχηγεία δύναμης 3.000 μαχητών.
Το Γενικό Αρχηγείο Πελοποννήσου και ο ΕΛΑΣ Αθήνας και ορισμένων άλλων περιοχών, ήταν κάτω από τις διαταγές της ΚΕ του ΕΛΑΣ , για ένα μεγάλο διάστημα. Στις 25 Μάη δόθηκαν οι πρώτες διαταγές του προς το Γενικό Αρχηγείο Ρούμελης, για να ετοιμάσει 250 αντάρτες του υπαρχηγείου Δομοκού για την επιχείρηση της ανατίναξης της Γαλαρίας στο Κούρνοβο.
Στις 29 Μάη ο Αγγλος συνταγματάρχης Εντι Μάγιερς και ο Σαράφης συμφώνησαν για μια συνάντηση στο Λιάσκοβο στις 5 Ιούνη, του Ν. Ζέρβα, των Αγγλων και του ΓΣ του ΕΛΑΣ , για συντονισμό των ενεργειών τους.
Οι δυνάμεις των ανταρτικών ομάδων εκείνη την εποχή ήταν: ΕΛΑΣ , 12.000 περίπου μαχητές. ΕΔΕΣ, 500 και της ΕΚΚΑ 200.
Το ΓΣ κινήθηκε προς τη Βόρεια Πίνδο, όπου βρίσκονταν οι βασικές δυνάμεις του ΕΛΑΣ . Ο Αρης είχε μείνει στη Ρούμελη για την οργάνωση της επιχείρησης στο Κούρνοβο. Το ΓΣ πέρασε διαδοχικά, Λιάσκοβο, Γαρδίκι, Κότορι, Μηλιά, Ανθοχώρι, Μέτσοβο και στις 15 Ιούνη έφθασε στην Αβδέλλα, όπου συναντήθηκε με τις διοικήσεις των ανταρτών Μακεδονίας, Ηπείρου και Θεσσαλίας, όπου παρέμεινε μέχρι το τέλος του μήνα. Στις 5 Ιούλη βρισκόταν στο χωριό Καστανιά Καλαμπάκας, για την υπογραφή της συμφωνίας συνεργασίας μεταξύ ΕΛΑΣ και Στρατηγείου Μέσης Ανατολής (ΣΜΑ) και για να πάρει μέρος στην Πανθεσσαλική Συνδιάσκεψη ανταρτών, στις 7 Ιούλη. Σ' αυτήν πήραν μέρος το ΓΣ του ΕΛΑΣ , οι Αγγλοι στρατιωτικοί σύνδεσμοι Ε. Μάγιερς, Κ. Γκουντχάουζ, Γιουγκοσλάβοι και Αλβανοί παρτιζάνοι. Μετά το τέλος των εργασιών το ΓΣ έδωσε διαταγή στον επιτελάρχη του Δ. Πετρουλάκη, συνταγματάρχη μηχανοκίνητων, να φύγει μαζί με άλλους αξιωματικούς για τη Μεσοχώρα (Βιτσίστα) Τρικάλων, για να ετοιμάσουν τη μόνιμη εγκατάσταση του ΓΣ.
Ο Σαράφης με τον Βελουχιώτη, πέρασαν από τα Δολιανά, Κρανιά, Δραγοβίστι και επιθεώρησαν το Νοσοκομείο του Στρατηγείου Θεσσαλίας. Ο Σαμαρινιώτης έμεινε στη Μακεδονία για να έρθει σε επαφή με τον Τίτο.
Στις 18 Ιούλη, εγκαταστάθηκε στο Περτούλι το κοινό Γενικό Στρατηγείο ΕΛΑΣ - ΕΔΕΣ - ΕΚΚΑ και αγγλική αποστολή όπου έμειναν έως τις 24 Οκτώβρη 1943. Το ΓΣ διέταξε τη συγκρότηση επιτελείων στα στρατηγεία και ίδρυσε τη Σχολή Εφέδρων Αξιωματικών ΕΛΑΣ όπου άρχισε αμέσως και η εκπαίδευση των μαθητών τον Αύγουστο του 1943.
Στα τέλη του Ιούλη έγινε το ανώτατο Στρατιωτικό Συμβούλιο που πήραν μέρος η διοίκηση του ΓΣ, Αρχηγοί Στρατηγείων Μακεδονίας, Θεσσαλίας, Ηπείρου και Ρούμελης. Πάρθηκαν αποφάσεις, όπως, ο ΕΛΑΣ να οργανωθεί κατά το σύστημα του Τακτικού Στρατού και τα Στρατηγεία να πάρουν τις ονομασίες των Μεραρχιών που υπήρχαν στις περιοχές τους.
Το ΓΣ καθοδήγησε επάξια τον λαϊκό στρατό και πρωτοστάτησε στην οργάνωση και διεξαγωγή του ένοπλου αγώνα, στο συντονισμό των ΕΛΑΣιτών στις μεγάλες επιχειρήσεις κατά των Ιταλο - γερμανο - βουλγάρων κατακτητών, σ' ολόκληρη τη χώρα. Στη συνθηκολόγηση της ιταλικής Μεραρχίας "Πινερόλο" στη Θεσσαλία. Μεγάλη η συμβολή επίσης στο συμμαχικό αγώνα που κρατούσε 12 εχθρικές μεραρχίες στην Ελλάδα.
Το Γενικό Στρατηγείο έμεινε στο Περτούλι μέχρι τις 24 Οκτώβρη, οπότε και μετακινήθηκε - λόγω των μεγάλων στρατιωτικών γερμανικών επιχειρήσεων - για να φθάσει ύστερα από μια μεγάλη πορεία, στις 17 Νοέμβρη, στο χωριό Κεράσοβο της Ευρυτανίας, όπου και παρέμεινε μέχρι την απελευθέρωση. Αργότερα είχε έδρα τη Λαμία, τα Τρίκαλα και για λίγες μέρες σε Μέτσοβο και Μουρελί.
ΗΛΙΑΣ ΑΡΜΑΓΟΣ - Αξιωματικός του ΕΛΑΣ
Η αναδιοργάνωση του ΕΛΑΣ
Οταν το Γενικό Στρατηγείο άρχισε να λειτουργεί κανονικά, κατέβαλε συστηματική εργασία για την όσο το δυνατόν καλύτερη οργάνωση του ΕΛΑΣ. Το ΓΣ συμπλήρωσε τις διοικήσεις των τμημάτων του ΕΛΑΣ σ’ όλη την κλίμακα της ιεραρχίας, συγκρότησε – όπως ήδη σημειώσαμε – Σχολή Εφέδρων Αξιωματικών, που άρχισε να λειτουργεί από την 1 Αυγούστου του 1943. Διέταξε να συγκροτηθούν Σχολές Υπαξιωματικών στα Γενικά Αρχηγεία ή Στρατηγεία του ΕΛΑΣ των διαφόρων περιοχών. Επίσης, συγκροτήθηκαν Τμήμα Μηχανικού, Τμήμα Διαβιβάσεων, Υπηρεσία Επιμελητείας, Υγειονομική Υπηρεσία. Καθόρισε την εισφορά των κατοίκων για τη διατροφή του Λαϊκού Στρατού. Προχώρησε στη συγκρότηση τακτικών στρατοδικείων, καθώς και στη συμπλήρωση του τηλεφωνικού δικτύου και του δικτύου ασυρμάτων.
Το ΓΣ συγκρότησε επίσης Ανώτατο Στρατιωτικό Συμβούλιο, που συνήλθε στα τέλη του Ιούλη 1943, στην έδρα του και πήρε απόφαση να συγκροτηθεί ο ΕΛΑΣ «κατά το σύστημα του τακτικού στρατού με σύνθεση ελαφρή και ευκίνητη». Κανόνισε τα ζητήματα της διοίκησης σ’ όλη την ιεραρχία του ΕΛΑΣ και άλλα ζητήματα και οι αποφάσεις του υποβλήθηκαν αμέσως για έγκριση στην Κεντρική Επιτροπή του ΕΛΑΣ.
Με βάση τις προτάσεις του Γενικού Στρατηγείου και του Στρατιωτικού Συμβουλίου, η ΚΕ του ΕΛΑΣ εξέδωσε στις 16 Ιούνη 1943 την παρακάτω διαταγή για την αναδιοργάνωση του ΕΛΑΣ:
«ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΛΑΪΚΟΣ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΤΙΚΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ (Ε.Λ.Α.Σ.)
ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ
ΓΡΑΦΕΙΑ Ι, ΙΙ, ΙΙΙ
Αριθ. Πρωτ. 2.
ΔΙΑΤΑΓΗ
Ι. Αι δυνατές και πιθανές εξελίξεις των πολεμικών επιχειρήσεων στα θέατρα πολέμου δίδουν στην Κεντρική Επιτροπή του ΕΛΑΣ τη δυνατότητα να επιζητήσει την ανάληψη στο κοντινό μέλλον (Ιούλιος – Αύγουστος – Σεπτέμβριος) επιθετικών ενεργειών με περιορισμένο αντικειμενικό σκοπό προς σημεία κατεχόμενα από τις ένοπλες δυνάμεις του κατακτητή μόνιμες μεν, αλλά με περιορισμένες σχετικά δυνάμεις.
ΙΙ. Είναι λοιπόν ύστερα απ’ αυτό απαραίτητο:
Α΄ Η διοικητική που υπάρχει σήμερα διάρθρωση των ανταρτικών δυνάμεων του ΕΛΑΣ να προσαρμοστεί, όσον είναι δυνατό ταχύτερα και προσφορότερα, σε εκείνη του τακτικού στρατού, πάνω στην ακόλουθη βάση αντιστοιχίας:
Γενικό Αρχηγείο με Μεραρχία Πεζικού. Συγκρότημα Ευρείας Περιφέρειας με Σύνταγμα Πεζικού. Επαρχιακό Συγκρότημα με Τάγμα Πεζικού. Τοπικό Συγκρότημα με Λόχο Πεζικού. Αντάρτικη Ομάδα με Διμοιρία Πεζικού…».
Με βάση τη διαταγή αυτή το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ εξέδωσε την υπ’ αριθ. 43 (4/8/1943) Διαταγή του, με την οποία καθόριζε ότι από τις 21 Αυγούστου 1943 τα τμήματα του ΕΛΑΣ θα έπαιρναν διάρθρωση τακτικού στρατού.
Ετσι, το Στρατηγείο Θεσσαλίας μετονομάστηκε Ι Μεραρχία με τα Συντάγματα 4, 5 και 1/38. Το Γενικό Αρχηγείο Ηπείρου σε VIII Μεραρχία με τα Συντάγματα 85, 15, 3/40 και 24. Το Στρατηγείο Δυτικής Μακεδονίας σε IX Μεραρχία με τα Συντάγματα 27, 28 και 53, με προοπτική η μεραρχία αυτή να προπαρασκευάσει τη συγκρότηση αργότερα και της Χ Μεραρχίας. Το Αρχηγείο Στερεάς σε XIII Μεραρχία με τα Συντάγματα 34, 2/39, 36 και 42. Το Αρχηγείο Πελοποννήσου σε ΙΙΙ Μεραρχία, που υπαγόταν απ’ ευθείας στις διαταγές της ΚΕ του ΕΛΑΣ. Οργανώθηκε επίσης, οριστικά, η Σχολή Εφέδρων Αξιωματικών του ΕΛΑΣ.
Ολες οι μονάδες διοικούνταν από τριμελή επιτροπή: Στρατιωτικό αρχηγό, καπετάνιο και εκπρόσωπο του ΕΑΜ. Με τη διαταγή αυτή καταργούνταν τα ανταρτοδικεία, συγκροτούνταν στις μεραρχίες διευθύνσεις δικαστικού και τακτικά στρατοδικεία και άρχιζε η συστηματική οργάνωση επιμελητείας.
Στην Ελεύθερη Ελλάδα
Στην περίοδο Δεκέμβρης 1942 – Μάρτης 1944, χάρη στη διαρκώς εντεινόμενη δράση των ανταρτών, οι ελεύθερες περιοχές επεκτείνονται διαρκώς και σταθεροποιούνται. Η Ελεύθερη Ελλάδα, που άρχιζε από τα ελληνοαλβανικά σύνορα κι έφθανε ως έξω από την Αθήνα, περιλάμβανε ολόκληρη την περιοχή της Πίνδου, τις ορεινές περιοχές του Τυμφρηστού, των Βαρδουσίων, της Οίτης, της Γκιώνας, του Παρνασσού, του Καλλίδρομου, του Ελικώνα και της Πάρνηθας, στη Στερεά. Οι ορεινές αυτές περιφέρειες αποτελούσαν μια συμπαγή, συνεχόμενη ελεύθερη περιοχή. Ελεύθερες περιοχές είχαν επίσης δημιουργηθεί σε Ολυμπο, Κίσσαβο, Πήλιο, Χάσια, στη Θεσσαλία. Σε Νεμέρτσικα, Κασιδιάρη, Μουργκάνα, Σμόλικα, Τύμφη, Ζαγόρια, στην Ηπειρο. Σε Πιέρια και Βέρμιο στην Κεντρική Μακεδονία. Σε Παναχαϊκό, Πάρνωνα, Ταΰγετο, Ζήρεια, Μαίναλο, στην Πελοπόννησο. Σε ορισμένες περιοχές της Ανατολικής Μακεδονίας – Θράκης. Στα νησιά Κρήτη, Εύβοια και Σάμο.
Χιλιάδες χωριά, κωμοπόλεις, ακόμη και πόλεις, όπως το Καρπενήσι, η Καρδίτσα, τα Γρεβενά, η Καλαμπάκα, το Μέτσοβο, η Σιάτιστα, το Λιδωρίκι, η Αταλάντη, η Αγιά, η Κόνιτσα, η Δεσκάτη, το Δελβινάκι απαλλάχτηκαν από τους κατακτητές και οι κάτοικοι οργάνωσαν τη ζωή τους σύμφωνα με τις δημοκρατικές αρχές του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα.
Το 1943, κατά τους μετριότερους υπολογισμούς, είχε απελευθερωθεί πάνω από το 1/2 του εδάφους της χώρας και ο ΕΛΑΣ είχε υπό τον έλεγχό του αρκετές ακόμα περιοχές, χωρίς όμως να μπορεί να τις κρατάει σταθερά. Ο εχθρός περιορίστηκε κυρίως στις μεγάλες πόλεις και προσπαθούσε να διατηρεί υπό τον έλεγχό του τις βασικές σιδηροδρομικές και οδικές αρτηρίες.
Στα ελεύθερα χωριά και πόλεις οργανωνόταν και αναπτυσσόταν ο εφεδρικός ΕΛΑΣ. Οι μαχητές του εντάσσονταν εθελοντικά σε ειδικά στρατιωτικά τμήματα, παράλληλα με τα τμήματα του μόνιμου ΕΛΑΣ. Ο εφεδρικός ΕΛΑΣ είχε αποστολή να βοηθήσει το μόνιμο ΕΛΑΣ στο μαχητικό έργο, να περιφρουρεί τα χωριά από εχθρικές επιδρομές. Τα τμήματα του εφεδρικού ΕΛΑΣ, παρόλο που διέθεταν λίγα όπλα έπαιρναν μέρος και σε μάχες, δίπλα στο μόνιμο ΕΛΑΣ. Τμήματα, δε, του εφεδρικού ΕΛΑΣ, όχι λίγες φορές, ενήργησαν, ανεξάρτητα από το μόνιμο ΕΛΑΣ, διάφορα σαμποτάζ κι άλλες επιχειρήσεις κατά του εχθρού.
Στις περιοχές της Ελεύθερης Ελλάδας, οι επιτροπές της Λαϊκής Αυτοδιοίκησης, της Λαϊκής Δικαιοσύνης και της Λαϊκής Ασφάλειας, επιβλήθηκαν πλέον από το 1943 σαν λαϊκοί, δημοκρατικοί θεσμοί και η καινούρια λαϊκή δημοκρατική εξουσία απλώθηκε ταχύτατα όχι μόνο στις ελεύθερες, αλλά και στις ημικατεχόμενες, σε αρκετές δε περιπτώσεις και στις κατεχόμενες από τον εχθρό περιοχές της χώρας.
Ετσι, στα τέλη Νοέμβρη, αρχές Δεκέμβρη του 1943, το ΓΣ του ΕΛΑΣ πέτυχε να δώσει μια ενιαία μορφή στους θεσμούς της Αυτοδιοίκησης και της Λαϊκής Δικαιοσύνης. Τότε, με την υπ’ αριθ. 2929/Ι.1943 Διαταγή του Γενικού Στρατηγείου έμπαιναν σε ισχύ από την 1 Γενάρη 1944 σ’ όλες τις ελεγχόμενες από τον ΕΛΑΣ περιοχές της χώρας οι «Διατάξεις για την Αυτοδιοίκηση και τη Λαϊκή Δικαιοσύνη», που αποτελούνταν από 146 άρθρα.
Αντί επιλόγου
Ο ΕΛΑΣ ήταν ένα γνήσιο τέκνο του λαού, ο Λαϊκός Στρατός του, που οι άντρες του αγωνίστηκαν και πολέμησαν με ένα και μοναδικό συμφέρον – την ελευθερία και τη δικαιοσύνη. Κανείς, ποτέ, δεν κατάφερε, παρά τη λασπολογία του μετεμφυλιακού αστικού κράτους, να ξεριζώσει απ’ το λαό τα οράματα της ΕΑΜικής εποποιίας, ούτε ν’ αμαυρώσει το στρατό του λαού, τον ΕΛΑΣ.
Η δημιουργία και η ανάπτυξη του ΕΛΑΣ απέδειξε, άλλωστε, περίτρανα πως ο λαός μπορεί να έχει το δικό του στρατό. Οι μάχες που έδωσε κατά του ξένου κατακτητή και των ντόπιων συνεργατών του, οι διαρκείς επιτυχίες του, η άριστη οργάνωσή του θα ήταν αδύνατο να επιτευχθούν, αν δεν είχε τη στήριξη της συντριπτικής πλειοψηφίας του ελληνικού λαού.
Και η μεγαλύτερη απόδειξη των τόσο στενών δεσμών, που αναπτύχθηκαν και εδραιώθηκαν, σε όλη τη διάρκεια της χιτλερικής και φασιστικής κατοχής, ανάμεσα στον ΕΛΑΣ και τον ελληνικό λαό ήταν στον ηρωικό Δεκέμβρη του 1944, όταν τα τμήματα του Λαϊκού Στρατού, μαζί με τον αθηναϊκό λαό, έγραψαν μια νέα χρυσή σελίδα στους αγώνες του λαού για τη λευτεριά, παρά την ήττα, αυτή τη φορά απέναντι στον αστικό πολιτικό κόσμο και τα στρατιωτικά του τμήματα συγκροτημένα από τους ταγματασφαλίτες και τους δοσίλογους της κατοχής μαζί με τους Βρετανούς συμμάχους του, που λειτούργησαν σαν σε κατεχόμενη πόλη, αν και συνέχιζαν να είναι στον αντιχιτλερικό συνασπισμό. Αλλά το ταξικό συμφέρον των αστών και των ιμπεριαλιστών ήταν αυτό που πρυτάνευσε. Και απαιτούσε το τσάκισμα του λαϊκού κινήματος για να εδραιωθεί η μεταπελευθερωτική αστική εξουσία.
Μέσα σ’ ένα σύντομο χρονικό είναι ακατόρθωτο να παρουσιαστεί το μεγαλείο της δράσης του Λαϊκού Στρατού. Παρ’ όλ’ αυτά, διδάσκει πως όταν ο λαός θέλει μπορεί να κάνει ακατόρθωτα πράγματα. Και αυτό το κρατάμε παρακαταθήκη για το σήμερα. Οπως κρατάμε παρακαταθήκη από την ήττα το ζήτημα του τελικού σκοπού, της εξουσίας, της αναγκαιότητας σωστής πρόβλεψης και επεξεργασίας σωστής στρατηγικής.
Από το 1942 δρούσαν σ' ολόκληρη την Ελλάδα αντάρτικα τμήματα του ΕΛΑΣ οργανωμένα σε τοπικά Αρχηγεία, καθοδηγούμενα από την ΚΕ του. Το κάθε τμήμα δρούσε αυτόνομα στην περιοχή του, στα πλαίσια του ΕΑΜικού προγράμματος Αντίστασης. Όσο το αντάρτικο κίνημα στο μεταξύ μεγάλωνε, τόσο έμπαινε η ανάγκη να υπάρξει ένα όργανο που θα συντονίζει όλη τη δράση των ανταρτικών σχηματισμών σ' όλη τη χώρα. Γι' αυτό η ΚΕ του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ , με πρωτοβουλία του ΚΚΕ, σε σύσκεψη στην Αθήνα 2 Μάη του 1943 αποφάσισε την ίδρυση του Γενικού Στρατηγείου, για το συντονισμό του ένοπλου αγώνα.
Τη Διοίκηση του Συντονιστικού αυτού Στρατιωτικού Οργάνου αποτελούσαν οι: Στέφανος Σαράφης, Συνταγματάρχης, Αρης Βελουχιώτης, Καπετάνιος και Ανδρέας Τζήμας (Σαμαρινιώτης), αντιπρόσωπος του ΕΑΜ.
Ο Σαράφης και ο Σαμαρινιώτης πήραν μέρος στη σύσκεψη της ΚΕ του ΕΑΜ - ΕΛΑΣ στην Αθήνα. Με την επιστροφή τους στη Ρούμελη, συναντήθηκαν με τον Αρη στο χωριό Καλοσκοπή στις 19 Μάη. Την ίδια μέρα το απόγευμα έγινε η πρώτη συνεδρίαση του ΓΣ και έτσι άρχισε ουσιαστικά η λειτουργία του. Το ΓΣ την εποχή αυτή είχε ένα μικρό επιτελείο με 5 αξιωματικούς, χωρίς άλλες υπηρεσίες.
Οι Διοικήσεις των ανταρτών ήταν τριμελείς, αποτελούνταν από Στρατιωτικό, Πολιτικό και Καπετάνιο.
Στο ΓΣ είχαν υπαχθεί κάτω από τις διαταγές του: Το Στρατηγείο Μακεδονίας με Αρχηγεία Πιερίων, Πάικου, Βέρμιου, Σιάτσικου, Μπούρινου, Βαρνούντος (Βίτσι), Βόιου, υποδιαιρεμένα σε υπαρχηγεία με δύναμη περίπου 4.500 ανταρτών.
Το Στρατηγείο Θεσσαλίας, με Αρχηγεία Ολύμπου, Ανατολικής και Δυτικής Θεσσαλίας, Χασίων, υποδιαιρεμένα σε υπαρχηγεία με δύναμη 4.000 ανταρτών. Γενικό Αρχηγείο Ρούμελης με Αρχηγεία Ανατολικής και Δυτικής Στερεάς, Αττικοβοιωτίας, με υπαρχηγεία δύναμης 3.000 μαχητών.
Το Γενικό Αρχηγείο Πελοποννήσου και ο ΕΛΑΣ Αθήνας και ορισμένων άλλων περιοχών, ήταν κάτω από τις διαταγές της ΚΕ του ΕΛΑΣ , για ένα μεγάλο διάστημα. Στις 25 Μάη δόθηκαν οι πρώτες διαταγές του προς το Γενικό Αρχηγείο Ρούμελης, για να ετοιμάσει 250 αντάρτες του υπαρχηγείου Δομοκού για την επιχείρηση της ανατίναξης της Γαλαρίας στο Κούρνοβο.
Στις 29 Μάη ο Αγγλος συνταγματάρχης Εντι Μάγιερς και ο Σαράφης συμφώνησαν για μια συνάντηση στο Λιάσκοβο στις 5 Ιούνη, του Ν. Ζέρβα, των Αγγλων και του ΓΣ του ΕΛΑΣ , για συντονισμό των ενεργειών τους.
Οι δυνάμεις των ανταρτικών ομάδων εκείνη την εποχή ήταν: ΕΛΑΣ , 12.000 περίπου μαχητές. ΕΔΕΣ, 500 και της ΕΚΚΑ 200.
Το ΓΣ κινήθηκε προς τη Βόρεια Πίνδο, όπου βρίσκονταν οι βασικές δυνάμεις του ΕΛΑΣ . Ο Αρης είχε μείνει στη Ρούμελη για την οργάνωση της επιχείρησης στο Κούρνοβο. Το ΓΣ πέρασε διαδοχικά, Λιάσκοβο, Γαρδίκι, Κότορι, Μηλιά, Ανθοχώρι, Μέτσοβο και στις 15 Ιούνη έφθασε στην Αβδέλλα, όπου συναντήθηκε με τις διοικήσεις των ανταρτών Μακεδονίας, Ηπείρου και Θεσσαλίας, όπου παρέμεινε μέχρι το τέλος του μήνα. Στις 5 Ιούλη βρισκόταν στο χωριό Καστανιά Καλαμπάκας, για την υπογραφή της συμφωνίας συνεργασίας μεταξύ ΕΛΑΣ και Στρατηγείου Μέσης Ανατολής (ΣΜΑ) και για να πάρει μέρος στην Πανθεσσαλική Συνδιάσκεψη ανταρτών, στις 7 Ιούλη. Σ' αυτήν πήραν μέρος το ΓΣ του ΕΛΑΣ , οι Αγγλοι στρατιωτικοί σύνδεσμοι Ε. Μάγιερς, Κ. Γκουντχάουζ, Γιουγκοσλάβοι και Αλβανοί παρτιζάνοι. Μετά το τέλος των εργασιών το ΓΣ έδωσε διαταγή στον επιτελάρχη του Δ. Πετρουλάκη, συνταγματάρχη μηχανοκίνητων, να φύγει μαζί με άλλους αξιωματικούς για τη Μεσοχώρα (Βιτσίστα) Τρικάλων, για να ετοιμάσουν τη μόνιμη εγκατάσταση του ΓΣ.
Ο Σαράφης με τον Βελουχιώτη, πέρασαν από τα Δολιανά, Κρανιά, Δραγοβίστι και επιθεώρησαν το Νοσοκομείο του Στρατηγείου Θεσσαλίας. Ο Σαμαρινιώτης έμεινε στη Μακεδονία για να έρθει σε επαφή με τον Τίτο.
Στις 18 Ιούλη, εγκαταστάθηκε στο Περτούλι το κοινό Γενικό Στρατηγείο ΕΛΑΣ - ΕΔΕΣ - ΕΚΚΑ και αγγλική αποστολή όπου έμειναν έως τις 24 Οκτώβρη 1943. Το ΓΣ διέταξε τη συγκρότηση επιτελείων στα στρατηγεία και ίδρυσε τη Σχολή Εφέδρων Αξιωματικών ΕΛΑΣ όπου άρχισε αμέσως και η εκπαίδευση των μαθητών τον Αύγουστο του 1943.
Στα τέλη του Ιούλη έγινε το ανώτατο Στρατιωτικό Συμβούλιο που πήραν μέρος η διοίκηση του ΓΣ, Αρχηγοί Στρατηγείων Μακεδονίας, Θεσσαλίας, Ηπείρου και Ρούμελης. Πάρθηκαν αποφάσεις, όπως, ο ΕΛΑΣ να οργανωθεί κατά το σύστημα του Τακτικού Στρατού και τα Στρατηγεία να πάρουν τις ονομασίες των Μεραρχιών που υπήρχαν στις περιοχές τους.
Το ΓΣ καθοδήγησε επάξια τον λαϊκό στρατό και πρωτοστάτησε στην οργάνωση και διεξαγωγή του ένοπλου αγώνα, στο συντονισμό των ΕΛΑΣιτών στις μεγάλες επιχειρήσεις κατά των Ιταλο - γερμανο - βουλγάρων κατακτητών, σ' ολόκληρη τη χώρα. Στη συνθηκολόγηση της ιταλικής Μεραρχίας "Πινερόλο" στη Θεσσαλία. Μεγάλη η συμβολή επίσης στο συμμαχικό αγώνα που κρατούσε 12 εχθρικές μεραρχίες στην Ελλάδα.
Το Γενικό Στρατηγείο έμεινε στο Περτούλι μέχρι τις 24 Οκτώβρη, οπότε και μετακινήθηκε - λόγω των μεγάλων στρατιωτικών γερμανικών επιχειρήσεων - για να φθάσει ύστερα από μια μεγάλη πορεία, στις 17 Νοέμβρη, στο χωριό Κεράσοβο της Ευρυτανίας, όπου και παρέμεινε μέχρι την απελευθέρωση. Αργότερα είχε έδρα τη Λαμία, τα Τρίκαλα και για λίγες μέρες σε Μέτσοβο και Μουρελί.
ΗΛΙΑΣ ΑΡΜΑΓΟΣ - Αξιωματικός του ΕΛΑΣ
Η αναδιοργάνωση του ΕΛΑΣ
Οταν το Γενικό Στρατηγείο άρχισε να λειτουργεί κανονικά, κατέβαλε συστηματική εργασία για την όσο το δυνατόν καλύτερη οργάνωση του ΕΛΑΣ. Το ΓΣ συμπλήρωσε τις διοικήσεις των τμημάτων του ΕΛΑΣ σ’ όλη την κλίμακα της ιεραρχίας, συγκρότησε – όπως ήδη σημειώσαμε – Σχολή Εφέδρων Αξιωματικών, που άρχισε να λειτουργεί από την 1 Αυγούστου του 1943. Διέταξε να συγκροτηθούν Σχολές Υπαξιωματικών στα Γενικά Αρχηγεία ή Στρατηγεία του ΕΛΑΣ των διαφόρων περιοχών. Επίσης, συγκροτήθηκαν Τμήμα Μηχανικού, Τμήμα Διαβιβάσεων, Υπηρεσία Επιμελητείας, Υγειονομική Υπηρεσία. Καθόρισε την εισφορά των κατοίκων για τη διατροφή του Λαϊκού Στρατού. Προχώρησε στη συγκρότηση τακτικών στρατοδικείων, καθώς και στη συμπλήρωση του τηλεφωνικού δικτύου και του δικτύου ασυρμάτων.
Το ΓΣ συγκρότησε επίσης Ανώτατο Στρατιωτικό Συμβούλιο, που συνήλθε στα τέλη του Ιούλη 1943, στην έδρα του και πήρε απόφαση να συγκροτηθεί ο ΕΛΑΣ «κατά το σύστημα του τακτικού στρατού με σύνθεση ελαφρή και ευκίνητη». Κανόνισε τα ζητήματα της διοίκησης σ’ όλη την ιεραρχία του ΕΛΑΣ και άλλα ζητήματα και οι αποφάσεις του υποβλήθηκαν αμέσως για έγκριση στην Κεντρική Επιτροπή του ΕΛΑΣ.
Με βάση τις προτάσεις του Γενικού Στρατηγείου και του Στρατιωτικού Συμβουλίου, η ΚΕ του ΕΛΑΣ εξέδωσε στις 16 Ιούνη 1943 την παρακάτω διαταγή για την αναδιοργάνωση του ΕΛΑΣ:
«ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΛΑΪΚΟΣ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΤΙΚΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ (Ε.Λ.Α.Σ.)
ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ
ΓΡΑΦΕΙΑ Ι, ΙΙ, ΙΙΙ
Αριθ. Πρωτ. 2.
ΔΙΑΤΑΓΗ
Ι. Αι δυνατές και πιθανές εξελίξεις των πολεμικών επιχειρήσεων στα θέατρα πολέμου δίδουν στην Κεντρική Επιτροπή του ΕΛΑΣ τη δυνατότητα να επιζητήσει την ανάληψη στο κοντινό μέλλον (Ιούλιος – Αύγουστος – Σεπτέμβριος) επιθετικών ενεργειών με περιορισμένο αντικειμενικό σκοπό προς σημεία κατεχόμενα από τις ένοπλες δυνάμεις του κατακτητή μόνιμες μεν, αλλά με περιορισμένες σχετικά δυνάμεις.
ΙΙ. Είναι λοιπόν ύστερα απ’ αυτό απαραίτητο:
Α΄ Η διοικητική που υπάρχει σήμερα διάρθρωση των ανταρτικών δυνάμεων του ΕΛΑΣ να προσαρμοστεί, όσον είναι δυνατό ταχύτερα και προσφορότερα, σε εκείνη του τακτικού στρατού, πάνω στην ακόλουθη βάση αντιστοιχίας:
Γενικό Αρχηγείο με Μεραρχία Πεζικού. Συγκρότημα Ευρείας Περιφέρειας με Σύνταγμα Πεζικού. Επαρχιακό Συγκρότημα με Τάγμα Πεζικού. Τοπικό Συγκρότημα με Λόχο Πεζικού. Αντάρτικη Ομάδα με Διμοιρία Πεζικού…».
Με βάση τη διαταγή αυτή το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ εξέδωσε την υπ’ αριθ. 43 (4/8/1943) Διαταγή του, με την οποία καθόριζε ότι από τις 21 Αυγούστου 1943 τα τμήματα του ΕΛΑΣ θα έπαιρναν διάρθρωση τακτικού στρατού.
Ετσι, το Στρατηγείο Θεσσαλίας μετονομάστηκε Ι Μεραρχία με τα Συντάγματα 4, 5 και 1/38. Το Γενικό Αρχηγείο Ηπείρου σε VIII Μεραρχία με τα Συντάγματα 85, 15, 3/40 και 24. Το Στρατηγείο Δυτικής Μακεδονίας σε IX Μεραρχία με τα Συντάγματα 27, 28 και 53, με προοπτική η μεραρχία αυτή να προπαρασκευάσει τη συγκρότηση αργότερα και της Χ Μεραρχίας. Το Αρχηγείο Στερεάς σε XIII Μεραρχία με τα Συντάγματα 34, 2/39, 36 και 42. Το Αρχηγείο Πελοποννήσου σε ΙΙΙ Μεραρχία, που υπαγόταν απ’ ευθείας στις διαταγές της ΚΕ του ΕΛΑΣ. Οργανώθηκε επίσης, οριστικά, η Σχολή Εφέδρων Αξιωματικών του ΕΛΑΣ.
Ολες οι μονάδες διοικούνταν από τριμελή επιτροπή: Στρατιωτικό αρχηγό, καπετάνιο και εκπρόσωπο του ΕΑΜ. Με τη διαταγή αυτή καταργούνταν τα ανταρτοδικεία, συγκροτούνταν στις μεραρχίες διευθύνσεις δικαστικού και τακτικά στρατοδικεία και άρχιζε η συστηματική οργάνωση επιμελητείας.
Στην Ελεύθερη Ελλάδα
Στην περίοδο Δεκέμβρης 1942 – Μάρτης 1944, χάρη στη διαρκώς εντεινόμενη δράση των ανταρτών, οι ελεύθερες περιοχές επεκτείνονται διαρκώς και σταθεροποιούνται. Η Ελεύθερη Ελλάδα, που άρχιζε από τα ελληνοαλβανικά σύνορα κι έφθανε ως έξω από την Αθήνα, περιλάμβανε ολόκληρη την περιοχή της Πίνδου, τις ορεινές περιοχές του Τυμφρηστού, των Βαρδουσίων, της Οίτης, της Γκιώνας, του Παρνασσού, του Καλλίδρομου, του Ελικώνα και της Πάρνηθας, στη Στερεά. Οι ορεινές αυτές περιφέρειες αποτελούσαν μια συμπαγή, συνεχόμενη ελεύθερη περιοχή. Ελεύθερες περιοχές είχαν επίσης δημιουργηθεί σε Ολυμπο, Κίσσαβο, Πήλιο, Χάσια, στη Θεσσαλία. Σε Νεμέρτσικα, Κασιδιάρη, Μουργκάνα, Σμόλικα, Τύμφη, Ζαγόρια, στην Ηπειρο. Σε Πιέρια και Βέρμιο στην Κεντρική Μακεδονία. Σε Παναχαϊκό, Πάρνωνα, Ταΰγετο, Ζήρεια, Μαίναλο, στην Πελοπόννησο. Σε ορισμένες περιοχές της Ανατολικής Μακεδονίας – Θράκης. Στα νησιά Κρήτη, Εύβοια και Σάμο.
Χιλιάδες χωριά, κωμοπόλεις, ακόμη και πόλεις, όπως το Καρπενήσι, η Καρδίτσα, τα Γρεβενά, η Καλαμπάκα, το Μέτσοβο, η Σιάτιστα, το Λιδωρίκι, η Αταλάντη, η Αγιά, η Κόνιτσα, η Δεσκάτη, το Δελβινάκι απαλλάχτηκαν από τους κατακτητές και οι κάτοικοι οργάνωσαν τη ζωή τους σύμφωνα με τις δημοκρατικές αρχές του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα.
Το 1943, κατά τους μετριότερους υπολογισμούς, είχε απελευθερωθεί πάνω από το 1/2 του εδάφους της χώρας και ο ΕΛΑΣ είχε υπό τον έλεγχό του αρκετές ακόμα περιοχές, χωρίς όμως να μπορεί να τις κρατάει σταθερά. Ο εχθρός περιορίστηκε κυρίως στις μεγάλες πόλεις και προσπαθούσε να διατηρεί υπό τον έλεγχό του τις βασικές σιδηροδρομικές και οδικές αρτηρίες.
Στα ελεύθερα χωριά και πόλεις οργανωνόταν και αναπτυσσόταν ο εφεδρικός ΕΛΑΣ. Οι μαχητές του εντάσσονταν εθελοντικά σε ειδικά στρατιωτικά τμήματα, παράλληλα με τα τμήματα του μόνιμου ΕΛΑΣ. Ο εφεδρικός ΕΛΑΣ είχε αποστολή να βοηθήσει το μόνιμο ΕΛΑΣ στο μαχητικό έργο, να περιφρουρεί τα χωριά από εχθρικές επιδρομές. Τα τμήματα του εφεδρικού ΕΛΑΣ, παρόλο που διέθεταν λίγα όπλα έπαιρναν μέρος και σε μάχες, δίπλα στο μόνιμο ΕΛΑΣ. Τμήματα, δε, του εφεδρικού ΕΛΑΣ, όχι λίγες φορές, ενήργησαν, ανεξάρτητα από το μόνιμο ΕΛΑΣ, διάφορα σαμποτάζ κι άλλες επιχειρήσεις κατά του εχθρού.
Στις περιοχές της Ελεύθερης Ελλάδας, οι επιτροπές της Λαϊκής Αυτοδιοίκησης, της Λαϊκής Δικαιοσύνης και της Λαϊκής Ασφάλειας, επιβλήθηκαν πλέον από το 1943 σαν λαϊκοί, δημοκρατικοί θεσμοί και η καινούρια λαϊκή δημοκρατική εξουσία απλώθηκε ταχύτατα όχι μόνο στις ελεύθερες, αλλά και στις ημικατεχόμενες, σε αρκετές δε περιπτώσεις και στις κατεχόμενες από τον εχθρό περιοχές της χώρας.
Ετσι, στα τέλη Νοέμβρη, αρχές Δεκέμβρη του 1943, το ΓΣ του ΕΛΑΣ πέτυχε να δώσει μια ενιαία μορφή στους θεσμούς της Αυτοδιοίκησης και της Λαϊκής Δικαιοσύνης. Τότε, με την υπ’ αριθ. 2929/Ι.1943 Διαταγή του Γενικού Στρατηγείου έμπαιναν σε ισχύ από την 1 Γενάρη 1944 σ’ όλες τις ελεγχόμενες από τον ΕΛΑΣ περιοχές της χώρας οι «Διατάξεις για την Αυτοδιοίκηση και τη Λαϊκή Δικαιοσύνη», που αποτελούνταν από 146 άρθρα.
Αντί επιλόγου
Ο ΕΛΑΣ ήταν ένα γνήσιο τέκνο του λαού, ο Λαϊκός Στρατός του, που οι άντρες του αγωνίστηκαν και πολέμησαν με ένα και μοναδικό συμφέρον – την ελευθερία και τη δικαιοσύνη. Κανείς, ποτέ, δεν κατάφερε, παρά τη λασπολογία του μετεμφυλιακού αστικού κράτους, να ξεριζώσει απ’ το λαό τα οράματα της ΕΑΜικής εποποιίας, ούτε ν’ αμαυρώσει το στρατό του λαού, τον ΕΛΑΣ.
Η δημιουργία και η ανάπτυξη του ΕΛΑΣ απέδειξε, άλλωστε, περίτρανα πως ο λαός μπορεί να έχει το δικό του στρατό. Οι μάχες που έδωσε κατά του ξένου κατακτητή και των ντόπιων συνεργατών του, οι διαρκείς επιτυχίες του, η άριστη οργάνωσή του θα ήταν αδύνατο να επιτευχθούν, αν δεν είχε τη στήριξη της συντριπτικής πλειοψηφίας του ελληνικού λαού.
Και η μεγαλύτερη απόδειξη των τόσο στενών δεσμών, που αναπτύχθηκαν και εδραιώθηκαν, σε όλη τη διάρκεια της χιτλερικής και φασιστικής κατοχής, ανάμεσα στον ΕΛΑΣ και τον ελληνικό λαό ήταν στον ηρωικό Δεκέμβρη του 1944, όταν τα τμήματα του Λαϊκού Στρατού, μαζί με τον αθηναϊκό λαό, έγραψαν μια νέα χρυσή σελίδα στους αγώνες του λαού για τη λευτεριά, παρά την ήττα, αυτή τη φορά απέναντι στον αστικό πολιτικό κόσμο και τα στρατιωτικά του τμήματα συγκροτημένα από τους ταγματασφαλίτες και τους δοσίλογους της κατοχής μαζί με τους Βρετανούς συμμάχους του, που λειτούργησαν σαν σε κατεχόμενη πόλη, αν και συνέχιζαν να είναι στον αντιχιτλερικό συνασπισμό. Αλλά το ταξικό συμφέρον των αστών και των ιμπεριαλιστών ήταν αυτό που πρυτάνευσε. Και απαιτούσε το τσάκισμα του λαϊκού κινήματος για να εδραιωθεί η μεταπελευθερωτική αστική εξουσία.
Μέσα σ’ ένα σύντομο χρονικό είναι ακατόρθωτο να παρουσιαστεί το μεγαλείο της δράσης του Λαϊκού Στρατού. Παρ’ όλ’ αυτά, διδάσκει πως όταν ο λαός θέλει μπορεί να κάνει ακατόρθωτα πράγματα. Και αυτό το κρατάμε παρακαταθήκη για το σήμερα. Οπως κρατάμε παρακαταθήκη από την ήττα το ζήτημα του τελικού σκοπού, της εξουσίας, της αναγκαιότητας σωστής πρόβλεψης και επεξεργασίας σωστής στρατηγικής.
Μάχη της Ρεκάς
Η έναρξη της ένοπλης αντίστασης
Η χαράδρα (φαράγγι) της Ρεκάς βρίσκεται στην οροσειρά της Γκιώνας, στο κέντρο της Ρούμελης. Είναι ανάμεσα στα χωριά Προσήλιο και Βίνιανη (Φωκίδας). Μέρος άγριο, «ανάποδο», δύσκολα προσβάσιμο, είναι εκείνο το μέρος, στις 9 Σεπτεμβρίου του 1942 όπου δίνεται η πρώτη μάχη του ΕΛΑΣ κατά των κατακτητών (Ιταλοί).
Η μάχη της Ρεκάς έχει μια ιδιαίτερη σημασία. Σηματοδοτεί την έναρξη της ένοπλης αντίστασης του ελληνικού λαού.
Πρόκειται για το πρώτο χτύπημα που έχει άμεσο αντίχτυπο: Να χαμογελάσει ο λαός (τα νέα για την νίκη των ανταρτών μεταδίδονται αστραπιαία) και να τρομάξουν οι κατοχικές αρχές αντιλαμβανόμενες πως πλέον υπάρχουν ένοπλα αντάρτικα τμήματα.
Στη μάχη αυτή, χωρίς υπερβολή, παίρνουν μέρος οι πρώτοι των πρώτων. Οι πρώτοι αντάρτες του ΕΛΑΣ οι οποίοι παίρνουν την πρωτοβουλία να συγκροτήσουν τον αντάρτικο στρατό.
Στην ουσία προετοιμάζεται από μέρες και το τμήμα των ανταρτών του ΕΛΑΣ είναι η μείξη των δύο πρώτων αντάρτικων τμημάτων (Παρνασσίδας και Φθιώτιδας).
Το αντάρτικο τμήμα της Φθιώτιδας δημιουργήθηκε στην Σπερχειάδα τον Μάιο του 1942 ενώ το αντάρτικο τμήμα της Παρνασσίδας δημιουργήθηκε στην Αγόριανη τον Ιούλιο του 1942. Μέχρι όμως την μάχη της Ρεκάς δεν έχει υπάρξει καμιά ουσιαστική δραστηριότητα (ένοπλη σύγκρουση).
Στην μάχη της Ρεκάς παίρνει μέρος ο Άρης Βελουχιώτης. Επίσης συμμετέχουν ο Διαμαντής (Γιάννης Αλεξάνδρου, ο μετέπειτα υποστράτηγος του Δημοκρατικού Στρατού, σκοτώθηκε στον εμφύλιο), ο Νικηφόρος (Δημήτρης Δημητρίου), αλλά και οι Καραλιβαναίοι, βιβλικές μορφές του βουνού που φυγοδικούσαν για ποινικά αδικήματα μέχρι την ένταξή τους στον ΕΛΑΣ (σκοτώθηκαν στην περίοδο της λευκής τρομοκρατίας).
Συμμετέχει επίσης ο Πελοπίδας (Παντελής Λάσκας, σκοτώθηκε στον εμφύλιο), ο καπετάν Μπάφας (εκτελέστηκε στα Δεκεμβριανά), ο Γιώργος Φυσέκης (σκοτώθηκε από ταγματασφαλίτες στην μάχη των Γαργαλιάνων), ο Θάνος (Φώτης Μαστροκώστας, στην φυλακή από το 1945, αποφυλακίστηκε το 1961 σαν φυματικός και πέθανε μία εβδομάδα μετά την αποφυλάκισή του), ο Πλιατσικολούκας (Λουκάς Τσίτζιρας), ο Γιώργος Χουλιάρας (Περικλής), ο Σουραβλής, ο Νικήτας, ο Αριστείδης, ο Μενέλαος, ο γερο-Δυσσέας, ο Λευτέρης Χρυσιώτης (Σπύρος Τσιλιγιάννης, εκτελέστηκε με εντολή Γούσια – Γιώργου Βοντίτσιου τον Δεκέμβριο του 1947), και άλλοι (συνολικά, δύναμη περίπου 35 ανταρτών).
Η τραγική ειρωνεία που τους επιφύλαξε η «τύχη»: Οι άνθρωποι που σηματοδότησαν την έναρξη της αντίστασης σε φασισμό και ναζισμό, οι περισσότεροι από αυτούς εκτελέστηκαν από το μεταπολεμικό και εμφυλιακό παρακράτος.
Βασικός στόχος του Άρη Βελουχιώτη και των ανταρτών είναι να δοθεί ένα χτύπημα κατά των κατοχικών στρατευμάτων, ώστε να γίνει γνωστός ο ΕΛΑΣ. Βρισκόμαστε άλλωστε σε μια περίοδο που στην ουσία αντιστασιακό κίνημα οργανωμένο δεν υπάρχει, παρά μόνο μεμονωμένες ομάδες και αγωνιστές που για να αποφύγουν τις συλλήψεις και τις εκτελέσεις έχουν βγει στο βουνό.
Ύστερα από νυχτερινή παρακολούθηση, σε μια σύντομη μάχη που γίνεται τα ξημερώματα εξολοθρεύεται το μεγαλύτερο μέρος της Ιταλικής δύναμης (αποτελείται από 50 Ιταλούς στρατιώτες, σκοτώθηκαν οι 35) με εξαίρεση δύο που καταφέρνουν να διαφύγουν και 13 αιχμαλώτους.
Ο απόηχος της μάχης υπήρξε ακριβώς αυτός που ήθελαν οι αντάρτες και προσωπικά ο Άρης Βελουχιώτης. Το ηθικό του λαού εξυψώνεται, πλέον δεν είναι μύθος ότι υπάρχει αντάρτικος στρατός, ο ΕΛΑΣ. Γίνεται πλέον πραγματικότητα η έναρξη της ένοπλης σύγκρουσης με τις κατοχικές δυνάμεις.
Από το σημείο όμως αυτό και μετά αρχίζουν και οι ουσιαστικές δυσκολίες. Το πρώτο πράγμα που έχουν να διαχειριστούν οι αντάρτες είναι η τύχη των αιχμαλώτων. Αφού προτείνεται στις κατοχικές αρχές να υπάρξει ανταλλαγή των αιχμαλώτων με πολιτικούς κρατούμενους, πολιτικοί κρατούμενοι εκτελούνται δείχνοντας ότι οι κατοχικές αρχές δεν θέλουν να έρθουν σε καμιά διαπραγμάτευση με τους αντάρτες.
Ως εκ τούτου, λίγες μέρες αργότερα εκτελούνται και οι αιχμάλωτοι.
Το δεύτερο ζήτημα που προκύπτει είναι τα αντίποινα από τους Ιταλούς.
Λίγες μέρες αργότερα, οι Ιταλοί πυρπολούν ολοσχερώς το κοντινό χωριό Προσήλιο. Στόχος να τρομοκρατήσουν τους κατοίκους κάτι όμως το οποίο δεν πετυχαίνουν. Κατά την διάρκεια της Κατοχής δεν υπάρχει ούτε μια οικογένεια του Προσήλιου (Σεγδίτσα) που να μην έχει μπει μέλος της στον αντάρτικο στρατό. Καί η πυρπόληση του χωριού σηματοδοτεί κάτι πολύ σημαντικό: Την προσπάθεια των κατακτητών να απομονώσουν τους αντάρτες από τα λαϊκά στρώματα και την ύπαιθρο. Το αποτέλεσμα για αυτούς είναι πλήρως αποκαρδιωτικό.
Η ύπαιθρος όχι μόνο δεν απομονώνει αλλά αντίθετα αγκαλιάζει τον ΕΛΑΣ, τον τροφοδοτεί με νέους αγωνιστές αλλά και αναλαμβάνει την σίτιση του. Οι τσοπάνηδες μετατρέπονται μαζικά σε πληροφοριοδότες και υποστηρικτές του λαϊκού στρατού.
Το χωριό Προσήλιο (Σεγδίτσα) πυρπολήθηκε και καταστράφηκε ολοσχερώς από τις Ιταλικές δυνάμεις οι οποίες απαγόρευσαν στους εκτοπισμένους χωριανούς να επισκεφτούν το χωριό μετά την πυρπόληση του. Οι Ιταλοί σκότωσαν ακόμα και τα ζώα με στόχο να ανακόψουν την τροφοδοσία των ανταρτών. Το χωριό δεν κατοικήθηκε ούτε μετά τον πόλεμο λόγω των γεγονότων της λευκής τρομοκρατίας και του εμφυλίου πολέμου. Η καθολική συμμετοχή του χωριού στο ΕΑΜ/ΕΛΑΣ είχε ως αποτέλεσμα μέχρι και την λήξη του εμφυλίου πολέμου οι κάτοικοι να ζουν σε σπηλιές και καλύβες της περιοχής.
*Κατιούσα*
Η μάχη της Ρεκάς έχει μια ιδιαίτερη σημασία. Σηματοδοτεί την έναρξη της ένοπλης αντίστασης του ελληνικού λαού.
Πρόκειται για το πρώτο χτύπημα που έχει άμεσο αντίχτυπο: Να χαμογελάσει ο λαός (τα νέα για την νίκη των ανταρτών μεταδίδονται αστραπιαία) και να τρομάξουν οι κατοχικές αρχές αντιλαμβανόμενες πως πλέον υπάρχουν ένοπλα αντάρτικα τμήματα.
Στη μάχη αυτή, χωρίς υπερβολή, παίρνουν μέρος οι πρώτοι των πρώτων. Οι πρώτοι αντάρτες του ΕΛΑΣ οι οποίοι παίρνουν την πρωτοβουλία να συγκροτήσουν τον αντάρτικο στρατό.
Στην ουσία προετοιμάζεται από μέρες και το τμήμα των ανταρτών του ΕΛΑΣ είναι η μείξη των δύο πρώτων αντάρτικων τμημάτων (Παρνασσίδας και Φθιώτιδας).
Το αντάρτικο τμήμα της Φθιώτιδας δημιουργήθηκε στην Σπερχειάδα τον Μάιο του 1942 ενώ το αντάρτικο τμήμα της Παρνασσίδας δημιουργήθηκε στην Αγόριανη τον Ιούλιο του 1942. Μέχρι όμως την μάχη της Ρεκάς δεν έχει υπάρξει καμιά ουσιαστική δραστηριότητα (ένοπλη σύγκρουση).
Στην μάχη της Ρεκάς παίρνει μέρος ο Άρης Βελουχιώτης. Επίσης συμμετέχουν ο Διαμαντής (Γιάννης Αλεξάνδρου, ο μετέπειτα υποστράτηγος του Δημοκρατικού Στρατού, σκοτώθηκε στον εμφύλιο), ο Νικηφόρος (Δημήτρης Δημητρίου), αλλά και οι Καραλιβαναίοι, βιβλικές μορφές του βουνού που φυγοδικούσαν για ποινικά αδικήματα μέχρι την ένταξή τους στον ΕΛΑΣ (σκοτώθηκαν στην περίοδο της λευκής τρομοκρατίας).
Συμμετέχει επίσης ο Πελοπίδας (Παντελής Λάσκας, σκοτώθηκε στον εμφύλιο), ο καπετάν Μπάφας (εκτελέστηκε στα Δεκεμβριανά), ο Γιώργος Φυσέκης (σκοτώθηκε από ταγματασφαλίτες στην μάχη των Γαργαλιάνων), ο Θάνος (Φώτης Μαστροκώστας, στην φυλακή από το 1945, αποφυλακίστηκε το 1961 σαν φυματικός και πέθανε μία εβδομάδα μετά την αποφυλάκισή του), ο Πλιατσικολούκας (Λουκάς Τσίτζιρας), ο Γιώργος Χουλιάρας (Περικλής), ο Σουραβλής, ο Νικήτας, ο Αριστείδης, ο Μενέλαος, ο γερο-Δυσσέας, ο Λευτέρης Χρυσιώτης (Σπύρος Τσιλιγιάννης, εκτελέστηκε με εντολή Γούσια – Γιώργου Βοντίτσιου τον Δεκέμβριο του 1947), και άλλοι (συνολικά, δύναμη περίπου 35 ανταρτών).
Η τραγική ειρωνεία που τους επιφύλαξε η «τύχη»: Οι άνθρωποι που σηματοδότησαν την έναρξη της αντίστασης σε φασισμό και ναζισμό, οι περισσότεροι από αυτούς εκτελέστηκαν από το μεταπολεμικό και εμφυλιακό παρακράτος.
Βασικός στόχος του Άρη Βελουχιώτη και των ανταρτών είναι να δοθεί ένα χτύπημα κατά των κατοχικών στρατευμάτων, ώστε να γίνει γνωστός ο ΕΛΑΣ. Βρισκόμαστε άλλωστε σε μια περίοδο που στην ουσία αντιστασιακό κίνημα οργανωμένο δεν υπάρχει, παρά μόνο μεμονωμένες ομάδες και αγωνιστές που για να αποφύγουν τις συλλήψεις και τις εκτελέσεις έχουν βγει στο βουνό.
Ύστερα από νυχτερινή παρακολούθηση, σε μια σύντομη μάχη που γίνεται τα ξημερώματα εξολοθρεύεται το μεγαλύτερο μέρος της Ιταλικής δύναμης (αποτελείται από 50 Ιταλούς στρατιώτες, σκοτώθηκαν οι 35) με εξαίρεση δύο που καταφέρνουν να διαφύγουν και 13 αιχμαλώτους.
Ο απόηχος της μάχης υπήρξε ακριβώς αυτός που ήθελαν οι αντάρτες και προσωπικά ο Άρης Βελουχιώτης. Το ηθικό του λαού εξυψώνεται, πλέον δεν είναι μύθος ότι υπάρχει αντάρτικος στρατός, ο ΕΛΑΣ. Γίνεται πλέον πραγματικότητα η έναρξη της ένοπλης σύγκρουσης με τις κατοχικές δυνάμεις.
Από το σημείο όμως αυτό και μετά αρχίζουν και οι ουσιαστικές δυσκολίες. Το πρώτο πράγμα που έχουν να διαχειριστούν οι αντάρτες είναι η τύχη των αιχμαλώτων. Αφού προτείνεται στις κατοχικές αρχές να υπάρξει ανταλλαγή των αιχμαλώτων με πολιτικούς κρατούμενους, πολιτικοί κρατούμενοι εκτελούνται δείχνοντας ότι οι κατοχικές αρχές δεν θέλουν να έρθουν σε καμιά διαπραγμάτευση με τους αντάρτες.
Ως εκ τούτου, λίγες μέρες αργότερα εκτελούνται και οι αιχμάλωτοι.
Το δεύτερο ζήτημα που προκύπτει είναι τα αντίποινα από τους Ιταλούς.
Λίγες μέρες αργότερα, οι Ιταλοί πυρπολούν ολοσχερώς το κοντινό χωριό Προσήλιο. Στόχος να τρομοκρατήσουν τους κατοίκους κάτι όμως το οποίο δεν πετυχαίνουν. Κατά την διάρκεια της Κατοχής δεν υπάρχει ούτε μια οικογένεια του Προσήλιου (Σεγδίτσα) που να μην έχει μπει μέλος της στον αντάρτικο στρατό. Καί η πυρπόληση του χωριού σηματοδοτεί κάτι πολύ σημαντικό: Την προσπάθεια των κατακτητών να απομονώσουν τους αντάρτες από τα λαϊκά στρώματα και την ύπαιθρο. Το αποτέλεσμα για αυτούς είναι πλήρως αποκαρδιωτικό.
Η ύπαιθρος όχι μόνο δεν απομονώνει αλλά αντίθετα αγκαλιάζει τον ΕΛΑΣ, τον τροφοδοτεί με νέους αγωνιστές αλλά και αναλαμβάνει την σίτιση του. Οι τσοπάνηδες μετατρέπονται μαζικά σε πληροφοριοδότες και υποστηρικτές του λαϊκού στρατού.
Το χωριό Προσήλιο (Σεγδίτσα) πυρπολήθηκε και καταστράφηκε ολοσχερώς από τις Ιταλικές δυνάμεις οι οποίες απαγόρευσαν στους εκτοπισμένους χωριανούς να επισκεφτούν το χωριό μετά την πυρπόληση του. Οι Ιταλοί σκότωσαν ακόμα και τα ζώα με στόχο να ανακόψουν την τροφοδοσία των ανταρτών. Το χωριό δεν κατοικήθηκε ούτε μετά τον πόλεμο λόγω των γεγονότων της λευκής τρομοκρατίας και του εμφυλίου πολέμου. Η καθολική συμμετοχή του χωριού στο ΕΑΜ/ΕΛΑΣ είχε ως αποτέλεσμα μέχρι και την λήξη του εμφυλίου πολέμου οι κάτοικοι να ζουν σε σπηλιές και καλύβες της περιοχής.
*Κατιούσα*
Η Συμφωνία ΕΑΜ - ΕΛΑΣ με το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής
«Ως προς το ΕΑΜ, ο πρώτος μας στόχος είναι να του αποσπάσουμε τον ΕΛΑΣ. Αυτό θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί εάν κατορθώσουμε να υπογραφεί το Σύμφωνό μας από τον ΕΛΑΣ αντί του ΕΑΜ...
Ο δεύτερος στόχος, συνίσταται στην αποκοπή των δημοκρατικών, καθώς και της μη κομμουνιστικής μάζας από τους κομμουνιστές ηγέτες της».
Ε. Μάγιερς.
Το απόγευμα της 5ης Ιουλίου του 1943, υπογράφηκε στην Καστανιά η συμφωνία υπαγωγής του ΕΛΑΣ στο Στρατηγείο της Μέσης Ανατολής (ΣΜΑ).
Εκ μέρους του ΣΜΑ, την υπέγραψε ο αρχηγός της Βρετανικής Στρατιωτικής Αποστολής στην Ελλάδα (ΒΣΑ), ταξίαρχος Εντι Μάγιερς, εκ μέρους του ΕΑΜ
ο Βασίλης Σαμαρινιώτης (Ανδρέας Τζήμας) κι εκ μέρους του ΕΛΑΣ οι Στ. Σαράφης και Αρης Βελουχιώτης. Η συμφωνία, εν συντομία, προέβλεπε τη δημιουργία Κοινού Γενικού Στρατηγείου για το συντονισμό της δράσης όλων των ελληνικών ανταρτικών δυνάμεων, χώριζε την Ελλάδα σε αυτοτελείς στρατιωτικές περιφέρειες, ρύθμιζε τις σχέσεις μεταξύ των ανταρτών των διαφόρων ανταρτικών οργανώσεων και σ' ό,τι αφορούσε στη στρατιωτική δράση, ως ανώτερη στρατιωτική ηγεσία καθιστούσε το ΣΜΑ, το οποίο αναλάμβανε, γενικά και αόριστα, την υποχρέωση να ενισχύει το αντάρτικο κίνημα.
Με την υπογραφή της Συμφωνίας, ο ταξίαρχος Εντι Μάγιερς κοινοποίησε στην ΚΕ του ΕΑΜ το παρακάτω τηλεγράφημα που έστειλε σε όλα τα μέλη της ΒΣΑ που βρίσκονταν στην Ελλάδα:
«Νέα συμφωνία, όπως έχει κοινοποιηθή εις όλας υποαποστολάς, υπεγράφη την 5η Ιουλίου μεταξύ ΕΑΜ και ΕΛΑΣ αφενός και Μ. Ανατολής αφετέρου. Πάσαι εθνικαί ομάδες εις το μέλλον αναγνωριζόμεναι παρά Μέσης Ανατολής θέλουσι υπογράψει την ιδίαν συμφωνίαν, κάθε προηγουμένης συμφωνίας ακυρουμένης αυτομάτως. Ζέρβας θα υπογράψει διά σύνολον ΕΔΕΣ. Υπογραφαί δέον αναφερθώσιν αμέσως και πρέπει να ληφθώσι το ταχύτερον».
Στο παράρτημα της Συμφωνίας προβλεπόταν ότι οι όροι της «δέον να δημοσιευθούν διά του Τύπου, να ραδιοφωνηθούν διά των σταθμών Λονδίνου και Καΐρου και ν' αναγνωσθούν ενώπιον όλων των ανταρτών». Ομως, οι Εγγλέζοι δε μετέδωσαν ραδιοφωνικά το περιεχόμενό της και δικαιολογήθηκαν επικαλούμενοι το επιχείρημα ότι δεν ήθελαν να την πληροφορηθεί ο εχθρός. Επρόκειτο για ετοιμόρροπη δικαιολογία, δεδομένου ότι, όπως σημειώνει και ο Σαράφης, ο εχθρός θα μάθαινε για το Σύμφωνο, «μια που θα γινόταν γνωστό σ' όλους τους αντάρτες και χωριάτες και θα δημοσιευόταν στον Τύπο». Εν πάση περιπτώσει, η Συμφωνία έγινε γνωστή στο πανελλήνιο - και φυσικά στις δυνάμεις κατοχής αφού δημοσιεύτηκε - κι έχει σημασία να δούμε πώς την αντιλαμβάνονταν, τόσο η ΕΑΜική, όσο και η βρετανική πλευρά.
Το Σύμφωνο και η ΕΑΜική πλευρά
Τη συμφωνία με το ΣΜΑ πρωτοδημοσίευσε στις 24 Ιουλίου 1943 η εφημερίδα της ΚΕ του ΕΑΜ «Ελεύθερη Ελλάδα» υπό τον τίτλο :
«Επίσημη στρατιωτική πολεμική συμμαχία μεταξύ του Γενικού Στρατηγείου της Μέσης Ανατολής και ΕΑΜ - ΕΛΑΣ για τη συντριβή του φασιστικού άξονα - για την τελική νίκη».
Στο σχετικό ρεπορτάζ, ο τόνος του οποίου ήταν διθυραμβικός, μεταξύ άλλων, υπογραμμιζόταν:
«Η ...στρατιωτική συμμαχία του ΕΑΜ - ΕΛΑΣ και του Γενικού Στρατηγείου Μ. Ανατολής προωθεί τον ελληνικό ανταρτοπόλεμο σ' ένα ανώτερο στάδιο από απόψεως συντονισμού δράσης και το γεγονός αυτό έχει τεράστια σημασία μέσα στη σημερινή φάση του πολέμου. Στο εξής, οι σταυραετοί μας αντάρτες θα συνεχίσουνε τη θρυλική δράση τους επί τη βάσει των γενικότερων συμμαχικών σχεδίων και συγκεκριμένα του αρχιστρατήγου Μ. Ανατολής, στον τομέα δράσης του οποίου υπάγεται η χώρα μας. Τώρα το ΕΑΜ - ΕΛΑΣ είναι και επίσημα ανεγνωρισμένοι σύμμαχοι των ενωμένων εθνών κι αυτό βουλώνει τελειωτικά τα στόματα όλων των φανερών και κρυφών εχθρών και καταρρακώνει τις βρωμερές συκοφαντίες τους κατά της ηρωικής δράσης του λαού και των ανταρτών μας... Το ΕΑΜ εκτιμώντας τη μεγάλη σημασία της Συμφωνίας για το συντονισμό του αγώνα κατά του άξονα, καθώς και τη σημασία του ρόλου του Στρατηγείου Μ. Ανατολής σαν ανώτατου καθοδηγητικού συντονιστικού οργάνου, δηλώνει κατηγορηματικά ότι θα εφαρμόσει πιστά κι ευσυνείδητα τις υποχρεώσεις που πηγάζουν από την πολεμική αυτή συμμαχία, γιατί αυτό απαιτούν τα συμφέροντα του έθνους».
Λίγες ημέρες νωρίτερα, στις 18 Ιούλη, η ΚΕ του ΕΑΜ, σε χαιρετιστήριό της προς το Γενικό Στρατηγείο, τους αξιωματικούς, καπεταναίους, πολιτικούς εκπροσώπους και αντάρτες του ΕΛΑΣ, σημείωνε, μεταξύ άλλων, για το θέμα :
«Η υπογραφή της ιστορικής αυτής πολιτικοστρατιωτικής συμφωνίας αποτελεί πανηγυρική και επίσημη αναγνώριση του λαμπρού έργου σας και αποστομωτική απάντηση στους συκοφάντες και μικρόψυχους φανερούς και κρυφούς εχθρούς του λαού και ενίσχυση της ηρωικής σας προσπάθειας. Ταυτόχρονα, μας επιβάλλει το βαρύ καθήκον να εντείνουμε όλες μας τις δυνάμεις για να φανούμε αντάξιοι των προσδοκιών του έθνους, της εμπιστοσύνης των συμμάχων μας και της μεγάλης και ωραίας αποστολής μας».
Παρομοίου περιεχομένου τηλεγράφημα έστειλε στους ΕΛΑΣίτες, στις 26/7/1943, και η ΚΕ του ΕΛΑΣ .
Τέλος, στις ίδιες, με τις προαναφερόμενες, εκτιμήσεις, κατέληξε και η Γραμματεία της ΚΕ του ΕΑΜ σε έκθεσή της που δημοσιεύτηκε στο Βουνό, στα 1943, με την ευκαιρία της δίχρονης δράσης του ΕΑΜ . Σε αντίθεση με το θριαμβευτικό τόνο που έδιναν στο θέμα το ΕΑΜ και τα έντυπα όργανά του, το ΚΚΕ ακολούθησε μια πιο συγκρατημένη στάση, χωρίς φυσικά αυτό να υποκρύπτει κάποια διαφοροποίησή του ως προς την υπογραφή ή το περιεχόμενο της Συμφωνίας. Δημοσιότητα στο θέμα ο «Ριζοσπάστης», μπορούμε να πούμε πως έδωσε καθυστερημένα. Το φιλοξένησε με μια μικρή είδηση στην πρώτη σελίδα του, υπό τον τίτλο «Το ΕΑΜ - ΕΛΑΣ σύμμαχοι των Ενωμένων Εθνών», 17 ημέρες μετά το σχετικό δημοσίευμα της «Ελεύθερης Ελλάδας», για το οποίο μιλήσαμε προηγουμένως.
Ολόκληρο, εκείνο, το δημοσίευμα του «Ρ» έχει ως εξής :
«Η "Ελεύθερη Ελλάδα", όργανο της ΚΕ του Εθνικο-Απελευθερωτικού Μετώπου - ΕΑΜ - στο φύλλο της 24 Ιούλη, δημοσιεύει τα έγγραφα που αντάλλαξε το γενικό συμμαχικό στρατηγείο Μέσης Ανατολής με το ΕΑΜ - ΕΛΑΣ για την υπογραφή στρατιωτικής συμφωνίας. Το κείμενο του συμφωνητικού το υπέγραψαν στις 5 Ιούλη στα θεσσαλικά βουνά ο ταξίαρχος Εντι αντιπρόσωπος του στρατηγείου Μ. Ανατολής, ο αντιπρόσωπος του ΕΑΜ Βασ. Σαμαρινιώτης και οι αντιπρόσωποι του ΕΛΑΣ Στεφ. Σαράφης και Αρης Βελουχιώτης. Η στρατιωτική οργάνωση του ΕΛΑΣ διατηρεί "εις την εν Ελλάδι εμφάνισίν της την ονομασίαν της και τη διοικητικήν της διάρθρωσιν". Θα εχτελεί κάθε επιχείρηση σα συμμαχική δύναμη των ενωμένων εθνών και στη βάση των γενικότερων συμμαχικών σχεδίων και συγκεκριμένα του Συμμαχικού στρατηγείου Μ. Ανατολής που στον τομέα του ανήκει η χώρα μας. Το ΕΑΜ - ΕΛΑΣ, το δημιούργημα, το καύχημα και η ελπίδα του ελληνικού λαού είνε πια αναγνωρισμένος σύμμαχος των Ενωμένων Εθνών και αγωνίζεται στο πλευρό τους για τη συντριβή του φασισμού, για την εθνική λευτεριά και τις ελευτερίες του Ελληνικού λαού».
Ετσι αντιμετώπισε το Σύμφωνο με το ΣΜΑ το ΕΑΜικό κίνημα. Τι επιδίωκαν, όμως, με αυτό οι Βρετανοί;
Το Σύμφωνο και οι Βρετανοί
Αμετακίνητος στόχος των Εγγλέζων ήταν να αποσπάσουν από την επιρροή και κυρίως την καθοδήγηση του ΚΚΕ, το ΕΑΜ - ΕΛΑΣ ή τουλάχιστον να περιορίσουν αισθητά τη δύναμη αυτών των οργανώσεων, εφόσον δεν ήταν δυνατή η αποκομμουνιστικοποίησή τους.
Αλλά για να πετύχουν το στόχο τους, έπρεπε να επιχειρήσουν να θέσουν υπό τον έλεγχό τους το ΕΑΜικό κίνημα, δεδομένου ότι μια από την αρχή κάθετη ρήξη μαζί του δεν τους συνέφερε επ' ουδενί.
«Το βασικό δεδομένο - γράφει ο Κρις Γουντχάουζ - είναι ότι, όταν έφτασαν οι πρώτοι BLOS (British Liaison Officers - Βρετανοί αξιωματικοί - σύνδεσμοι. ), το ΕΑΜ - ΕΛΑΣ ήταν ήδη σταθεροποιημένο, γερά οργανωμένο και με εξοπλισμό που βελτιωνόταν συνεχώς. Μέσα στον επόμενο χρόνο, αναπτύχθηκε με ραγδαίο ρυθμό, είτε το υποστήριζαν οι Βρετανοί, είτε όχι, ακλόνητο από τις επιθέσεις και την προπαγάνδα των Γερμανών, ακλόνητο και απ' αυτήν ακόμα τη διάλυση της Γ` Διεθνούς, το Μάιο του 1943».
Κι ο Εντι Μάγιερς συμπληρώνει, αναφερόμενος στις βρετανικές στρατιωτικές ανάγκες της περιόδου εκείνης στην Ελλάδα :
«Το ΕΑΜ ήταν ήδη μια στιβαρή, αν και ολοκληρωτική οργάνωση που κάλυπτε τα τέσσερα πέμπτα των περιοχών που θα επιχειρούνταν τα σαμποτάζ και από αυτά ο Ζέρβας ήλεγχε μονάχα το ένα πέμπτο... Αν, λοιπόν, έκοβα τις σχέσεις μου με τον ΕΛΑΣ, θα αντιμετώπιζα αξεπέραστες δυσκολίες στην προσπάθειά μου να καλύψω το κενό με τις Εθνικές Ομάδες μέχρι το καλοκαίρι, δεδομένου άλλωστε ότι οπουδήποτε κι αν ενεργούσαν, θα έρχονταν αναπόφευκτα σ' επαφή με τον ΕΛΑΣ της περιοχής εκείνης. Δύο λύσεις υπήρχαν: ή να πείσω τη SOE να μειώσει την έκταση των σαμποτάζ κατά τέσσερα πέμπτα, όταν θα ερχόταν η μεγάλη ώρα ή να επιχειρήσω ένα είδος ελέγχου του ΕΑΜ διαμέσου του Αρχηγείου της Μέσης Ανατολής».
Αφού δεν μπορούσε να αντιμετωπιστεί κατά μέτωπο, το ΕΑΜ - ΕΛΑΣ έπρεπε να χειραγωγηθεί. Αυτό ακριβώς επιχειρήθηκε. Κι είναι χαρακτηριστικό πως για τη σύνδεση του ΕΛΑΣ με το ΣΜΑ ο Μάγιερς άρχισε να προετοιμάζεται από το Μάρτη του '43. Ετοίμασε, μάλιστα, ένα σχέδιο συμφωνίας που αν υιοθετούνταν ποτέ θα οδηγούσε στην ουσιαστική διάλυση του ΕΛΑΣ μέσω της κατάτμησης των δυνάμεών του και της υποταγής κάθε τμήματος στις εντολές Βρετανού αξιωματικού. Οι ηγεσίες του ΕΑΜ και του ΚΚΕ απέρριψαν ασυζητητί εκείνο το σχέδιο κι έτσι ύστερα από διαπραγματεύσεις φτάσαμε στη συμφωνία που τελικά υπογράφηκε.
Αντί επιλόγου
Λίγες ημέρες μετά την υπογραφή του Συμφώνου, παρόμοιο Σύμφωνο με το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής υπέγραψε και ο ΕΔΕΣ. Ετσι, στα τέλη Ιουλίου, συγκροτήθηκε στο Περτούλι το Κοινό Γενικό Στρατηγείο Ανταρτών της Ελλάδας (ΚΓΣΑ). Στη σύνθεσή του, από το ΕΑΜ - ΕΛΑΣ, πήραν μέρος οι Στ. Σαράφης, Α. Βελουχιώτης και Β. Σαμαρινιώτης. Από τον ΕΔΕΣ, συμμετείχαν οι Ναπ. Ζέρβας, Κομνηνός Πυρομάγλου, ο συνταγματάρχης Μαυρομάτης και ο ταγματάρχης Γκικόπουλος.
Τους Βρετανούς εκπροσώπησαν ο ταξίαρχος Ε. Μάγιερς, ο ταγματάρχης Ουάλας, απεσταλμένος του Φόρεϊν Οφις και ο λοχαγός Ρος. Λίγο αργότερα, στο ΚΓΣΑ προστέθηκε και αντιπροσωπεία της ΕΚΚΑ των Ψαρρού - Καρτάλη. Το όλο εγχείρημα, όμως, δεν κράτησε περισσότερο από τρεις μήνες. Οι ίδιοι οι Εγγλέζοι, αλλά και οι μη ΕΑΜικές οργανώσεις δεν ήθελαν κοινή δράση των ανταρτικών οργανώσεων κατά των δυνάμεων κατοχής, αλλά ελευθερία των δικών τους κινήσεων για τον περιορισμό του ΕΑΜ - ΕΛΑΣ, πράγμα που δεν ήταν καθόλου εύκολο να πετύχουν. Αντικειμενικά επομένως, το ΚΓΣΑ χρεοκόπησε και ναυάγησε.
Αντίθετα, η αναγνώριση από μέρους του ΕΑΜικού κινήματος στη Μ. Βρετανία πρωταγωνιστικού ρόλου στις ελληνικές υποθέσεις έμελλε να αποβεί μοιραία για τα συμφέροντα του ελληνικού λαού.
Επρόκειτο για μια πολιτική κίνηση, που δύσκολα γινόταν κατανοητή ακόμη και από παράγοντες του αστικού πολιτικού κόσμου.
«Η απότομη αυτή αλλαγή - γράφει για παράδειγμα ο Κ. Πυρομάγλου - δεν μπορούσε παρά να προκαλέσει έκπληξη».
Βέβαια, η ΕΑΜική ηγεσία δικαιολογούσε αυτή της την πολιτική, με την ευγενή επιδίωξή της για ενότητα δράσης όλων των δυνάμεων κατά των κατακτητών και για αποφυγή εμφυλίου πολέμου ανάμεσα στις ελληνικές ανταρτικές δυνάμεις. Επρόκειτο, όμως για λάθος, δεδομένου ότι η υπαγωγή του ΕΛΑΣ στο ΣΜΑ «μείωνε την αυτοτέλειά του και διευκόλυνε τους Αγγλους στην υπονομευτική δουλιά εναντίον του».
Ακόμα κι έτσι, όμως, το κακό θα ήταν μικρό αν η υπαγωγή του ΕΛΑΣ στο ΣΜΑ ήταν ένα μεμονωμένο γεγονός, αν, δηλαδή, διορθωνόταν γρήγορα και δεν είχε συνέχεια. Συνέβη, όμως, ακριβώς το αντίθετο. Η Συμφωνία του Λιβάνου, της Καζέρτας και της Βάρκιζας, μετά τα Δεκεμβριανά, αποτέλεσαν τους κρίκους σε μια αλυσίδα υποχωρήσεων απέναντι στο βρετανικό ιμπεριαλισμό, όπου η υπαγωγή του ΕΛΑΣ στο Στρατηγείο της Μέσης Ανατολής ήταν μόνο η αρχή.
*Ριζοσπάστης*
Ο δεύτερος στόχος, συνίσταται στην αποκοπή των δημοκρατικών, καθώς και της μη κομμουνιστικής μάζας από τους κομμουνιστές ηγέτες της».
Ε. Μάγιερς.
Το απόγευμα της 5ης Ιουλίου του 1943, υπογράφηκε στην Καστανιά η συμφωνία υπαγωγής του ΕΛΑΣ στο Στρατηγείο της Μέσης Ανατολής (ΣΜΑ).
Εκ μέρους του ΣΜΑ, την υπέγραψε ο αρχηγός της Βρετανικής Στρατιωτικής Αποστολής στην Ελλάδα (ΒΣΑ), ταξίαρχος Εντι Μάγιερς, εκ μέρους του ΕΑΜ
ο Βασίλης Σαμαρινιώτης (Ανδρέας Τζήμας) κι εκ μέρους του ΕΛΑΣ οι Στ. Σαράφης και Αρης Βελουχιώτης. Η συμφωνία, εν συντομία, προέβλεπε τη δημιουργία Κοινού Γενικού Στρατηγείου για το συντονισμό της δράσης όλων των ελληνικών ανταρτικών δυνάμεων, χώριζε την Ελλάδα σε αυτοτελείς στρατιωτικές περιφέρειες, ρύθμιζε τις σχέσεις μεταξύ των ανταρτών των διαφόρων ανταρτικών οργανώσεων και σ' ό,τι αφορούσε στη στρατιωτική δράση, ως ανώτερη στρατιωτική ηγεσία καθιστούσε το ΣΜΑ, το οποίο αναλάμβανε, γενικά και αόριστα, την υποχρέωση να ενισχύει το αντάρτικο κίνημα.
Με την υπογραφή της Συμφωνίας, ο ταξίαρχος Εντι Μάγιερς κοινοποίησε στην ΚΕ του ΕΑΜ το παρακάτω τηλεγράφημα που έστειλε σε όλα τα μέλη της ΒΣΑ που βρίσκονταν στην Ελλάδα:
«Νέα συμφωνία, όπως έχει κοινοποιηθή εις όλας υποαποστολάς, υπεγράφη την 5η Ιουλίου μεταξύ ΕΑΜ και ΕΛΑΣ αφενός και Μ. Ανατολής αφετέρου. Πάσαι εθνικαί ομάδες εις το μέλλον αναγνωριζόμεναι παρά Μέσης Ανατολής θέλουσι υπογράψει την ιδίαν συμφωνίαν, κάθε προηγουμένης συμφωνίας ακυρουμένης αυτομάτως. Ζέρβας θα υπογράψει διά σύνολον ΕΔΕΣ. Υπογραφαί δέον αναφερθώσιν αμέσως και πρέπει να ληφθώσι το ταχύτερον».
Στο παράρτημα της Συμφωνίας προβλεπόταν ότι οι όροι της «δέον να δημοσιευθούν διά του Τύπου, να ραδιοφωνηθούν διά των σταθμών Λονδίνου και Καΐρου και ν' αναγνωσθούν ενώπιον όλων των ανταρτών». Ομως, οι Εγγλέζοι δε μετέδωσαν ραδιοφωνικά το περιεχόμενό της και δικαιολογήθηκαν επικαλούμενοι το επιχείρημα ότι δεν ήθελαν να την πληροφορηθεί ο εχθρός. Επρόκειτο για ετοιμόρροπη δικαιολογία, δεδομένου ότι, όπως σημειώνει και ο Σαράφης, ο εχθρός θα μάθαινε για το Σύμφωνο, «μια που θα γινόταν γνωστό σ' όλους τους αντάρτες και χωριάτες και θα δημοσιευόταν στον Τύπο». Εν πάση περιπτώσει, η Συμφωνία έγινε γνωστή στο πανελλήνιο - και φυσικά στις δυνάμεις κατοχής αφού δημοσιεύτηκε - κι έχει σημασία να δούμε πώς την αντιλαμβάνονταν, τόσο η ΕΑΜική, όσο και η βρετανική πλευρά.
Το Σύμφωνο και η ΕΑΜική πλευρά
Τη συμφωνία με το ΣΜΑ πρωτοδημοσίευσε στις 24 Ιουλίου 1943 η εφημερίδα της ΚΕ του ΕΑΜ «Ελεύθερη Ελλάδα» υπό τον τίτλο :
«Επίσημη στρατιωτική πολεμική συμμαχία μεταξύ του Γενικού Στρατηγείου της Μέσης Ανατολής και ΕΑΜ - ΕΛΑΣ για τη συντριβή του φασιστικού άξονα - για την τελική νίκη».
Στο σχετικό ρεπορτάζ, ο τόνος του οποίου ήταν διθυραμβικός, μεταξύ άλλων, υπογραμμιζόταν:
«Η ...στρατιωτική συμμαχία του ΕΑΜ - ΕΛΑΣ και του Γενικού Στρατηγείου Μ. Ανατολής προωθεί τον ελληνικό ανταρτοπόλεμο σ' ένα ανώτερο στάδιο από απόψεως συντονισμού δράσης και το γεγονός αυτό έχει τεράστια σημασία μέσα στη σημερινή φάση του πολέμου. Στο εξής, οι σταυραετοί μας αντάρτες θα συνεχίσουνε τη θρυλική δράση τους επί τη βάσει των γενικότερων συμμαχικών σχεδίων και συγκεκριμένα του αρχιστρατήγου Μ. Ανατολής, στον τομέα δράσης του οποίου υπάγεται η χώρα μας. Τώρα το ΕΑΜ - ΕΛΑΣ είναι και επίσημα ανεγνωρισμένοι σύμμαχοι των ενωμένων εθνών κι αυτό βουλώνει τελειωτικά τα στόματα όλων των φανερών και κρυφών εχθρών και καταρρακώνει τις βρωμερές συκοφαντίες τους κατά της ηρωικής δράσης του λαού και των ανταρτών μας... Το ΕΑΜ εκτιμώντας τη μεγάλη σημασία της Συμφωνίας για το συντονισμό του αγώνα κατά του άξονα, καθώς και τη σημασία του ρόλου του Στρατηγείου Μ. Ανατολής σαν ανώτατου καθοδηγητικού συντονιστικού οργάνου, δηλώνει κατηγορηματικά ότι θα εφαρμόσει πιστά κι ευσυνείδητα τις υποχρεώσεις που πηγάζουν από την πολεμική αυτή συμμαχία, γιατί αυτό απαιτούν τα συμφέροντα του έθνους».
Λίγες ημέρες νωρίτερα, στις 18 Ιούλη, η ΚΕ του ΕΑΜ, σε χαιρετιστήριό της προς το Γενικό Στρατηγείο, τους αξιωματικούς, καπεταναίους, πολιτικούς εκπροσώπους και αντάρτες του ΕΛΑΣ, σημείωνε, μεταξύ άλλων, για το θέμα :
«Η υπογραφή της ιστορικής αυτής πολιτικοστρατιωτικής συμφωνίας αποτελεί πανηγυρική και επίσημη αναγνώριση του λαμπρού έργου σας και αποστομωτική απάντηση στους συκοφάντες και μικρόψυχους φανερούς και κρυφούς εχθρούς του λαού και ενίσχυση της ηρωικής σας προσπάθειας. Ταυτόχρονα, μας επιβάλλει το βαρύ καθήκον να εντείνουμε όλες μας τις δυνάμεις για να φανούμε αντάξιοι των προσδοκιών του έθνους, της εμπιστοσύνης των συμμάχων μας και της μεγάλης και ωραίας αποστολής μας».
Παρομοίου περιεχομένου τηλεγράφημα έστειλε στους ΕΛΑΣίτες, στις 26/7/1943, και η ΚΕ του ΕΛΑΣ .
Τέλος, στις ίδιες, με τις προαναφερόμενες, εκτιμήσεις, κατέληξε και η Γραμματεία της ΚΕ του ΕΑΜ σε έκθεσή της που δημοσιεύτηκε στο Βουνό, στα 1943, με την ευκαιρία της δίχρονης δράσης του ΕΑΜ . Σε αντίθεση με το θριαμβευτικό τόνο που έδιναν στο θέμα το ΕΑΜ και τα έντυπα όργανά του, το ΚΚΕ ακολούθησε μια πιο συγκρατημένη στάση, χωρίς φυσικά αυτό να υποκρύπτει κάποια διαφοροποίησή του ως προς την υπογραφή ή το περιεχόμενο της Συμφωνίας. Δημοσιότητα στο θέμα ο «Ριζοσπάστης», μπορούμε να πούμε πως έδωσε καθυστερημένα. Το φιλοξένησε με μια μικρή είδηση στην πρώτη σελίδα του, υπό τον τίτλο «Το ΕΑΜ - ΕΛΑΣ σύμμαχοι των Ενωμένων Εθνών», 17 ημέρες μετά το σχετικό δημοσίευμα της «Ελεύθερης Ελλάδας», για το οποίο μιλήσαμε προηγουμένως.
Ολόκληρο, εκείνο, το δημοσίευμα του «Ρ» έχει ως εξής :
«Η "Ελεύθερη Ελλάδα", όργανο της ΚΕ του Εθνικο-Απελευθερωτικού Μετώπου - ΕΑΜ - στο φύλλο της 24 Ιούλη, δημοσιεύει τα έγγραφα που αντάλλαξε το γενικό συμμαχικό στρατηγείο Μέσης Ανατολής με το ΕΑΜ - ΕΛΑΣ για την υπογραφή στρατιωτικής συμφωνίας. Το κείμενο του συμφωνητικού το υπέγραψαν στις 5 Ιούλη στα θεσσαλικά βουνά ο ταξίαρχος Εντι αντιπρόσωπος του στρατηγείου Μ. Ανατολής, ο αντιπρόσωπος του ΕΑΜ Βασ. Σαμαρινιώτης και οι αντιπρόσωποι του ΕΛΑΣ Στεφ. Σαράφης και Αρης Βελουχιώτης. Η στρατιωτική οργάνωση του ΕΛΑΣ διατηρεί "εις την εν Ελλάδι εμφάνισίν της την ονομασίαν της και τη διοικητικήν της διάρθρωσιν". Θα εχτελεί κάθε επιχείρηση σα συμμαχική δύναμη των ενωμένων εθνών και στη βάση των γενικότερων συμμαχικών σχεδίων και συγκεκριμένα του Συμμαχικού στρατηγείου Μ. Ανατολής που στον τομέα του ανήκει η χώρα μας. Το ΕΑΜ - ΕΛΑΣ, το δημιούργημα, το καύχημα και η ελπίδα του ελληνικού λαού είνε πια αναγνωρισμένος σύμμαχος των Ενωμένων Εθνών και αγωνίζεται στο πλευρό τους για τη συντριβή του φασισμού, για την εθνική λευτεριά και τις ελευτερίες του Ελληνικού λαού».
Ετσι αντιμετώπισε το Σύμφωνο με το ΣΜΑ το ΕΑΜικό κίνημα. Τι επιδίωκαν, όμως, με αυτό οι Βρετανοί;
Το Σύμφωνο και οι Βρετανοί
Αμετακίνητος στόχος των Εγγλέζων ήταν να αποσπάσουν από την επιρροή και κυρίως την καθοδήγηση του ΚΚΕ, το ΕΑΜ - ΕΛΑΣ ή τουλάχιστον να περιορίσουν αισθητά τη δύναμη αυτών των οργανώσεων, εφόσον δεν ήταν δυνατή η αποκομμουνιστικοποίησή τους.
Αλλά για να πετύχουν το στόχο τους, έπρεπε να επιχειρήσουν να θέσουν υπό τον έλεγχό τους το ΕΑΜικό κίνημα, δεδομένου ότι μια από την αρχή κάθετη ρήξη μαζί του δεν τους συνέφερε επ' ουδενί.
«Το βασικό δεδομένο - γράφει ο Κρις Γουντχάουζ - είναι ότι, όταν έφτασαν οι πρώτοι BLOS (British Liaison Officers - Βρετανοί αξιωματικοί - σύνδεσμοι. ), το ΕΑΜ - ΕΛΑΣ ήταν ήδη σταθεροποιημένο, γερά οργανωμένο και με εξοπλισμό που βελτιωνόταν συνεχώς. Μέσα στον επόμενο χρόνο, αναπτύχθηκε με ραγδαίο ρυθμό, είτε το υποστήριζαν οι Βρετανοί, είτε όχι, ακλόνητο από τις επιθέσεις και την προπαγάνδα των Γερμανών, ακλόνητο και απ' αυτήν ακόμα τη διάλυση της Γ` Διεθνούς, το Μάιο του 1943».
Κι ο Εντι Μάγιερς συμπληρώνει, αναφερόμενος στις βρετανικές στρατιωτικές ανάγκες της περιόδου εκείνης στην Ελλάδα :
«Το ΕΑΜ ήταν ήδη μια στιβαρή, αν και ολοκληρωτική οργάνωση που κάλυπτε τα τέσσερα πέμπτα των περιοχών που θα επιχειρούνταν τα σαμποτάζ και από αυτά ο Ζέρβας ήλεγχε μονάχα το ένα πέμπτο... Αν, λοιπόν, έκοβα τις σχέσεις μου με τον ΕΛΑΣ, θα αντιμετώπιζα αξεπέραστες δυσκολίες στην προσπάθειά μου να καλύψω το κενό με τις Εθνικές Ομάδες μέχρι το καλοκαίρι, δεδομένου άλλωστε ότι οπουδήποτε κι αν ενεργούσαν, θα έρχονταν αναπόφευκτα σ' επαφή με τον ΕΛΑΣ της περιοχής εκείνης. Δύο λύσεις υπήρχαν: ή να πείσω τη SOE να μειώσει την έκταση των σαμποτάζ κατά τέσσερα πέμπτα, όταν θα ερχόταν η μεγάλη ώρα ή να επιχειρήσω ένα είδος ελέγχου του ΕΑΜ διαμέσου του Αρχηγείου της Μέσης Ανατολής».
Αφού δεν μπορούσε να αντιμετωπιστεί κατά μέτωπο, το ΕΑΜ - ΕΛΑΣ έπρεπε να χειραγωγηθεί. Αυτό ακριβώς επιχειρήθηκε. Κι είναι χαρακτηριστικό πως για τη σύνδεση του ΕΛΑΣ με το ΣΜΑ ο Μάγιερς άρχισε να προετοιμάζεται από το Μάρτη του '43. Ετοίμασε, μάλιστα, ένα σχέδιο συμφωνίας που αν υιοθετούνταν ποτέ θα οδηγούσε στην ουσιαστική διάλυση του ΕΛΑΣ μέσω της κατάτμησης των δυνάμεών του και της υποταγής κάθε τμήματος στις εντολές Βρετανού αξιωματικού. Οι ηγεσίες του ΕΑΜ και του ΚΚΕ απέρριψαν ασυζητητί εκείνο το σχέδιο κι έτσι ύστερα από διαπραγματεύσεις φτάσαμε στη συμφωνία που τελικά υπογράφηκε.
Αντί επιλόγου
Λίγες ημέρες μετά την υπογραφή του Συμφώνου, παρόμοιο Σύμφωνο με το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής υπέγραψε και ο ΕΔΕΣ. Ετσι, στα τέλη Ιουλίου, συγκροτήθηκε στο Περτούλι το Κοινό Γενικό Στρατηγείο Ανταρτών της Ελλάδας (ΚΓΣΑ). Στη σύνθεσή του, από το ΕΑΜ - ΕΛΑΣ, πήραν μέρος οι Στ. Σαράφης, Α. Βελουχιώτης και Β. Σαμαρινιώτης. Από τον ΕΔΕΣ, συμμετείχαν οι Ναπ. Ζέρβας, Κομνηνός Πυρομάγλου, ο συνταγματάρχης Μαυρομάτης και ο ταγματάρχης Γκικόπουλος.
Τους Βρετανούς εκπροσώπησαν ο ταξίαρχος Ε. Μάγιερς, ο ταγματάρχης Ουάλας, απεσταλμένος του Φόρεϊν Οφις και ο λοχαγός Ρος. Λίγο αργότερα, στο ΚΓΣΑ προστέθηκε και αντιπροσωπεία της ΕΚΚΑ των Ψαρρού - Καρτάλη. Το όλο εγχείρημα, όμως, δεν κράτησε περισσότερο από τρεις μήνες. Οι ίδιοι οι Εγγλέζοι, αλλά και οι μη ΕΑΜικές οργανώσεις δεν ήθελαν κοινή δράση των ανταρτικών οργανώσεων κατά των δυνάμεων κατοχής, αλλά ελευθερία των δικών τους κινήσεων για τον περιορισμό του ΕΑΜ - ΕΛΑΣ, πράγμα που δεν ήταν καθόλου εύκολο να πετύχουν. Αντικειμενικά επομένως, το ΚΓΣΑ χρεοκόπησε και ναυάγησε.
Αντίθετα, η αναγνώριση από μέρους του ΕΑΜικού κινήματος στη Μ. Βρετανία πρωταγωνιστικού ρόλου στις ελληνικές υποθέσεις έμελλε να αποβεί μοιραία για τα συμφέροντα του ελληνικού λαού.
Επρόκειτο για μια πολιτική κίνηση, που δύσκολα γινόταν κατανοητή ακόμη και από παράγοντες του αστικού πολιτικού κόσμου.
«Η απότομη αυτή αλλαγή - γράφει για παράδειγμα ο Κ. Πυρομάγλου - δεν μπορούσε παρά να προκαλέσει έκπληξη».
Βέβαια, η ΕΑΜική ηγεσία δικαιολογούσε αυτή της την πολιτική, με την ευγενή επιδίωξή της για ενότητα δράσης όλων των δυνάμεων κατά των κατακτητών και για αποφυγή εμφυλίου πολέμου ανάμεσα στις ελληνικές ανταρτικές δυνάμεις. Επρόκειτο, όμως για λάθος, δεδομένου ότι η υπαγωγή του ΕΛΑΣ στο ΣΜΑ «μείωνε την αυτοτέλειά του και διευκόλυνε τους Αγγλους στην υπονομευτική δουλιά εναντίον του».
Ακόμα κι έτσι, όμως, το κακό θα ήταν μικρό αν η υπαγωγή του ΕΛΑΣ στο ΣΜΑ ήταν ένα μεμονωμένο γεγονός, αν, δηλαδή, διορθωνόταν γρήγορα και δεν είχε συνέχεια. Συνέβη, όμως, ακριβώς το αντίθετο. Η Συμφωνία του Λιβάνου, της Καζέρτας και της Βάρκιζας, μετά τα Δεκεμβριανά, αποτέλεσαν τους κρίκους σε μια αλυσίδα υποχωρήσεων απέναντι στο βρετανικό ιμπεριαλισμό, όπου η υπαγωγή του ΕΛΑΣ στο Στρατηγείο της Μέσης Ανατολής ήταν μόνο η αρχή.
*Ριζοσπάστης*
Ανακεφαλαιώνοντας:
Το ΕΑΜ και ο ΕΛΑΣ
Οταν δημιουργήθηκε το ΕΑΜ στην πραγματικότητα ήταν ένας συνασπισμός πολιτικών κομμάτων που δεν ξεπερνούσε το χώρο της Αριστεράς. Βέβαια, από την αρχή διευκρινιζόταν πως στόχος ήταν η ευρύτερη δυνατή συσπείρωση κομμάτων, οργανώσεων και μαζών με κύριο -αλλά όχι μοναδικό- σκοπό την απελευθέρωση της χώρας.«Εις το ΕΑΜ -έλεγε το ιδρυτικό του ντοκουμέντο1- γίνεται ισοτίμως δεκτό και παν άλλο κόμμα ή οργάνωσις που δέχεται τας αρχάς του παρόντος Ιδρυτικού ως και να εργαστεί διά την επιτυχία των σκοπών του ΕΑΜ. Προκειμένου να γίνει δεκτή εις το ΕΑΜ οιαδήποτε οργάνωσις δεν εξετάζεται το παρελθόν ή αι αντιλήψεις των σχετικώς με την μελλοντικήν ανασυγκρότησιν της ελευθέρας και ανεξαρτήτου Ελλάδος, αλλά η πίστις των εις την ανάγκην του Εθνικού Απελευθερωτικού Αγώνος, η τιμιότης των απέναντι αυτού και η αποδοχή των αρχών του ΕΑΜ που περιλαμβάνονται εις το παρόν Ιδρυτικόν».
Το ΕΑΜ λαϊκομετωπική οργάνωση
Το ΕΑΜ πολύ γρήγορα κατάφερε να ξεπεράσει τη στενή τυπική λειτουργία ενός συνασπισμού κομμάτων- και μάλιστα κομμάτων μιας συγκεκριμένης απόχρωσης- και μετατράπηκε σε μια κλασική λαϊκομετωπική - λαϊκοεπαναστατική οργάνωση που είχε τη δική της σαφή ταυτότητα, χωρίς να αναιρεί την ταυτότητα των κομμάτων και των οργανώσεων που την αποτελούσαν, που είχε τα δικά της στελέχη, το δικό της μηχανισμό, τη δική της λειτουργία2. Ασφαλώς αυτή η εξέλιξη δε θα ήταν δυνατή αν δεν ευνοούσαν οι αντικειμενικές συνθήκες. Αλλά και οι αντικειμενικές συνθήκες δε θα επαρκούσαν για τα αποτέλεσμα αν ο υποκειμενικός παράγοντας δεν ήταν σε ετοιμότητα να ανταποκριθεί στα μηνύματα των καιρών.
Το ΕΑΜ, σε κοινωνικό επίπεδο, εξέφρασε με τον πιο σαφή και τον πιο ολοκληρωμένο τρόπο τη συμμαχία της εργατικής τάξης με την αγροτιά και τα μικροαστικά στρώματα της πόλης. Σ' αυτή τη συμμαχία, από την πρώτη στιγμή η εργατική τάξη είχε κατακτήσει ηγετικό ρόλο που σε πολιτικό επίπεδο ο ρόλος αυτός εκφράστηκε με τον ηγετικό - καθοδηγητικό ρόλο που είχε το ΚΚΕ μέσα στο ΕΑΜ. Ολα αυτά φυσικά δε συνέβησαν τυχαία. Ηταν απόρροια των αγώνων του ΚΚΕ και της εργατικής τάξης σ' όλη την προηγούμενη περίοδο και φυσικά της αίγλης που ασκούσε το διεθνές κομμουνιστικό κίνημα και η ΕΣΣΔ στον αγώνα κατά του φασισμού.
Ενα ακόμη χαρακτηριστικό γνώρισμα του ΕΑΜ είναι η δυνατότητα που είχε να χρησιμοποιεί σε όλη την επικράτεια, συνδυασμένα, όλες τις μορφές πάλης, από τον απλό καθημερινό μαζικό πολιτικό αγώνα ως την ένοπλη πάλη. Κι αυτό με ξεχωριστή επιτυχία. Είναι συνεπώς αδύνατο να εννοήσουμε το ΕΑΜ χωρίς τις άλλες οργανώσεις του, την Εθνική Αλληλεγγύη, το Εργατικό ΕΑΜ, το ΕΑΜ Νέων, την ΕΠΟΝ, την Εθνική Πολιτοφυλακή, την ΟΠΛΑ και πάνω απ' όλα τον ΕΛΑΣ . Εξίσου λαθεμένο είναι να μιλάμε για τον ένοπλο αγώνα, για τον ΕΛΑΣ αγνοώντας, υποτιμώντας, την τεράστια δύναμη που τον στήριζε, δηλαδή το απαράμιλλο εκείνο κίνημα των πόλεων που ήταν ταυτόχρονα και μια μεγάλη δεξαμενή άντλησης ανταρτών. Ας δούμε, όμως, με περισσότερα στοιχεία την κύρια ένοπλη δύναμη του αντιστασιακού κινήματος, τον Ελληνικό Λαϊκό Απελευθερωτικό Στρατό.
Τι ήταν ο ΕΛΑΣ
Το ζήτημα της ένοπλης αντίστασης κατά του κατακτητή ήταν στην ημερήσια διάταξη από την πρώτη στιγμή που η χώρα βρέθηκε υπόδουλη του φασισμού. Επρόκειτο για μια αναγκαιότητα που ο ελληνικός λαός την αντιλαμβανόταν πλήρως με αποτέλεσμα, πολύ νωρίς, από το καλοκαίρι του '41, κομμουνιστές και άλλοι πατριώτες να συγκροτήσουν ένοπλες αντιστασιακές ομάδες και αντάρτικα τμήματα σε διάφορα μέρη της χώρας3.
Την αναγκαιότητα του ένοπλου αγώνα είδε εγκαίρως και το ΚΚΕ στην 6η (αρχές Ιούλη 1941) και 7η (αρχές Σεπτέμβρη του 1941) Ολομέλεια της ΚΕ του4. Ομως, οι διαδικασίες οργάνωσης ένοπλου κινήματος σε πανελλαδική βάση φαίνεται ότι μπήκαν στην τελική ευθεία αμέσως μετά την ίδρυση του ΕΑΜ, γεγονός που αποδεικνύεται και από τη σχετική αρθρογραφία στον αντιστασιακό Τύπο της εποχής5. Ετσι, ύστερα και από την 8η Ολομέλεια της ΚΕ του Κόμματος (αρχές Γενάρη του 1942) που τέθηκε το ζήτημα επιτακτικά6, το αποτέλεσμα δεν άργησε να έρθει. Στις 2 Φεβρουαρίου του 1942, πραγματοποιήθηκε η ιδρυτική σύσκεψη του ΕΛΑΣ και στις 16 του ιδίου μήνα κυκλοφόρησε πλατιά η ιδρυτική του διακήρυξη. Ο ΕΛΑΣ ήταν - και τυπικά- γεγονός. Ομως τι ήταν ο ΕΛΑΣ ; Ποιος ήταν δηλαδή ο χαρακτήρας του;
Το ερώτημα αυτό βασάνισε πολύ, πρωτίστως τους ιδρυτές του. Ο Πολύδωρος Δανιηλίδης στρατιωτικός υπεύθυνος, τότε, της ΚΕ του ΚΚΕ γράφει στις αναμνήσεις του:
«Σε μια σύσκεψη που είχα με το Μακρίδη και τον Παπασταματιάδη8, εγώ σύμφωνα με τη θέση του ΚΚΕ του ΕΑΜ και τις οδηγίες που μου είχαν δοθεί από το Κόμμα, τους είπα ότι σκεφτόμασταν να κάνουμε ένα στρατό τέτοιο που τότε θα αγωνιζόταν ενάντια στους κατακτητές και αργότερα θα ήταν σε θέση να εμποδίσει ενδεχόμενα πραξικοπήματα από οποιουσδήποτε δικτάτορες, που θα απειλούσαν την ελευθερία του ελληνικού λαού. ''Αυτό δε λέει τίποτα'' μου απάντησαν με ένα στόμα οι δύο αξιωματικοί. ''Ο στρατός είναι όργανο που πρέπει να έχει συγκεκριμένη αποστολή, ένα συγκεκριμένο σκοπό. Απ' αυτό το σκοπό θα εξαρτηθεί και η οργανωτική του συγκρότηση. Ανάλογα με το σκοπό θα δράσει. Δε γίνεται στρατός χωρίς σκοπό... Γι' αυτό από τώρα πρέπει να μας πείτε για ποιο σκοπό τον θέλετε το στρατό, ώστε να τον φτιάξουμε ανάλογα''. Σε επόμενη σύσκεψη, στην οποία συμμετείχε και ο Γ. Σιάντος- σύμφωνα πάντα με τη μαρτυρία του Δανιηλίδη- οι στρατιωτικοί του ΚΚΕ ήσαν ακόμη πιο σαφείς στο τι εννοούσαν. Οσον αφορά το ρόλο του νέου στρατού στην περίοδο της Κατοχής δεν υπήρχε πρόβλημα. Με γνώμονα, όμως, τη μεταπολεμική κατάσταση ρωτούσαν: "Μια κυβέρνηση θα κληθεί να ανατρέψει ο νέος στρατός ή ένα ολόκληρο σύστημα;».
Τελικά, ως αρχή συγκρότησης του ΕΛΑΣ επικράτησε το γενικό πνεύμα που έθετε στις ιδρυτικές του αρχές το ΕΑΜ, πάνω στο οποίο το ΚΚΕ καλούσε να αναπτυχθεί η στρατιωτική δράση 9. Ο ΕΛΑΣ είχε σαφή αποστολή για την περίοδο της ξενικής κατοχής αλλά ήταν ασαφής η χρησιμότητά του στη μεταπολεμική περίοδο. Ετσι η ιδρυτική του διακήρυξη καθόριζε ως σκοπούς του τα παρακάτω 10:
- Αγώνας για την απελευθέρωση της χώρας.
- Περιφρούρηση των κατακτήσεων του λαού και των ελευθεριών του εναντίον κάθε επιβουλής.
- Εξασφάλιση της τάξης μέχρι τη διεξαγωγή εκλογών, στις οποίες ο λαός να εκφράσει ελεύθερα τη θέλησή του.
Στην υπηρέτηση αυτών των σκοπών ο ΕΛΑΣ πρόσφερε ανεκτίμητες υπηρεσίες και φυσικά βαρύ φόρο αίματος για τον οποίο θα μιλήσουμε με άλλη ευκαιρία όταν θα εξετάσουμε συνολικά την προσφορά του ΕΑΜικού κινήματος στην απελευθέρωση της Ελλάδας. Επί του παρόντος ας αρκεστούμε σε μια διαπίστωση που όσο κι αν φαίνεται κοινότοπη δεν πρέπει να την παραγνωρίζουμε ή να υποτιμάμε την αξία της.
Μια επισήμανση
Το ΕΑΜ με το αγώνα του, την πρακτική του δράση, αλλά και τις ιδέες του, το πρόγραμμά του, άμεσο και μακροπρόθεσμο, κατάφερε να συγκεντρώσει γύρω του και μέσα στις γραμμές του τη συντριπτική πλειοψηφία του ελληνικού λαού. Πάνω από 2 εκατομμύρια υπολογίζονται τα μέλη του. Γύρω στις 700 χιλιάδες ήταν τα μέλη της ΕΠΟΝ ενώ ο ΕΛΑΣ - τακτικός και εφεδρικός συγκέντρωνε κοντά στις 130 χιλιάδες άνδρες. Αυτό το κολοσσιαίο κίνημα δεν κατάφερε να ολοκληρώσει το έργο του, ώστε μαζί με την εθνική απελευθέρωση να φέρει και την κοινωνική. Πολλοί μελετητές- όχι μόνο οι φιλικοί προς το ΕΑΜ- έχουν εκφράσει τη θέση πως επρόκειτο για το πρώτο, το πιο μαζικό και το πιο ισχυρό αντιστασιακό κίνημα σ' ολόκληρη την Ευρώπη. Πιθανόν να είναι κι έτσι αλλά το σπουδαίο βρίσκεται αλλού. Το ΕΑΜ δεν ήταν μια απλή στρατιωτικο - πολιτική οργάνωση, ένα απλό αντάρτικο κίνημα, αλλά μια κατεξοχήν πολιτική οργάνωση, που συγκροτήθηκε πρώτα σαν τέτοια, πριν αναπτυχθεί πλήρως ο αντάρτικος βραχίονάς της. Γι' αυτό και η κύρια δύναμη του ΕΑΜ και των κομμουνιστών δε βρισκόταν μόνο στους παρτιζάνους, στα βουνά και στην ύπαιθρο, αλλά πρώτ' απ' όλα στις πόλεις, κυρίως στους εργάτες. Η ιδιομορφία αυτή του ΕΑΜικού κινήματος ίσως εξηγεί και τη σφοδρότητα, με την οποία του επιτέθηκε ο αγγλοαμερικανικός ιμπεριαλισμός στη μεταπολεμική περίοδο, το ότι δηλαδή δεν αρκέστηκε στον αφοπλισμό του αλλά επιχείρησε την πλήρη εξόντωσή του.-
1. «Στ' άρματα! Στ' άρματα!», Πολιτικές και Λογοτεχνικές Εκδόσεις, 1967, σελ. 567- 568 και [ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ», εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», τόμος Α' σελ. 16- 17
2. Θ. Χατζή: «Η Νικηφόρα Επανάσταση που χάθηκε», εκδόσεις «Δωρικός», τόμος Α', σελ. 348
3. Βλέπε αναλυτικά για το θέμα: Θ. Χατζή: «Η νικηφόρα επανάσταση που χάθηκε», εκδόσεις «Δωρικός», τόμος Α', σελ. 135- 141
4. «Το ΚΚΕ- επίσημα κείμενα», εκδόσεις ΣΕ, τόμος Ε', σελ. 40, 48
5. Βλέπε αναλυτικά: «Κομμουνιστική Επιθεώρηση της εποχής της φασιστικής κατοχής 1941- 1944», ανατύπωση Αθήνα Οκτώβρης 1946, σελ. 4 και 8
6. «Το ΚΚΕ- επίσημα κείμενα», εκδόσεις ΣΕ, τόμος Ε', σελ. 67- 68
7. Π. Δανιηλίδη: «Ο Πολύδωρος Θυμάται», Ιστορικές εκδόσεις, σελ. 137
8. Στρατιωτικοί και οι δύο, μέλη της Κεντρικής Στρατιωτικής Επιτροπής του ΚΚΕ
9. Π. Δανιηλίδη: «Ο Πολύδωρος Θυμάται», Ιστορικές εκδόσεις, σελ. 138
10. «Στ' Αρματα! Στ' Αρματα!- Χρονικό της Εθνικής Αντίστασης», Πολιτικές και Λογοτεχνικές Εκδόσεις, 1967, σελ. 102- 103
*Ριζοσπάστης*
Το ΕΑΜ λαϊκομετωπική οργάνωση
Το ΕΑΜ πολύ γρήγορα κατάφερε να ξεπεράσει τη στενή τυπική λειτουργία ενός συνασπισμού κομμάτων- και μάλιστα κομμάτων μιας συγκεκριμένης απόχρωσης- και μετατράπηκε σε μια κλασική λαϊκομετωπική - λαϊκοεπαναστατική οργάνωση που είχε τη δική της σαφή ταυτότητα, χωρίς να αναιρεί την ταυτότητα των κομμάτων και των οργανώσεων που την αποτελούσαν, που είχε τα δικά της στελέχη, το δικό της μηχανισμό, τη δική της λειτουργία2. Ασφαλώς αυτή η εξέλιξη δε θα ήταν δυνατή αν δεν ευνοούσαν οι αντικειμενικές συνθήκες. Αλλά και οι αντικειμενικές συνθήκες δε θα επαρκούσαν για τα αποτέλεσμα αν ο υποκειμενικός παράγοντας δεν ήταν σε ετοιμότητα να ανταποκριθεί στα μηνύματα των καιρών.
Το ΕΑΜ, σε κοινωνικό επίπεδο, εξέφρασε με τον πιο σαφή και τον πιο ολοκληρωμένο τρόπο τη συμμαχία της εργατικής τάξης με την αγροτιά και τα μικροαστικά στρώματα της πόλης. Σ' αυτή τη συμμαχία, από την πρώτη στιγμή η εργατική τάξη είχε κατακτήσει ηγετικό ρόλο που σε πολιτικό επίπεδο ο ρόλος αυτός εκφράστηκε με τον ηγετικό - καθοδηγητικό ρόλο που είχε το ΚΚΕ μέσα στο ΕΑΜ. Ολα αυτά φυσικά δε συνέβησαν τυχαία. Ηταν απόρροια των αγώνων του ΚΚΕ και της εργατικής τάξης σ' όλη την προηγούμενη περίοδο και φυσικά της αίγλης που ασκούσε το διεθνές κομμουνιστικό κίνημα και η ΕΣΣΔ στον αγώνα κατά του φασισμού.
Ενα ακόμη χαρακτηριστικό γνώρισμα του ΕΑΜ είναι η δυνατότητα που είχε να χρησιμοποιεί σε όλη την επικράτεια, συνδυασμένα, όλες τις μορφές πάλης, από τον απλό καθημερινό μαζικό πολιτικό αγώνα ως την ένοπλη πάλη. Κι αυτό με ξεχωριστή επιτυχία. Είναι συνεπώς αδύνατο να εννοήσουμε το ΕΑΜ χωρίς τις άλλες οργανώσεις του, την Εθνική Αλληλεγγύη, το Εργατικό ΕΑΜ, το ΕΑΜ Νέων, την ΕΠΟΝ, την Εθνική Πολιτοφυλακή, την ΟΠΛΑ και πάνω απ' όλα τον ΕΛΑΣ . Εξίσου λαθεμένο είναι να μιλάμε για τον ένοπλο αγώνα, για τον ΕΛΑΣ αγνοώντας, υποτιμώντας, την τεράστια δύναμη που τον στήριζε, δηλαδή το απαράμιλλο εκείνο κίνημα των πόλεων που ήταν ταυτόχρονα και μια μεγάλη δεξαμενή άντλησης ανταρτών. Ας δούμε, όμως, με περισσότερα στοιχεία την κύρια ένοπλη δύναμη του αντιστασιακού κινήματος, τον Ελληνικό Λαϊκό Απελευθερωτικό Στρατό.
Τι ήταν ο ΕΛΑΣ
Το ζήτημα της ένοπλης αντίστασης κατά του κατακτητή ήταν στην ημερήσια διάταξη από την πρώτη στιγμή που η χώρα βρέθηκε υπόδουλη του φασισμού. Επρόκειτο για μια αναγκαιότητα που ο ελληνικός λαός την αντιλαμβανόταν πλήρως με αποτέλεσμα, πολύ νωρίς, από το καλοκαίρι του '41, κομμουνιστές και άλλοι πατριώτες να συγκροτήσουν ένοπλες αντιστασιακές ομάδες και αντάρτικα τμήματα σε διάφορα μέρη της χώρας3.
Την αναγκαιότητα του ένοπλου αγώνα είδε εγκαίρως και το ΚΚΕ στην 6η (αρχές Ιούλη 1941) και 7η (αρχές Σεπτέμβρη του 1941) Ολομέλεια της ΚΕ του4. Ομως, οι διαδικασίες οργάνωσης ένοπλου κινήματος σε πανελλαδική βάση φαίνεται ότι μπήκαν στην τελική ευθεία αμέσως μετά την ίδρυση του ΕΑΜ, γεγονός που αποδεικνύεται και από τη σχετική αρθρογραφία στον αντιστασιακό Τύπο της εποχής5. Ετσι, ύστερα και από την 8η Ολομέλεια της ΚΕ του Κόμματος (αρχές Γενάρη του 1942) που τέθηκε το ζήτημα επιτακτικά6, το αποτέλεσμα δεν άργησε να έρθει. Στις 2 Φεβρουαρίου του 1942, πραγματοποιήθηκε η ιδρυτική σύσκεψη του ΕΛΑΣ και στις 16 του ιδίου μήνα κυκλοφόρησε πλατιά η ιδρυτική του διακήρυξη. Ο ΕΛΑΣ ήταν - και τυπικά- γεγονός. Ομως τι ήταν ο ΕΛΑΣ ; Ποιος ήταν δηλαδή ο χαρακτήρας του;
Το ερώτημα αυτό βασάνισε πολύ, πρωτίστως τους ιδρυτές του. Ο Πολύδωρος Δανιηλίδης στρατιωτικός υπεύθυνος, τότε, της ΚΕ του ΚΚΕ γράφει στις αναμνήσεις του:
«Σε μια σύσκεψη που είχα με το Μακρίδη και τον Παπασταματιάδη8, εγώ σύμφωνα με τη θέση του ΚΚΕ του ΕΑΜ και τις οδηγίες που μου είχαν δοθεί από το Κόμμα, τους είπα ότι σκεφτόμασταν να κάνουμε ένα στρατό τέτοιο που τότε θα αγωνιζόταν ενάντια στους κατακτητές και αργότερα θα ήταν σε θέση να εμποδίσει ενδεχόμενα πραξικοπήματα από οποιουσδήποτε δικτάτορες, που θα απειλούσαν την ελευθερία του ελληνικού λαού. ''Αυτό δε λέει τίποτα'' μου απάντησαν με ένα στόμα οι δύο αξιωματικοί. ''Ο στρατός είναι όργανο που πρέπει να έχει συγκεκριμένη αποστολή, ένα συγκεκριμένο σκοπό. Απ' αυτό το σκοπό θα εξαρτηθεί και η οργανωτική του συγκρότηση. Ανάλογα με το σκοπό θα δράσει. Δε γίνεται στρατός χωρίς σκοπό... Γι' αυτό από τώρα πρέπει να μας πείτε για ποιο σκοπό τον θέλετε το στρατό, ώστε να τον φτιάξουμε ανάλογα''. Σε επόμενη σύσκεψη, στην οποία συμμετείχε και ο Γ. Σιάντος- σύμφωνα πάντα με τη μαρτυρία του Δανιηλίδη- οι στρατιωτικοί του ΚΚΕ ήσαν ακόμη πιο σαφείς στο τι εννοούσαν. Οσον αφορά το ρόλο του νέου στρατού στην περίοδο της Κατοχής δεν υπήρχε πρόβλημα. Με γνώμονα, όμως, τη μεταπολεμική κατάσταση ρωτούσαν: "Μια κυβέρνηση θα κληθεί να ανατρέψει ο νέος στρατός ή ένα ολόκληρο σύστημα;».
Τελικά, ως αρχή συγκρότησης του ΕΛΑΣ επικράτησε το γενικό πνεύμα που έθετε στις ιδρυτικές του αρχές το ΕΑΜ, πάνω στο οποίο το ΚΚΕ καλούσε να αναπτυχθεί η στρατιωτική δράση 9. Ο ΕΛΑΣ είχε σαφή αποστολή για την περίοδο της ξενικής κατοχής αλλά ήταν ασαφής η χρησιμότητά του στη μεταπολεμική περίοδο. Ετσι η ιδρυτική του διακήρυξη καθόριζε ως σκοπούς του τα παρακάτω 10:
- Αγώνας για την απελευθέρωση της χώρας.
- Περιφρούρηση των κατακτήσεων του λαού και των ελευθεριών του εναντίον κάθε επιβουλής.
- Εξασφάλιση της τάξης μέχρι τη διεξαγωγή εκλογών, στις οποίες ο λαός να εκφράσει ελεύθερα τη θέλησή του.
Στην υπηρέτηση αυτών των σκοπών ο ΕΛΑΣ πρόσφερε ανεκτίμητες υπηρεσίες και φυσικά βαρύ φόρο αίματος για τον οποίο θα μιλήσουμε με άλλη ευκαιρία όταν θα εξετάσουμε συνολικά την προσφορά του ΕΑΜικού κινήματος στην απελευθέρωση της Ελλάδας. Επί του παρόντος ας αρκεστούμε σε μια διαπίστωση που όσο κι αν φαίνεται κοινότοπη δεν πρέπει να την παραγνωρίζουμε ή να υποτιμάμε την αξία της.
Μια επισήμανση
Το ΕΑΜ με το αγώνα του, την πρακτική του δράση, αλλά και τις ιδέες του, το πρόγραμμά του, άμεσο και μακροπρόθεσμο, κατάφερε να συγκεντρώσει γύρω του και μέσα στις γραμμές του τη συντριπτική πλειοψηφία του ελληνικού λαού. Πάνω από 2 εκατομμύρια υπολογίζονται τα μέλη του. Γύρω στις 700 χιλιάδες ήταν τα μέλη της ΕΠΟΝ ενώ ο ΕΛΑΣ - τακτικός και εφεδρικός συγκέντρωνε κοντά στις 130 χιλιάδες άνδρες. Αυτό το κολοσσιαίο κίνημα δεν κατάφερε να ολοκληρώσει το έργο του, ώστε μαζί με την εθνική απελευθέρωση να φέρει και την κοινωνική. Πολλοί μελετητές- όχι μόνο οι φιλικοί προς το ΕΑΜ- έχουν εκφράσει τη θέση πως επρόκειτο για το πρώτο, το πιο μαζικό και το πιο ισχυρό αντιστασιακό κίνημα σ' ολόκληρη την Ευρώπη. Πιθανόν να είναι κι έτσι αλλά το σπουδαίο βρίσκεται αλλού. Το ΕΑΜ δεν ήταν μια απλή στρατιωτικο - πολιτική οργάνωση, ένα απλό αντάρτικο κίνημα, αλλά μια κατεξοχήν πολιτική οργάνωση, που συγκροτήθηκε πρώτα σαν τέτοια, πριν αναπτυχθεί πλήρως ο αντάρτικος βραχίονάς της. Γι' αυτό και η κύρια δύναμη του ΕΑΜ και των κομμουνιστών δε βρισκόταν μόνο στους παρτιζάνους, στα βουνά και στην ύπαιθρο, αλλά πρώτ' απ' όλα στις πόλεις, κυρίως στους εργάτες. Η ιδιομορφία αυτή του ΕΑΜικού κινήματος ίσως εξηγεί και τη σφοδρότητα, με την οποία του επιτέθηκε ο αγγλοαμερικανικός ιμπεριαλισμός στη μεταπολεμική περίοδο, το ότι δηλαδή δεν αρκέστηκε στον αφοπλισμό του αλλά επιχείρησε την πλήρη εξόντωσή του.-
1. «Στ' άρματα! Στ' άρματα!», Πολιτικές και Λογοτεχνικές Εκδόσεις, 1967, σελ. 567- 568 και [ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ», εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», τόμος Α' σελ. 16- 17
2. Θ. Χατζή: «Η Νικηφόρα Επανάσταση που χάθηκε», εκδόσεις «Δωρικός», τόμος Α', σελ. 348
3. Βλέπε αναλυτικά για το θέμα: Θ. Χατζή: «Η νικηφόρα επανάσταση που χάθηκε», εκδόσεις «Δωρικός», τόμος Α', σελ. 135- 141
4. «Το ΚΚΕ- επίσημα κείμενα», εκδόσεις ΣΕ, τόμος Ε', σελ. 40, 48
5. Βλέπε αναλυτικά: «Κομμουνιστική Επιθεώρηση της εποχής της φασιστικής κατοχής 1941- 1944», ανατύπωση Αθήνα Οκτώβρης 1946, σελ. 4 και 8
6. «Το ΚΚΕ- επίσημα κείμενα», εκδόσεις ΣΕ, τόμος Ε', σελ. 67- 68
7. Π. Δανιηλίδη: «Ο Πολύδωρος Θυμάται», Ιστορικές εκδόσεις, σελ. 137
8. Στρατιωτικοί και οι δύο, μέλη της Κεντρικής Στρατιωτικής Επιτροπής του ΚΚΕ
9. Π. Δανιηλίδη: «Ο Πολύδωρος Θυμάται», Ιστορικές εκδόσεις, σελ. 138
10. «Στ' Αρματα! Στ' Αρματα!- Χρονικό της Εθνικής Αντίστασης», Πολιτικές και Λογοτεχνικές Εκδόσεις, 1967, σελ. 102- 103
*Ριζοσπάστης*
Ε.Π.Ο.Ν. : Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων
23 Φλεβάρη 1943
|
|
23 Φλεβάρη 1943, όταν σε ένα σπίτι, στην οδό Δουκίσσης Πλακεντίας 3, στους Αμπελόκηπους, ιδρύθηκε η Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων, η θρυλική ΕΠΟΝ. Η ίδρυσή της αποφασίστηκε με πρόταση της ΟΚΝΕ στη σύσκεψη αυτή του Φλεβάρη του '43, όπου συμμετείχαν επίσης εκπρόσωποι όλων των οργανώσεων νέων που συμμετείχαν στο Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο Νέων (ΕΑΜΝ, το οποίο είχε ιδρυθεί με πρωτοβουλία της ΟΚΝΕ ένα χρόνο νωρίτερα), εκπρόσωποι και άλλων οργανώσεων νεολαίας, αλλά και προσωπικότητες του πνευματικού κόσμου, όπως ο Κ. Σωτηρίου, η Ρόζα Ιμβριώτη, η Μαρία Σβώλου κ.ά.
Βασικοί σκοποί της ΕΠΟΝ, όπως διατυπώθηκαν στο άρθρο 3 του Καταστατικού της ήταν:
α) Η εθνική απελευθέρωση, η πλήρης ανεξαρτησία και ακεραιότητα της Ελλάδας με καθημερινό και αδιάκοπο αγώνα.
β) Η υπεράσπιση των συμφερόντων και δικαιωμάτων της νέας γενιάς στη ζωή, στη μόρφωση και στον πολιτισμό.
γ) Η εξολόθρευση του φασισμού τώρα και στο μέλλον και με οποιαδήποτε μορφή κι αν παρουσιαστεί. Αυτό σημαίνει ότι το εσωτερικό μας καθεστώς θα πηγάζει από τη λεύτερη εκδήλωση της κυρίαρχης θέλησης του λαού και της νέας γενιάς. Επιπρόσθετα, για τη νέα γενιά αυτό σημαίνει ίσα πολιτικά δικαιώματα για τους νέους και νέες που είναι πάνω από 18 χρόνων, αφού έχουν ενεργητική συμμετοχή στην κοινωνική ζωή.
δ) Ο αγώνας κατά του ιμπεριαλιστικού πολέμου για την κατοχύρωση της ειρήνης, με βάση την αυτοδιάθεση των λαών και νεολαίων και την αδελφική συνεργασία τους.
ε) Η ανοικοδόμηση της χώρας από τα ερείπια του πολέμου και της Γερμανικής κατοχής προς το συμφέρον και την ευημερία ολόκληρου του πληθυσμού.
Η ΕΠΟΝ έγραψε απαράμιλλες σελίδες ηρωισμού στα χρόνια της Εθνικής Αντίστασης, αλλά και μετά. Από τις γραμμές της πέρασαν 600.000 νέοι και νέες, από τους οποίους ένα μεγάλο ποσοστό εντάχθηκε στον ΕΛΑΣ. Σε 1.300 υπολογίζονται οι ΕΠΟΝίτες αντάρτες που έπεσαν στα πεδία των μαχών, ενώ άγνωστος παραμένει ο αριθμός αυτών που έπεσαν στις διαδηλώσεις των πόλεων, που εκτελέστηκαν, που πέθαναν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης ή που πιάστηκαν και βασανίστηκαν από τις αρχές κατοχής και τα όργανά τους.
Η ΕΠΟΝ ήταν ο μεγάλος τροφοδότης του αγώνα. Στις πόλεις, στα πανεπιστήμια, στα σχολεία, στα εργοστάσια, στις γειτονιές οι ΕΠΟΝίτες κι οι ΕΠΟΝίτισσες πάλεψαν για το ψωμί και τη λευτεριά, οργάνωσαν λέσχες μάθησης πολιτικής - πολιτιστικής. Έδωσαν από την πρώτη στιγμή τη μάχη κατά της επιστράτευσης, συνέβαλαν στη μάχη κατά της πείνας, πρωτοστάτησαν στις διαδηλώσεις στις πόλεις, στις απεργίες και σε σαμποτάζ κατά του εχθρού, βοήθησαν καθοριστικά στις εκλογές της ΠΕΕΑ (μυστικά τον Απρίλη του 1944), έδωσαν μάχη ενάντια στα ναρκωτικά, που οι Εγγλέζοι ιμπεριαλιστές προσέφεραν «απλόχερα» στην επαναστατημένη νεολαία μετά την απελευθέρωση. Αντίστοιχα, η δράση της ΕΠΟΝ και στα χωριά στάθηκε ένα μεγάλο σχολείο και φανέρωσε πόσες δυνάμεις έχει ο λαός μας, παίζοντας στα χρόνια της μαύρης σκλαβιάς σπουδαίο πολιτιστικό ρόλο. Αξιοσημείωτη, εξάλλου, είναι και η εκδοτική δραστηριότητα της ΕΠΟΝ με το περιοδικό της, τη «Νέα Γενιά» να κυκλοφορεί από το Μάρτη του 1943 έως τον Οκτώβρη του 1947, αλλά και με δεκάδες άλλα παράνομα περιοδικά και αντιστασιακά έντυπα στην επαρχία.
Χιλιάδες ανταρτόπαιδα - αετόπουλα έγιναν φωτεινά παραδείγματα για το λαό και τη νεολαία, φωτίζοντας με τα ιδανικά τους το δρόμο της ανειρήνευτης πάλης. Στελέχωσαν τον ΕΛΑΣ και αργότερα το ΔΣΕ, δίνοντας λαμπρό αγώνα και στην κορυφαία φάση της ταξικής πάλης στην ιστορία της πατρίδας μας.
Βασικοί σκοποί της ΕΠΟΝ, όπως διατυπώθηκαν στο άρθρο 3 του Καταστατικού της ήταν:
α) Η εθνική απελευθέρωση, η πλήρης ανεξαρτησία και ακεραιότητα της Ελλάδας με καθημερινό και αδιάκοπο αγώνα.
β) Η υπεράσπιση των συμφερόντων και δικαιωμάτων της νέας γενιάς στη ζωή, στη μόρφωση και στον πολιτισμό.
γ) Η εξολόθρευση του φασισμού τώρα και στο μέλλον και με οποιαδήποτε μορφή κι αν παρουσιαστεί. Αυτό σημαίνει ότι το εσωτερικό μας καθεστώς θα πηγάζει από τη λεύτερη εκδήλωση της κυρίαρχης θέλησης του λαού και της νέας γενιάς. Επιπρόσθετα, για τη νέα γενιά αυτό σημαίνει ίσα πολιτικά δικαιώματα για τους νέους και νέες που είναι πάνω από 18 χρόνων, αφού έχουν ενεργητική συμμετοχή στην κοινωνική ζωή.
δ) Ο αγώνας κατά του ιμπεριαλιστικού πολέμου για την κατοχύρωση της ειρήνης, με βάση την αυτοδιάθεση των λαών και νεολαίων και την αδελφική συνεργασία τους.
ε) Η ανοικοδόμηση της χώρας από τα ερείπια του πολέμου και της Γερμανικής κατοχής προς το συμφέρον και την ευημερία ολόκληρου του πληθυσμού.
Η ΕΠΟΝ έγραψε απαράμιλλες σελίδες ηρωισμού στα χρόνια της Εθνικής Αντίστασης, αλλά και μετά. Από τις γραμμές της πέρασαν 600.000 νέοι και νέες, από τους οποίους ένα μεγάλο ποσοστό εντάχθηκε στον ΕΛΑΣ. Σε 1.300 υπολογίζονται οι ΕΠΟΝίτες αντάρτες που έπεσαν στα πεδία των μαχών, ενώ άγνωστος παραμένει ο αριθμός αυτών που έπεσαν στις διαδηλώσεις των πόλεων, που εκτελέστηκαν, που πέθαναν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης ή που πιάστηκαν και βασανίστηκαν από τις αρχές κατοχής και τα όργανά τους.
Η ΕΠΟΝ ήταν ο μεγάλος τροφοδότης του αγώνα. Στις πόλεις, στα πανεπιστήμια, στα σχολεία, στα εργοστάσια, στις γειτονιές οι ΕΠΟΝίτες κι οι ΕΠΟΝίτισσες πάλεψαν για το ψωμί και τη λευτεριά, οργάνωσαν λέσχες μάθησης πολιτικής - πολιτιστικής. Έδωσαν από την πρώτη στιγμή τη μάχη κατά της επιστράτευσης, συνέβαλαν στη μάχη κατά της πείνας, πρωτοστάτησαν στις διαδηλώσεις στις πόλεις, στις απεργίες και σε σαμποτάζ κατά του εχθρού, βοήθησαν καθοριστικά στις εκλογές της ΠΕΕΑ (μυστικά τον Απρίλη του 1944), έδωσαν μάχη ενάντια στα ναρκωτικά, που οι Εγγλέζοι ιμπεριαλιστές προσέφεραν «απλόχερα» στην επαναστατημένη νεολαία μετά την απελευθέρωση. Αντίστοιχα, η δράση της ΕΠΟΝ και στα χωριά στάθηκε ένα μεγάλο σχολείο και φανέρωσε πόσες δυνάμεις έχει ο λαός μας, παίζοντας στα χρόνια της μαύρης σκλαβιάς σπουδαίο πολιτιστικό ρόλο. Αξιοσημείωτη, εξάλλου, είναι και η εκδοτική δραστηριότητα της ΕΠΟΝ με το περιοδικό της, τη «Νέα Γενιά» να κυκλοφορεί από το Μάρτη του 1943 έως τον Οκτώβρη του 1947, αλλά και με δεκάδες άλλα παράνομα περιοδικά και αντιστασιακά έντυπα στην επαρχία.
Χιλιάδες ανταρτόπαιδα - αετόπουλα έγιναν φωτεινά παραδείγματα για το λαό και τη νεολαία, φωτίζοντας με τα ιδανικά τους το δρόμο της ανειρήνευτης πάλης. Στελέχωσαν τον ΕΛΑΣ και αργότερα το ΔΣΕ, δίνοντας λαμπρό αγώνα και στην κορυφαία φάση της ταξικής πάλης στην ιστορία της πατρίδας μας.
Μαρτυρίες και Αφηγήσεις ΕΠΟΝΙτών
|
|
Στις 23 Φλεβάρη 1943, μετά από πρόταση της ΟΚΝΕ, ιδρύθηκε η Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων, η θρυλική ΕΠΟΝ, που έγραψε απαράμιλλες σελίδες ηρωισμού στα χρόνια της κατοχής, αλλά και μετά. Έδωσε σε φοβερά δύσκολες συνθήκες τη μάχη ενάντια στον κατακτητή, αλλά και για τα δικαιώματα της νεολαίας στο ψωμί, στη δουλειά, στον πολιτισμό, ενάντια στα ναρκωτικά. Από τις γραμμές της πέρασαν 600.000 νέοι, από τους οποίους ένα μεγάλο ποσοστό εντάχθηκε στον ΕΛΑΣ. Σε 1.300 υπολογίζονται οι ΕΠΟΝίτες αντάρτες που έπεσαν στα πεδία των μαχών, ενώ άγνωστος παραμένει ο αριθμός αυτών που έπεσαν στις διαδηλώσεις των πόλεων, που εκτελέστηκαν, που πέθαναν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης.
Η ιστορία της ΕΠΟΝ, ο ηρωισμός και η αυτοθυσία των μελών της, η πρωτοτυπία και η πολυμορφία στις μορφές δράσης σ” όλα τα μέτωπα αποτελούν πηγή έμπνευσης και κληρονομιά μας. Οι μαχητικές παραδόσεις και παρακαταθήκες της ΕΠΟΝ, μας “υποχρεώνουν” να γνωρίσουμε και να μελετήσουμε την ιστορία μας, τις ρίζες μας. Να οπλιστούμε με συμπεράσματα και διδάγματα για να ανταποκριθούμε στο καθήκον του αγώνα για την κατάργηση της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο.
Με αφορμή την επέτειο ίδρυσης της ΕΠΟΝ, αναδημοσιεύουμε αποσπάσματα από μαρτυρίες και αφηγήσεις παλιών ΕΠΟΝιτών απ” την έκδοση του “Οδηγητή” “Τότε που είμουνα στην ΕΠΟΝ…” (Ιούλης 1985).
Η ζωή ήταν πόλεμος και τραγούδι…
«Πριν τις 23 Φλεβάρη του ’43, δηλαδή πριν φτιαχτεί η ΕΠΟΝ, θυμάμαι πως εδώ στην Πεύκη, στο Μαρούσι, στη Λυκόβρυση λειτουργούσε ένας πυρήνας της ΟΚΝΕ. Θυμάμαι μάλιστα, ανάμεσα στα παιδόπουλα που “μασταν τότε, ένα νέο υφαντουργό: τον Γιώργη τον Μωύσογλου, τη νύχτα πριν το συλλαλητήριο ενάντια στην επιστράτευση. Αργότερα ΕΠΟΝίτης, πιάστηκε από τους Ιταλούς φασίστες, κλείστηκε στου Αβέρωφ και σκοτώθηκε στο Κούρνοβο. Τον θυμάμαι πού “χαμε πάει εκείνη τη στερνή μέρα, στις τρεισήμιση τη νύχτα στου «Μουταλάσκη» και στη «Στερζίνα», στη Νέα Ιωνία, για να κινητοποιήσουμε τους υφαντουργούς να κατέβουν στη διαδήλωση. Ήταν λιοντάρι. Ακόμα κι αν κάθε φορά που βγαίναμε για συνθήματα ή ό,τι άλλο, ήξερε καλά πως ίσως να “ταν η τελευταία. Τέτοια παλληκάρια όμως έφτιαχνε η ΕΠΟΝ. Νομίζω ήταν απαραίτητο να γίνει αυτή η παρένθεση. Για να φανεί πως κάθε μέρα, κάθε ώρα, στους αγώνες μας θυσιάστηκαν γνωστοί και άγνωστοι ΕΠΟΝίτες, νέα εργατόπαιδα, που θα τα θυμόμαστε πάντα, που η κληρονομιά τους θα κρατηθεί.
Το βάπτισμα του πυρός για την ΕΠΟΝίτικη εργοστασιακή δράση ήταν οι διεκδικητικοί μας αγώνες για να απομακρυνθεί ο φόβος της πείνας από τους υφαντουργούς. Στη «Λαΐδα» όπου ήμουνα γραμματέας της ΕΠΟΝίτικης οργάνωσης, ήμασταν 230 εργάτες ανάμεσα στους οποίους 185 γυναίκες. Νέοι; Πολλοί! Δεν θυμάμαι ακριβώς… Με τους αγώνες μας, όπου οι ΕΠΟΝίτες της «Λαΐδας» έδωσαν και την ψυχή τους ακόμα, καταφέραμε τότε να κατοχυρώσουμε το εργατικό συσσίτιο. Κάναμε 10ήμερη λευκή απεργία με ομάδες περιφρούρησης και επιτροπές. Το εργατικό ψωμί των 40 δραχμών έγινε πραγματικότητα για τη «Λαΐδα» νωρίτερα από πολλές άλλες βιομηχανικές ομάδες. Ακόμα και για να γίνει όμως αυτό, χρειάστηκε σκληρή δουλειά. Χρειάστηκε συνταίριασμα της νόμιμης με την παράνομη δράση. Της νόμιμης συνδικαλιστικής, αφού στην τραπεζαρία της «Λαΐδας» συζητούσαμε ανοιχτά με όλους τις διεκδικήσεις μας και αποφασίζαμε τι δρόμο θα επιλέξουμε. Και της παράνομης ΕΠΟΝίτικης με τους πυρήνες μας. Τους ανθεκτικούς στη διαβρωτική δράση του χαφιέ, του συνεργάτη. Νομίζω πως αυτός ο συνεχής συνδυασμός νόμιμων και παράνομων μορφών είναι το δεύτερο πράγμα, που πρέπει να κρατήσουμε. Έτσι μπόρεσε η οργάνωση της «Λαΐδας» κι άντεξε στις θύελλες.
Οι απαιτήσεις όμως ανέβηκαν, μεγάλωσε κι η προσφορά της οργάνωσης. Στη διαδήλωση ενάντια στην επιστράτευση, στις 5 του Μάρτη του ’43, η «Λαΐδα» κατέβηκε όλη σχεδόν. Δηλαδή το 75% των υφαντουργών. Από τους νέους μάλιστα δεν θυμάμαι κανέναν που δεν ήταν. Κατεβήκαμε με αλυσίδες (σφιχτά πιασμένοι). Όταν χτύπησε το Ιταλικό ιππικό στο Σύνταγμα διαλυθήκαμε έγκαιρα. Όχι βέβαια για να φύγουμε. Γιατί από πριν είχαμε κανονισμένα ραντεβού ανά ομάδες μπροστά σ” ένα τέτοιο ενδεχόμενο. Και τελικά ξαναμαζευόμαστε όλοι, μας ξανάβρισκαν μπροστά τους, συμπαγή δύναμη. Γι” αυτό και μετά κατέβηκαν τα τανκς. Αλλιώς δεν μπορούσαν να μας αναχαιτίσουν.
Για μας στη «Λαΐδα» η ζωή ήταν πόλεμος και τραγούδι. Όταν κάναμε τη λευκή απεργία, που σου “λεγα νωρίτερα και πήγα στην τραπεζαρία να τους μιλήσω για τους σκοπούς της απεργίας, θυμάμαι πως κρατήσαμε ενός λεπτού σιγή για τους νεκρούς της Αντίστασης που φούντωνε τότε στο βουνό και μετά τραγουδήσαμε απελευθερωτικά τραγούδια. Θυμάμαι πως μέσα στην παρανομία βρίσκαμε πάντα τον τρόπο να συζητήσουμε και να αντιμετωπίσουμε τα προσωπικά προβλήματα του κάθε συναγωνιστή και του κάθε νέου εργάτη.
Μετά ακολούθησαν άλλες μέρες. Ο αγώνας μας διώχτηκε. Κι όμως σ” όλη μου τη ζωή, που το ’46 «ανταμείφθηκε» με δολοφονική απόπειρα των μαυροσκούφηδων, αυτές οι μέρες της εργοστασιακής ΕΠΟΝίτικης δράσης στη «Λαΐδα» είναι ανεξίτηλες. Είναι εφόδιο για ολόκληρη ζωή».
Μιχάλης Δαλμάρας
Η δράση της ΕΠΟΝ στην Ιωαννίδειο Πειραιά
«Σ” ένα σπίτι της οδού Σανταρόζα στην πλατεία Αλεξάνδρας στήνουμε τα γραφεία της “Μαθητικής Πέννας”, δημοσιογραφικό όργανο των μαθητών του Α” Γυμνασίου, που, χειρόγραφη στην αρχή, προσπαθεί να σηκώσει τους συμμαθητές μας απ” τα σκοτάδια, απ” τη σωματική και ψυχική εξουθένωση, που προσπαθούν να μας ρίξουν οι ξένοι κατακτητές μαζί με τους Έλληνες κουίσλιγκς. (…)
Τη “Μαθητική Πέννα” (…) τη διαδέχθηκαν τα “Μαθητικά Νειάτα”. Η συνταχτική επιτροπή στην αρχή ήταν η ίδια μόνο που προστέθηκε και ένας καινούργιος μαθητής. Καθόταν στην οδό Κουντουριώτου και λεγόταν Θόδωρος Παντελίδης. Ο Θόδωρος ήταν φίλος μας και κάναμε πολύ παρέα. Του λέγαμε να μπει κι αυτός στην ΕΠΟΝ και μας έλεγε: “Αν θα “ρθω στην ΕΠΟΝ θα τα δώσω όλα! Δεν θα κάνω αυτό που κάνετε εσείς και σπίτι και σχολείο και ΕΠΟΝ”. Έτσι κι έγινε. Ο Θόδωρος μπήκε στην ΕΠΟΝ και τα δώσε όλα. Κι αυτή τη ζωή του! (…) Τα “Μαθητικά Νειάτα” ήταν το επίκεντρο μιας σειράς εκπολιτιστικών εκδηλώσεων, όπως για τον Παλαμά και το αληθινό 1821. Οργανώνουν θεατρικές παραστάσεις, εκδρομές, φιλολογικά απογεύματα, αθλητικές ομάδες, χορωδίες, βιβλιοθήκες. Τα “Μαθητικά Νειάτα”, στα πρώτα απελευθερωτικά χρόνια, συσπειρώνουν τον μαθητόκοσμο του Πειραιά, του δίνουν περιεχόμενο, του καλλιεργούν τη δημιουργία, του δείχνουν το σωστό δρόμο. Αυτή τη δραστηριότητα [σ. σ. του Θόδωρου Παντελίδη] δε θα του τη συγχωρήσουν ποτέ. Μετά από βαθειά παρανομία και μια στημένη δίκη εκτελούν το Θόδωρο Παντελίδη στο Γουδί τον Αύγουστο του 1949 σε ηλικία 22 χρονών. Λίγο πριν τον εκτελέσουν του προτείνουν να απαρνηθεί τις αρχές και τα ιδανικά του για να του χαρίσουν τη ζωή. Ο Θόδωρος αρνείται. Και ο σύντροφος, ο φίλος και συμμαθητής μας Θόδωρος Παντελίδης σωριάζεται στο χώμα απ” τις σφαίρες του εκτελεστικού αποσπάσματος».
Δημήτρης Σέρβος
Φωτεινές επιγραφές και συνθήματα στους τοίχους
«Τώρα φαίνονται “απλές” μερικές από τις τοτινές μας ενέργειες. Όπως το γράψιμο στους τοίχους. Σπουδαίο πράμα. Κι όμως, το γράψιμο στους τοίχους δεν ήταν μόνο μια μόνιμη παρουσία δική μας. Ήταν και πρόσκληση στον αγώνα και πρόκληση στον καταχτητή και τους προδότες, τους μπουραντάδες και τους λογής – λογής οργανωμένους σε ομάδες χαφιέδες κάθε συνοικίας.
Η ομάδα μου είχε αναλάβει το καθήκον να γράψει ένα σύνθημα -που;- στον τοίχο της Ειδικής Ασφάλειας, στην οδό Γ” Σεπτεμβρίου και Δεριγνύ. Το κτίριο είχε σκοπιά κουβούκλιο και από τις δυο μεριές. Οργανωθήκαμε σε ομάδα, σε φάλαγγα κατ” άτομο – δεν λέω “κατ” άνδρα” γιατί είχαμε και τις κοπέλες στην παρέα. Το μπουγιέλο με την μπογιά το είχε κάποιος κοντά στην Πλατεία Κυριακού, στην αυλή κάποιου φιλικού σπιτιού (γωνιά Γ” Σεπτεμβρίου και πλατεία). Περνούσαμε ένας ένας από κει, βουτάγαμε το πινέλο και κατεβαίναμε την Γ” Σεπτεμβρίου προς την Κοδριγκτώνος. Έγραφε ο ένας το ένα γράμμα, στα γρήγορα, “καθ” οδόν”, σε λίγο περνούσε ο άλλος να πετάξει το άλλο γράμμα, και έτσι το πρωί φάνηκε δίπλα στην σκοπιά, στον τοίχο της Ειδικής: ΘΑΝΑΤΟΣ ΣΤΟ ΦΑΣΙΣΜΟ.
Πρόλαβε πολύς κόσμος να το δει. Κι ο πιο πολύς που δεν πρόλαβε να διαβάσει τι είχαμε γράψει, είδε τον τοίχο μέρες ολόκληρες σβησμένο με ώχρα και κατάλαβε πως είχαμε γράψει κάποιο σύνθημα κάτω από τη μύτη τους. Το κουράγιο των ΕΠΟΝιτών, που το παίρνανε από τους μεγάλους συντρόφους ξαναγύρναγε πίσω σ” αυτούς και στον λαό…
Στην άμιλλα για τα συνθήματα ανάμεσα στα ΕΠΟΝίτικα τμήματα, ήταν και οι φωτεινές επιγραφές.
Στήσαμε μια με το τμήμα μου στον τρούλο της εκκλησίας, πάλι στον Αη Παντελεήμονα. Ένα κουτί με σκαλισμένα τα γράμματα ΕΠΟΝ και πράσινη ζελατίνα. Μέσα γλομπάκια με τρεις απλές μπαταρίες. Το στήσαμε σε μια από τις καμάρες του τρούλου. Για να μην μας το πετάξουν γρήγορα, σκεφτήκαμε να το “υπονομεύσουμε”. Βάλαμε μερικά κονσερβοκούτια, δεμένα το να με τ” άλλο με σύρμα και την ταμπέλα: Για τους πατριώτες: προσοχή, νάρκες. Για τους προδότες: παρακαλούμε… πιάστε το σύρμα. Η φωτεινή επιγραφή έμεινε σχεδόν ολόκληρη μέρα εκεί όσο να ανακαλύψουνε ότι τα κονσερβοκούτια δεν είχαν μέσα παρά πέτρες…».
Δημήτρης Ραβάνης – Ρεντής *Οδηγητής*
Η ιστορία της ΕΠΟΝ, ο ηρωισμός και η αυτοθυσία των μελών της, η πρωτοτυπία και η πολυμορφία στις μορφές δράσης σ” όλα τα μέτωπα αποτελούν πηγή έμπνευσης και κληρονομιά μας. Οι μαχητικές παραδόσεις και παρακαταθήκες της ΕΠΟΝ, μας “υποχρεώνουν” να γνωρίσουμε και να μελετήσουμε την ιστορία μας, τις ρίζες μας. Να οπλιστούμε με συμπεράσματα και διδάγματα για να ανταποκριθούμε στο καθήκον του αγώνα για την κατάργηση της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο.
Με αφορμή την επέτειο ίδρυσης της ΕΠΟΝ, αναδημοσιεύουμε αποσπάσματα από μαρτυρίες και αφηγήσεις παλιών ΕΠΟΝιτών απ” την έκδοση του “Οδηγητή” “Τότε που είμουνα στην ΕΠΟΝ…” (Ιούλης 1985).
Η ζωή ήταν πόλεμος και τραγούδι…
«Πριν τις 23 Φλεβάρη του ’43, δηλαδή πριν φτιαχτεί η ΕΠΟΝ, θυμάμαι πως εδώ στην Πεύκη, στο Μαρούσι, στη Λυκόβρυση λειτουργούσε ένας πυρήνας της ΟΚΝΕ. Θυμάμαι μάλιστα, ανάμεσα στα παιδόπουλα που “μασταν τότε, ένα νέο υφαντουργό: τον Γιώργη τον Μωύσογλου, τη νύχτα πριν το συλλαλητήριο ενάντια στην επιστράτευση. Αργότερα ΕΠΟΝίτης, πιάστηκε από τους Ιταλούς φασίστες, κλείστηκε στου Αβέρωφ και σκοτώθηκε στο Κούρνοβο. Τον θυμάμαι πού “χαμε πάει εκείνη τη στερνή μέρα, στις τρεισήμιση τη νύχτα στου «Μουταλάσκη» και στη «Στερζίνα», στη Νέα Ιωνία, για να κινητοποιήσουμε τους υφαντουργούς να κατέβουν στη διαδήλωση. Ήταν λιοντάρι. Ακόμα κι αν κάθε φορά που βγαίναμε για συνθήματα ή ό,τι άλλο, ήξερε καλά πως ίσως να “ταν η τελευταία. Τέτοια παλληκάρια όμως έφτιαχνε η ΕΠΟΝ. Νομίζω ήταν απαραίτητο να γίνει αυτή η παρένθεση. Για να φανεί πως κάθε μέρα, κάθε ώρα, στους αγώνες μας θυσιάστηκαν γνωστοί και άγνωστοι ΕΠΟΝίτες, νέα εργατόπαιδα, που θα τα θυμόμαστε πάντα, που η κληρονομιά τους θα κρατηθεί.
Το βάπτισμα του πυρός για την ΕΠΟΝίτικη εργοστασιακή δράση ήταν οι διεκδικητικοί μας αγώνες για να απομακρυνθεί ο φόβος της πείνας από τους υφαντουργούς. Στη «Λαΐδα» όπου ήμουνα γραμματέας της ΕΠΟΝίτικης οργάνωσης, ήμασταν 230 εργάτες ανάμεσα στους οποίους 185 γυναίκες. Νέοι; Πολλοί! Δεν θυμάμαι ακριβώς… Με τους αγώνες μας, όπου οι ΕΠΟΝίτες της «Λαΐδας» έδωσαν και την ψυχή τους ακόμα, καταφέραμε τότε να κατοχυρώσουμε το εργατικό συσσίτιο. Κάναμε 10ήμερη λευκή απεργία με ομάδες περιφρούρησης και επιτροπές. Το εργατικό ψωμί των 40 δραχμών έγινε πραγματικότητα για τη «Λαΐδα» νωρίτερα από πολλές άλλες βιομηχανικές ομάδες. Ακόμα και για να γίνει όμως αυτό, χρειάστηκε σκληρή δουλειά. Χρειάστηκε συνταίριασμα της νόμιμης με την παράνομη δράση. Της νόμιμης συνδικαλιστικής, αφού στην τραπεζαρία της «Λαΐδας» συζητούσαμε ανοιχτά με όλους τις διεκδικήσεις μας και αποφασίζαμε τι δρόμο θα επιλέξουμε. Και της παράνομης ΕΠΟΝίτικης με τους πυρήνες μας. Τους ανθεκτικούς στη διαβρωτική δράση του χαφιέ, του συνεργάτη. Νομίζω πως αυτός ο συνεχής συνδυασμός νόμιμων και παράνομων μορφών είναι το δεύτερο πράγμα, που πρέπει να κρατήσουμε. Έτσι μπόρεσε η οργάνωση της «Λαΐδας» κι άντεξε στις θύελλες.
Οι απαιτήσεις όμως ανέβηκαν, μεγάλωσε κι η προσφορά της οργάνωσης. Στη διαδήλωση ενάντια στην επιστράτευση, στις 5 του Μάρτη του ’43, η «Λαΐδα» κατέβηκε όλη σχεδόν. Δηλαδή το 75% των υφαντουργών. Από τους νέους μάλιστα δεν θυμάμαι κανέναν που δεν ήταν. Κατεβήκαμε με αλυσίδες (σφιχτά πιασμένοι). Όταν χτύπησε το Ιταλικό ιππικό στο Σύνταγμα διαλυθήκαμε έγκαιρα. Όχι βέβαια για να φύγουμε. Γιατί από πριν είχαμε κανονισμένα ραντεβού ανά ομάδες μπροστά σ” ένα τέτοιο ενδεχόμενο. Και τελικά ξαναμαζευόμαστε όλοι, μας ξανάβρισκαν μπροστά τους, συμπαγή δύναμη. Γι” αυτό και μετά κατέβηκαν τα τανκς. Αλλιώς δεν μπορούσαν να μας αναχαιτίσουν.
Για μας στη «Λαΐδα» η ζωή ήταν πόλεμος και τραγούδι. Όταν κάναμε τη λευκή απεργία, που σου “λεγα νωρίτερα και πήγα στην τραπεζαρία να τους μιλήσω για τους σκοπούς της απεργίας, θυμάμαι πως κρατήσαμε ενός λεπτού σιγή για τους νεκρούς της Αντίστασης που φούντωνε τότε στο βουνό και μετά τραγουδήσαμε απελευθερωτικά τραγούδια. Θυμάμαι πως μέσα στην παρανομία βρίσκαμε πάντα τον τρόπο να συζητήσουμε και να αντιμετωπίσουμε τα προσωπικά προβλήματα του κάθε συναγωνιστή και του κάθε νέου εργάτη.
Μετά ακολούθησαν άλλες μέρες. Ο αγώνας μας διώχτηκε. Κι όμως σ” όλη μου τη ζωή, που το ’46 «ανταμείφθηκε» με δολοφονική απόπειρα των μαυροσκούφηδων, αυτές οι μέρες της εργοστασιακής ΕΠΟΝίτικης δράσης στη «Λαΐδα» είναι ανεξίτηλες. Είναι εφόδιο για ολόκληρη ζωή».
Μιχάλης Δαλμάρας
Η δράση της ΕΠΟΝ στην Ιωαννίδειο Πειραιά
«Σ” ένα σπίτι της οδού Σανταρόζα στην πλατεία Αλεξάνδρας στήνουμε τα γραφεία της “Μαθητικής Πέννας”, δημοσιογραφικό όργανο των μαθητών του Α” Γυμνασίου, που, χειρόγραφη στην αρχή, προσπαθεί να σηκώσει τους συμμαθητές μας απ” τα σκοτάδια, απ” τη σωματική και ψυχική εξουθένωση, που προσπαθούν να μας ρίξουν οι ξένοι κατακτητές μαζί με τους Έλληνες κουίσλιγκς. (…)
Τη “Μαθητική Πέννα” (…) τη διαδέχθηκαν τα “Μαθητικά Νειάτα”. Η συνταχτική επιτροπή στην αρχή ήταν η ίδια μόνο που προστέθηκε και ένας καινούργιος μαθητής. Καθόταν στην οδό Κουντουριώτου και λεγόταν Θόδωρος Παντελίδης. Ο Θόδωρος ήταν φίλος μας και κάναμε πολύ παρέα. Του λέγαμε να μπει κι αυτός στην ΕΠΟΝ και μας έλεγε: “Αν θα “ρθω στην ΕΠΟΝ θα τα δώσω όλα! Δεν θα κάνω αυτό που κάνετε εσείς και σπίτι και σχολείο και ΕΠΟΝ”. Έτσι κι έγινε. Ο Θόδωρος μπήκε στην ΕΠΟΝ και τα δώσε όλα. Κι αυτή τη ζωή του! (…) Τα “Μαθητικά Νειάτα” ήταν το επίκεντρο μιας σειράς εκπολιτιστικών εκδηλώσεων, όπως για τον Παλαμά και το αληθινό 1821. Οργανώνουν θεατρικές παραστάσεις, εκδρομές, φιλολογικά απογεύματα, αθλητικές ομάδες, χορωδίες, βιβλιοθήκες. Τα “Μαθητικά Νειάτα”, στα πρώτα απελευθερωτικά χρόνια, συσπειρώνουν τον μαθητόκοσμο του Πειραιά, του δίνουν περιεχόμενο, του καλλιεργούν τη δημιουργία, του δείχνουν το σωστό δρόμο. Αυτή τη δραστηριότητα [σ. σ. του Θόδωρου Παντελίδη] δε θα του τη συγχωρήσουν ποτέ. Μετά από βαθειά παρανομία και μια στημένη δίκη εκτελούν το Θόδωρο Παντελίδη στο Γουδί τον Αύγουστο του 1949 σε ηλικία 22 χρονών. Λίγο πριν τον εκτελέσουν του προτείνουν να απαρνηθεί τις αρχές και τα ιδανικά του για να του χαρίσουν τη ζωή. Ο Θόδωρος αρνείται. Και ο σύντροφος, ο φίλος και συμμαθητής μας Θόδωρος Παντελίδης σωριάζεται στο χώμα απ” τις σφαίρες του εκτελεστικού αποσπάσματος».
Δημήτρης Σέρβος
Φωτεινές επιγραφές και συνθήματα στους τοίχους
«Τώρα φαίνονται “απλές” μερικές από τις τοτινές μας ενέργειες. Όπως το γράψιμο στους τοίχους. Σπουδαίο πράμα. Κι όμως, το γράψιμο στους τοίχους δεν ήταν μόνο μια μόνιμη παρουσία δική μας. Ήταν και πρόσκληση στον αγώνα και πρόκληση στον καταχτητή και τους προδότες, τους μπουραντάδες και τους λογής – λογής οργανωμένους σε ομάδες χαφιέδες κάθε συνοικίας.
Η ομάδα μου είχε αναλάβει το καθήκον να γράψει ένα σύνθημα -που;- στον τοίχο της Ειδικής Ασφάλειας, στην οδό Γ” Σεπτεμβρίου και Δεριγνύ. Το κτίριο είχε σκοπιά κουβούκλιο και από τις δυο μεριές. Οργανωθήκαμε σε ομάδα, σε φάλαγγα κατ” άτομο – δεν λέω “κατ” άνδρα” γιατί είχαμε και τις κοπέλες στην παρέα. Το μπουγιέλο με την μπογιά το είχε κάποιος κοντά στην Πλατεία Κυριακού, στην αυλή κάποιου φιλικού σπιτιού (γωνιά Γ” Σεπτεμβρίου και πλατεία). Περνούσαμε ένας ένας από κει, βουτάγαμε το πινέλο και κατεβαίναμε την Γ” Σεπτεμβρίου προς την Κοδριγκτώνος. Έγραφε ο ένας το ένα γράμμα, στα γρήγορα, “καθ” οδόν”, σε λίγο περνούσε ο άλλος να πετάξει το άλλο γράμμα, και έτσι το πρωί φάνηκε δίπλα στην σκοπιά, στον τοίχο της Ειδικής: ΘΑΝΑΤΟΣ ΣΤΟ ΦΑΣΙΣΜΟ.
Πρόλαβε πολύς κόσμος να το δει. Κι ο πιο πολύς που δεν πρόλαβε να διαβάσει τι είχαμε γράψει, είδε τον τοίχο μέρες ολόκληρες σβησμένο με ώχρα και κατάλαβε πως είχαμε γράψει κάποιο σύνθημα κάτω από τη μύτη τους. Το κουράγιο των ΕΠΟΝιτών, που το παίρνανε από τους μεγάλους συντρόφους ξαναγύρναγε πίσω σ” αυτούς και στον λαό…
Στην άμιλλα για τα συνθήματα ανάμεσα στα ΕΠΟΝίτικα τμήματα, ήταν και οι φωτεινές επιγραφές.
Στήσαμε μια με το τμήμα μου στον τρούλο της εκκλησίας, πάλι στον Αη Παντελεήμονα. Ένα κουτί με σκαλισμένα τα γράμματα ΕΠΟΝ και πράσινη ζελατίνα. Μέσα γλομπάκια με τρεις απλές μπαταρίες. Το στήσαμε σε μια από τις καμάρες του τρούλου. Για να μην μας το πετάξουν γρήγορα, σκεφτήκαμε να το “υπονομεύσουμε”. Βάλαμε μερικά κονσερβοκούτια, δεμένα το να με τ” άλλο με σύρμα και την ταμπέλα: Για τους πατριώτες: προσοχή, νάρκες. Για τους προδότες: παρακαλούμε… πιάστε το σύρμα. Η φωτεινή επιγραφή έμεινε σχεδόν ολόκληρη μέρα εκεί όσο να ανακαλύψουνε ότι τα κονσερβοκούτια δεν είχαν μέσα παρά πέτρες…».
Δημήτρης Ραβάνης – Ρεντής *Οδηγητής*
Συνοψίζοντας :
Αντάρτης, κλέφτης, παλληκάρι...πάντα ειν΄ο ίδιος ο λαός
Στις 27 Σεπτέμβρη του 1941, στις 8 το βράδυ, σ' ένα μικρό σπιτάκι δύο δωματίων, στο κέντρο μιας μεγάλης αυλής, στο τέρμα της οδού Μαυρομιχάλη, φτάνουν 7 άτομα με ελάχιστη χρονική διαφορά ο ένας από τον άλλον. Οι τέσσερις απ' αυτούς θα μπουν μέσα στο σπίτι για να πραγματοποιήσουν μια σύσκεψη, που έμελλε να αποτελέσει ένα από τα κορυφαία ιστορικά γεγονότα της σύγχρονης νεοελληνικής ιστορίας, ενώ οι άλλοι τρεις θα μείνουν κρυμμένοι στην αυλή, για παν ενδεχόμενο, εκτελώντας χρέη περιφρούρησης.
Οι τέσσερις ήταν ο Λευτέρης Αποστόλου εκπρόσωπος του ΚΚΕ, ο Χρήστος Χωμενίδης από μέρους του Σοσιαλιστικού Κόμματος Ελλάδας (ΣΚΕ), ο Ηλίας Τσιριμώκος από μέρους του κόμματος της Ενωσης Λαϊκής Δημοκρατίας (ΕΛΔ) και ο Απόστολος Βογιατζής εκπρόσωπος του Αγροτικού Κόμματος Ελλάδας (ΑΚΕ).
Η σύσκεψη αυτή δεν ήταν η πρώτη. Είχαν προηγηθεί κι άλλες προκαταρκτικού χαρακτήρα, με αποτέλεσμα τα πάντα να είναι έτοιμα για το μεγάλο βήμα. Χωρίς χρονοτριβές, λοιπόν, οι συμμετέχοντες στη σύσκεψη ενέκριναν το ιδρυτικό κείμενο και το πρώτο διάγγελμα προς τον ελληνικό λαό της νεοσυσταθείσας οργάνωσης που πρότεινε το ΚΚΕ. Υστερα απ' αυτό, το ΕΑΜ ήταν, ήδη, μια πραγματικότητα, που πολύ σύντομα θα αγκάλιαζε ολόκληρη την Ελλάδα.
Το ΚΚΕ εμπνευστής και πρωταγωνιστής στην ίδρυση του ΕΑΜ
Το ΚΚΕ υπήρξε η ραχοκοκαλιά, ο νους και η ψυχή του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα, το κόμμα εκείνο που εμπνεύστηκε την ίδρυση του ΕΑΜ και πρωταγωνίστησε, ώστε η έμπνευσή του αυτή να πάρει σάρκα και οστά.
Η ιστορία τους, οι αντιφασιστικοί αγώνες τους στη δεκαετία του '30 - όταν ο φασισμός σήκωνε κεφάλι σ' ολόκληρη την Ευρώπη και στην Ελλάδα - οι αντιδικτατορικοί τους αγώνες ενάντια στο καθεστώς της 4ης Αυγούστου, αλλά και το περίφημο γράμμα του ΓΓ της ΚΕ του Κόμματος Ν. Ζαχαριάδη με την έναρξη του ελληνο-ιταλικού πολέμου, ήταν ισχυρά εφόδια για τους κομμουνιστές, ώστε να αντιληφθούν γρήγορα τις απαιτήσεις των καιρών και να πάρουν την πρωτοβουλία του αγώνα ενάντια στην τριπλή φασιστική κατοχή. Ετσι, αν και σμπαραλιασμένο από τη μεταξική Δικτατορία, το ΚΚΕ από τις πρώτες μέρες της Κατοχής ξαναστήθηκε στα πόδια του, έχοντας επικεφαλής τα λιγοστά στελέχη του που αρχικά κατάφεραν να αποδράσουν από τις φυλακές.
Στις 1 - 3 Ιούλη του 1941, συγκλήθηκε η 6η Ολομέλεια της ΚΕ του, η οποία, μεταξύ άλλων, προσδιόρισε με σαφήνεια ότι το άμεσο επιτακτικό καθήκον για το Κόμμα, το λαό και τις οργανώσεις του ήταν η συγκρότηση ενός μετώπου εθνικής απελευθέρωσης. Και στο κάλεσμα αυτό πρώτη ανταποκρίθηκε η εργατική τάξη.
Ετσι, στις 16 Ιούλη του '41, δημιουργήθηκε το Εργατικό ΕΑΜ, ύστερα από ευρεία σύσκεψη συνδικαλιστικών στελεχών και εκπροσώπων των αριστερών κομμάτων. Το ΕΕΑΜ έθεσε ως στόχους του να οργανώσει την εργατική τάξη, τόσο για τις καθημερινές διεκδικήσεις και ανάγκες της, όσο και για την απαλλαγή της από τον κατακτητή, μέσω της συγκρότησης ενός πανελλαδικού εθνικοαπελευθερωτικού μετώπου.
Στις αρχές Σεπτέμβρη 1941, συγκλήθηκε η 7η Ολομέλεια της ΚΕ του Κόμματος, που αποφάσισε την επιτάχυνση των διαδικασιών συγκρότησης του Εθνικοαπελευθερωτικού Μετώπου. "Είναι καιρός - έλεγε η απόφαση της Ολομέλειας - να περάσουμε από τη φιλολογία σε πρακτική δράση, στον τομέα αυτό. Από κάτω ίσαμε πάνω, πρέπει να αποκρυσταλλώσουμε τη συνένωση των εθνικών δυνάμεων, να τους δώσουμε οργανωτική μορφή. Η δουλιά άρχισε και θα προχωρήσει με όσους και όποιους θέλουν και δέχονται να αγωνιστούν για το ξεσκλάβωμα της χώρας".
Το ΕΑΜ και τα αστικά κόμματα
(πως ο λουφές τους τύφλωσε όλους...)
Τα αστικά κόμματα αντιμετώπισαν την πρωτοβουλία του ΚΚΕ για συγκρότηση εθνικού μετώπου απελευθέρωσης είτε επιφυλακτικά είτε αρνητικά.
Και κράτησαν ακόμη πιο εχθρική στάση στη συνέχεια, όταν ο ελληνικός λαός αγκάλιασε μαζικά, με θέρμη και ενθουσιασμό, το ΕΑΜ και τις οργανώσεις του. Σύμφωνα με όσα αναφέρει ο Λ. Αποστόλου στο βιβλίο του "Το ξεκίνημα του ΕΑΜ" (σελ. 31, 37, 39, 41 - 42), η στάση των αστών πολιτικών αρχηγών, τους οποίους συνάντησε και συζήτησε μαζί τους, ήταν αποκαρδιωτική.
Ο Θ. Σοφούλης θεωρούσε ότι την εποχή εκείνη το "ξεκίνημα κάθε αγώνα ενάντια στους κατακτητές θα είχε καταστροφικές συνέπειες για το έθνος" κι ότι "συνασπισμοί σαν αυτόν που πρότεινε το ΚΚΕ ήσαν κατ' αρχήν καταδικασμένοι σε αποτυχία".
Ο Στ. Γονατάς ζητούσε ως προϋπόθεση για τη συγκρότηση του μετώπου να αναγγελθεί δημόσια ότι μετά την απελευθέρωση το μέτωπο θα αγωνιζόταν για εγκαθίδρυση Αβασίλευτης Δημοκρατίας. Ακόμη απαιτούσε να υπάρξει συμφωνία για το πρόσωπο του Προέδρου της Δημοκρατίας και πρότεινε γι' αυτή τη θέση τον Ν. Πλαστήρα.
Ο Τσέλος, εκπρόσωπος του Π. Κανελλόπουλου, αρνήθηκε τη συνεργασία, με το επιχείρημα ότι το κόμμα του είναι αστικό και δεν μπορούσε να προχωρήσει σε τέτοιας έκτασης συμμαχία με το ΚΚΕ που ήταν κόμμα επαναστατικό.
Ο Καφαντάρης κράτησε, κατά βάση, στάση επιφυλακτική, υπερτονίζοντας την απογοήτευσή του, γιατί θεωρούσε ότι ενώ είχε προσφέρει στο Εθνος είχε αδικηθεί απ' αυτό.
Τέλος, ο Γ. Παπανδρέου, σύμφωνα με όσα μαρτυρεί ο Θ. Χατζής ("Η Νικηφόρα Επανάσταση που χάθηκε", τόμος Α, σελ. 167), αρνήθηκε ακόμη και να συναντηθεί με το ΚΚΕ, με το πρόσχημα ότι αυτό συνεργαζόταν με τον Τσιριμώκο, ενώ ο Σοφιανόπουλος δήλωσε συμφωνία με τους σκοπούς του ΕΑΜ, αλλά εξέφρασε τη θέληση να μείνει εκτός των γραμμών του.
Το ΕΑΜ μπορεί να μην αγκαλιάστηκε από τον αστικό πολιτικό κόσμο, αλλά αγκαλιάστηκε από τον ελληνικό λαό. Γι' αυτό και μεγαλούργησε, προσφέροντας τη λευτεριά και την εθνική ανεξαρτησία στην Ελλάδα, κάνοντας το λαό της - για όσο διάστημα είχε τον έλεγχο των πραγμάτων - αφέντη στον τόπο του.
*Οικοδόμος*
Οι τέσσερις ήταν ο Λευτέρης Αποστόλου εκπρόσωπος του ΚΚΕ, ο Χρήστος Χωμενίδης από μέρους του Σοσιαλιστικού Κόμματος Ελλάδας (ΣΚΕ), ο Ηλίας Τσιριμώκος από μέρους του κόμματος της Ενωσης Λαϊκής Δημοκρατίας (ΕΛΔ) και ο Απόστολος Βογιατζής εκπρόσωπος του Αγροτικού Κόμματος Ελλάδας (ΑΚΕ).
Η σύσκεψη αυτή δεν ήταν η πρώτη. Είχαν προηγηθεί κι άλλες προκαταρκτικού χαρακτήρα, με αποτέλεσμα τα πάντα να είναι έτοιμα για το μεγάλο βήμα. Χωρίς χρονοτριβές, λοιπόν, οι συμμετέχοντες στη σύσκεψη ενέκριναν το ιδρυτικό κείμενο και το πρώτο διάγγελμα προς τον ελληνικό λαό της νεοσυσταθείσας οργάνωσης που πρότεινε το ΚΚΕ. Υστερα απ' αυτό, το ΕΑΜ ήταν, ήδη, μια πραγματικότητα, που πολύ σύντομα θα αγκάλιαζε ολόκληρη την Ελλάδα.
Το ΚΚΕ εμπνευστής και πρωταγωνιστής στην ίδρυση του ΕΑΜ
Το ΚΚΕ υπήρξε η ραχοκοκαλιά, ο νους και η ψυχή του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα, το κόμμα εκείνο που εμπνεύστηκε την ίδρυση του ΕΑΜ και πρωταγωνίστησε, ώστε η έμπνευσή του αυτή να πάρει σάρκα και οστά.
Η ιστορία τους, οι αντιφασιστικοί αγώνες τους στη δεκαετία του '30 - όταν ο φασισμός σήκωνε κεφάλι σ' ολόκληρη την Ευρώπη και στην Ελλάδα - οι αντιδικτατορικοί τους αγώνες ενάντια στο καθεστώς της 4ης Αυγούστου, αλλά και το περίφημο γράμμα του ΓΓ της ΚΕ του Κόμματος Ν. Ζαχαριάδη με την έναρξη του ελληνο-ιταλικού πολέμου, ήταν ισχυρά εφόδια για τους κομμουνιστές, ώστε να αντιληφθούν γρήγορα τις απαιτήσεις των καιρών και να πάρουν την πρωτοβουλία του αγώνα ενάντια στην τριπλή φασιστική κατοχή. Ετσι, αν και σμπαραλιασμένο από τη μεταξική Δικτατορία, το ΚΚΕ από τις πρώτες μέρες της Κατοχής ξαναστήθηκε στα πόδια του, έχοντας επικεφαλής τα λιγοστά στελέχη του που αρχικά κατάφεραν να αποδράσουν από τις φυλακές.
Στις 1 - 3 Ιούλη του 1941, συγκλήθηκε η 6η Ολομέλεια της ΚΕ του, η οποία, μεταξύ άλλων, προσδιόρισε με σαφήνεια ότι το άμεσο επιτακτικό καθήκον για το Κόμμα, το λαό και τις οργανώσεις του ήταν η συγκρότηση ενός μετώπου εθνικής απελευθέρωσης. Και στο κάλεσμα αυτό πρώτη ανταποκρίθηκε η εργατική τάξη.
Ετσι, στις 16 Ιούλη του '41, δημιουργήθηκε το Εργατικό ΕΑΜ, ύστερα από ευρεία σύσκεψη συνδικαλιστικών στελεχών και εκπροσώπων των αριστερών κομμάτων. Το ΕΕΑΜ έθεσε ως στόχους του να οργανώσει την εργατική τάξη, τόσο για τις καθημερινές διεκδικήσεις και ανάγκες της, όσο και για την απαλλαγή της από τον κατακτητή, μέσω της συγκρότησης ενός πανελλαδικού εθνικοαπελευθερωτικού μετώπου.
Στις αρχές Σεπτέμβρη 1941, συγκλήθηκε η 7η Ολομέλεια της ΚΕ του Κόμματος, που αποφάσισε την επιτάχυνση των διαδικασιών συγκρότησης του Εθνικοαπελευθερωτικού Μετώπου. "Είναι καιρός - έλεγε η απόφαση της Ολομέλειας - να περάσουμε από τη φιλολογία σε πρακτική δράση, στον τομέα αυτό. Από κάτω ίσαμε πάνω, πρέπει να αποκρυσταλλώσουμε τη συνένωση των εθνικών δυνάμεων, να τους δώσουμε οργανωτική μορφή. Η δουλιά άρχισε και θα προχωρήσει με όσους και όποιους θέλουν και δέχονται να αγωνιστούν για το ξεσκλάβωμα της χώρας".
Το ΕΑΜ και τα αστικά κόμματα
(πως ο λουφές τους τύφλωσε όλους...)
Τα αστικά κόμματα αντιμετώπισαν την πρωτοβουλία του ΚΚΕ για συγκρότηση εθνικού μετώπου απελευθέρωσης είτε επιφυλακτικά είτε αρνητικά.
Και κράτησαν ακόμη πιο εχθρική στάση στη συνέχεια, όταν ο ελληνικός λαός αγκάλιασε μαζικά, με θέρμη και ενθουσιασμό, το ΕΑΜ και τις οργανώσεις του. Σύμφωνα με όσα αναφέρει ο Λ. Αποστόλου στο βιβλίο του "Το ξεκίνημα του ΕΑΜ" (σελ. 31, 37, 39, 41 - 42), η στάση των αστών πολιτικών αρχηγών, τους οποίους συνάντησε και συζήτησε μαζί τους, ήταν αποκαρδιωτική.
Ο Θ. Σοφούλης θεωρούσε ότι την εποχή εκείνη το "ξεκίνημα κάθε αγώνα ενάντια στους κατακτητές θα είχε καταστροφικές συνέπειες για το έθνος" κι ότι "συνασπισμοί σαν αυτόν που πρότεινε το ΚΚΕ ήσαν κατ' αρχήν καταδικασμένοι σε αποτυχία".
Ο Στ. Γονατάς ζητούσε ως προϋπόθεση για τη συγκρότηση του μετώπου να αναγγελθεί δημόσια ότι μετά την απελευθέρωση το μέτωπο θα αγωνιζόταν για εγκαθίδρυση Αβασίλευτης Δημοκρατίας. Ακόμη απαιτούσε να υπάρξει συμφωνία για το πρόσωπο του Προέδρου της Δημοκρατίας και πρότεινε γι' αυτή τη θέση τον Ν. Πλαστήρα.
Ο Τσέλος, εκπρόσωπος του Π. Κανελλόπουλου, αρνήθηκε τη συνεργασία, με το επιχείρημα ότι το κόμμα του είναι αστικό και δεν μπορούσε να προχωρήσει σε τέτοιας έκτασης συμμαχία με το ΚΚΕ που ήταν κόμμα επαναστατικό.
Ο Καφαντάρης κράτησε, κατά βάση, στάση επιφυλακτική, υπερτονίζοντας την απογοήτευσή του, γιατί θεωρούσε ότι ενώ είχε προσφέρει στο Εθνος είχε αδικηθεί απ' αυτό.
Τέλος, ο Γ. Παπανδρέου, σύμφωνα με όσα μαρτυρεί ο Θ. Χατζής ("Η Νικηφόρα Επανάσταση που χάθηκε", τόμος Α, σελ. 167), αρνήθηκε ακόμη και να συναντηθεί με το ΚΚΕ, με το πρόσχημα ότι αυτό συνεργαζόταν με τον Τσιριμώκο, ενώ ο Σοφιανόπουλος δήλωσε συμφωνία με τους σκοπούς του ΕΑΜ, αλλά εξέφρασε τη θέληση να μείνει εκτός των γραμμών του.
Το ΕΑΜ μπορεί να μην αγκαλιάστηκε από τον αστικό πολιτικό κόσμο, αλλά αγκαλιάστηκε από τον ελληνικό λαό. Γι' αυτό και μεγαλούργησε, προσφέροντας τη λευτεριά και την εθνική ανεξαρτησία στην Ελλάδα, κάνοντας το λαό της - για όσο διάστημα είχε τον έλεγχο των πραγμάτων - αφέντη στον τόπο του.
*Οικοδόμος*
Μάρτιος 1943
Η Μάχη του Φαρδύκαμπου Σιάτιστας
Η Μάχη του Φαρδύκαμπου Σιάτιστας, που πραγματοποιήθηκε το Μάρτιο του 1943, υπήρξε μια από τις σημαντικότερες μάχες των δυνάμεων της Αντίστασης (στην προκειμένη περίπτωση του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και της ΥΒΕ/ΠΑΟ) ενάντια στις δυνάμεις Κατοχής. Η έκβαση της μάχης υπήρξε νικηφόρα για τις Αντιστασιακές δυνάμεις.
Τον Ιανουάριο του 1943 δυνάμεις του ΕΛΑΣ εισέβαλαν στο σταθμό Χωροφυλακής της Σιάτιστας καταλύοντας την κατοχική εξουσία στην συγκεκριμένη πόλη. Αρκετοί χωροφύλακες προσχώρησαν τότε στον ΕΛΑΣ. Μια σύγκρουση ενός ιταλικού λόχου με δυνάμεις του ΕΛΑΣ το Φεβρουάριο στα Γρεβενά ήταν το πρελούδιο των συγκρούσεων που θα ακολουθήσουν.
Το Μάρτιο το ΕΑΜ Σιάτιστας πληροφορείται πως μεγάλη φάλαγγα του Ιταλικού στρατού με πολεμοφόδια και τρόφιμα θα κινούνταν από την Κοζάνη με κατεύθυνση τη Σιάτιστα και τα Γρεβενά. Ο ΕΛΑΣ υπό τον Αλέκο Ρόσιο τότε προχώρησε σε μαζική κινητοποίηση των κατοίκων της Σιάτιστας, για την αντιμετώπιση των δυνάμεων των κατακτητών. Το κάλεσμα του βρήκε θετική ανταπόκριση στον ντόπιο πληθυσμό.
Στις 4 Μαρτίου, δυνάμεις του ΕΛΑΣ αποτελούμενες από 200-250 αντάρτες συνέτριψαν μια ιταλική φάλαγγα 180 ανδρών, από τους οποίους 15 σκοτώθηκαν και οι υπόλοιποι παραδόθηκαν. Μεγάλες ποσότητες τροφίμων και όπλων έπεσαν στα χέρια των ανταρτών, οι οποίοι είχαν μόνο 3 τραυματίες σε αυτή τη φάση.
Ο Ιταλός διοικητής της Φρουράς Γρεβενών Περόνε Πασκονέλι έστειλε ένα λόχο προς ενίσχυση των μαχόμενων τμημάτων. Εντούτοις, ο λόχος αυτός καθηλώθηκε από δυνάμεις του ΕΛΑΣ στη γέφυρα του Αλιάκμονα. Μετά και από αυτό το πλήγμα, ο Πασκονέλι κινητοποίησε ολόκληρο το τάγμα προκειμένου να συντρίψει τις αντάρτικες δυνάμεις και να ανακαταλάβει τη Σιάτιστα.
Στο μεταξύ ο ΕΛΑΣ είχε κινητοποιήσει όλα τα αντάρτικα τμήματά του στις γύρω περιοχές (Τσοτύλι, Βογατσικό κλπ), συγκεντρώνοντας 600 άνδρες. Το πρωινό της 5ης Μαρτίου 600 Ιταλοί στρατιώτες πέρασαν τη γέφυρα του Αλιάκμονα, και το μεσημέρι επιτέθηκαν στις θέσεις των ανταρτών στα υψώματα της Σιάτιστας. Αρχικά, οι αντάρτες απώθησαν τους Ιταλούς, αλλά με την αντεπίθεση τους οι Ιταλοί κέρδισαν έδαφος μπαίνοντας στις πρώτες κατοικίες της Κάτω Σιάτιστας, αντιμετωπίζοντας όμως την σκληρή ένοπλη άμυνα των Σιατιστινών. Για να ανακόψει την ιταλική αντεπίθεση, ο ΕΛΑΣ έπληξε τους Ιταλούς από τα δυτικά ενώ ένα άλλο τμήμα του ΕΛΑΣ υπό τον έφεδρο Ανθυπολοχαγό Μήτσο Ζυγούρα (Καπετάν Παλαιολόγο) κολυμπώντας τον Αλιάκμονα έφτασε να παρενοχλεί στο Σταθμό Διοίκησης των Ιταλών.
Έπειτα, ο ΕΛΑΣ Γρεβενών υπό τον Βασίλη Γκανάτσιο (Καπετάν Χείμαρρο) πραγματοποίησε νότια πλευρική επίθεση στους Ιταλούς αναγκάζοντάς τους τρεις λόχους τους να συμπτυχθούν. Οι αντάρτες το βράδυ έφτασαν κοντά στη σκηνή του Ιταλού διοικητή, αλλά αναγκάστηκαν να σταματήσουν εξαιτίας της νύχτας.
Την επόμενη μέρα, το ΕΑΜ Σιάτιστας κάλεσε τον απόστρατο Ταγματάρχη και στέλεχος της ΥΒΕ/ΠΑΟ Ιωάννη Κοντονάσιο να διευθύνει τις αντάρτικες δυνάμεις. Με τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ ενώθηκαν και ένοπλοι της ΕΚΑ. Ο Κοντονάσιος διέταξε την περικύκλωση και την εξόντωση των Ιταλών αλλά τεχνικές δυσκολίες οδήγησαν στην απόκρουση της πρώτης επίθεσης. Μια νέα επίθεση των ανταρτών κατά τις απογευματινές ώρες απέτυχε. Τα αεροπλάνα καθιστούσαν δύσκολη τη δράση των ανταρτών, που όμως μπόρεσαν να κλέψουν πλήθος εφοδίων που προορίζονταν για τους ιταλικούς λόχους από τις ρίψεις των αεροπλάνων.
Η πίεση των ανταρτών και η πείνα και η κούραση που γονάτιζε συνεχώς τους Ιταλούς οδήγησε τον Πασκονέλι στην παράδοση. Η 7η Μάρτη χαρακτηρίστηκε από την άνευ όρων παράδοση των Ιταλών στους Έλληνες αντάρτες.
Λεπτομέρειες
Τη Μάχη του Φαρδύκαμπου, την αποκάλεσαν "στρατιωτικό παράδοξο" και "θαύμα". Μόνο που δεν ήταν τίποτε από αυτά τα δύο.
Την πρώτη Μαρτίου το πρωί, η φάλαγγα των Ιταλικών αυτοκινήτων κινήθηκε από Κοζάνη προς Γρεβενά και όταν πια όλα τα αυτοκίνητα μπήκαν στα στενά και στον κλοιό, δόθηκε το σύνθημα της επίθεσης και της εξόρμησης και σε μια ώρα ο εχθρός υπέκυψε στα αιφνιδιαστικά και καταιγιστικά πυρά των ανταρτών του ΕΛΑΣ και παραδόθηκε, αφήνοντας 50 αιχμαλώτους, τους υπόλοιπους νεκρούς και τραυματίες, με λάφυρα εννέα αυτοκίνητα με όλον τον οπλισμό του λόχου και το πολεμικό υλικό που μεταφέρονταν για τα Γρεβενά.
Τότε το ιταλικό επιτελείο διέταξε το τάγμα Γρεβενών να κινηθεί, να καταλάβει και να κάψει τη Σιάτιστα και ταυτόχρονα τη μεραρχία Πινερόλο να κινηθεί από Θεσσαλία μέσω Ελασσόνας-Σερβίων-Κοζάνης προς την εξεγερμένη περιοχή με εντολή να καταπνίξουν το κίνημα.
Αυτή ήταν η κατάσταση πριν από τη θρυλική μάχη του Φαρδύκαμπου. Ο λαός της περιοχής μας, ορεινός, περήφανος, σκληροτράχηλος, ανυπότακτος σε κάθε κατακτητή, ξεχασμένος στην τύχη του από την πολιτική ηγεσία και τα πολιτικά κόμματα της χώρας μας, συνέχισε το αλβανικό έπος με μπροστάρηδες τους κομμουνιστές και αυτούς που ξεχώρισαν στην πορεία του σκληρού αντιστασιακού αγώνα. Αυτοί λοιπόν είναι οι πρωταγωνιστές στο Φαρδύκαμπο και σ’αυτούς ανήκει η δόξα. Αυτοί γνώριζαν καλά τον κατακτητή, ήταν νικητές και σαν νικητές ενεργούσαν.
Τις απογευματινές ώρες 4 του Μάρτη το τάγμα Γρεβενών με δύναμη 650 ανδρών, τρία πυροβόλα και όλμους, αποφάσισε να εκστρατεύσει με στόχο να ελευθερώσει τον αιχμαλωτισμένο λόχο και να κάψει τη Σιάτιστα. Το βράδυ έφτασε στον Αλιάκμονα, κατέλαβε τη γέφυρα και διανυχτέρευσε στα γύρω υψώματα. Τα τμήματά μας των Γρεβενών και οι δεκαρχίες των γύρω χωριών με επικεφαλής τον ανθ/στή Παπασίμο, από την πρώτη στιγμή συνεχίζουν τις μικροσυγκρούσεις και παρενοχλούν την ελεύθερη κίνηση των Ιταλών, επιβραδύνοντας έτσι την πορεία των Ιταλών προς τη Σιάτιστα.
Τη δεύτερη μέρα, το πρωί 5 του Μάρτη ο εχθρός έκανε σοβαρές προσπάθειες να επεκτείνει το προγεφύρωμα και να κινηθεί προς τη Σιάτιστα-Μπουγάζι, αλλά συναντά σοβαρή αντίσταση από τα τμήματα της Σιάτιστας και από τα νώτα δέχεται χτυπήματα από τα τμήματα των Γρεβενών. Παρ’ όλ’ αυτά είχαν προχωρήσει αρκετά. Είχαν φτάσει στη διασταύρωση των δρόμων από Κοζάνη-Γρεβενά-Νεάπολη, στα αμπέλια και στα ριζά του βουνού της Σιάτιστας.
Αυτό που δυσκόλευε πιο πολύ την κατάσταση ήταν ότι δεν υπήρχε ενιαία διοίκηση στα αντάρτικα τμήματα. Η παλικαριά είναι πράγματι ένα από τα απαραίτητα στοιχεία, όμως αυτό μόνο δεν αρκεί. Οι επικεφαλής των αντάρτικων ομάδων της περιοχής ήταν ικανοί και επιδέξιοι, όμως έλειπε ο συντονισμός και η ενιαία διοίκηση. Αυτό απαιτούσε η δημιουργηθήσα κατάσταση. Το πρόβλημα απασχόλησε τις πολιτικές οργανώσεις του ΕΑΜ και του ΚΚΕ και ανέθεσε τη διοίκηση της μάχης και των επιχειρήσεων στον Δημήτρη Κυρατζόπουλο-Φωτεινό, γνωστό από ενωρίτερα στον πληθυσμό της επαρχίας Γρεβενών-Βοΐου ως προϊστάμενο των ταχυδρομείων Γρεβενών και Τσοτυλίου, αλλά και γνωστός στους αξιωματικούς της μεραρχίας από τις διαβιβάσεις στον Ελληνο-ιταλικό πόλεμο και στους υπαλλήλους της περιοχής.
Η Διοίκηση που είχε την έδρα της στο μοναστήρι Τσουρούσνο έδωσε σε κάθε τμήμα τη δική του αποστολή. Τα τμήματα της Σιάτιστας να επιτεθούν στις 06.00 ώρα το πρωί στις 6 Μαρτίου από την κατεύθυνση Αμπέλια-δημόσιος δρόμος, σε στενή συνεργασία με τα τμήματα Βεντζίων που δρούσαν από νότο και να επιτηρούν το δρόμο Κοζάνης-Γρεβενών. Τα τμήματα των Γρεβενών να επιτεθούν από δυτικά και να καταλάβουν τα υψώματα ανατολικά της γέφυρας και να κινηθούν προς το πεδίο της μάχης. Τα τμήματα Βοΐου με 4 διμοιρίες από 35 άνδρες η κάθε μια με διοικητή τον Σκοτίδα, να επιτεθούν από τα βόρεια και Β.Δ. υψώματα της Βρογγίστας.
Από διάφορες κατευθύνσεις καταφθάναν δεκαρχίες και δυνάμωνε ο κλοιός γύρω από το τάγμα των Ιταλών.
Ο εχθρός στις 5 Μαρτίου διανυχτέρευσε πάνω στο δρόμο Γρεβενών-Κοζάνης και οργανώθηκε στα γύρω υψωματάκια και ήταν βέβαιος για την εύκολη πορεία προς τη Σιάτιστα την επαύριο. Είχε τη εντύπωση ότι οι αντάρτες διαλύθηκαν ή υποχώρησαν, δεν πίστευαν ότι θα συνεχίσουν τις συγκρούσεις για τρίτη ημέρα και πίστευαν ότι θα τους ερχόταν βοήθεια από τις γειτονικές φρουρές.
Τις πρωινές ώρες της 6 Μαρτίου, ταυτόχρονα και την καθορισμένη περίπου ώρα, σύμφωνα με τις εντολές και τις οδηγίες του διοικητή της μάχης, τα τμήματα από όλες τις κατευθύνσεις με άλματα έφτασαν τον εχθρό στα 400 και άλλα στα 600 μέτρα και τον κύκλωσαν από όλες τις πλευρές και άρχισαν εναντίον του σφοδρά πυρά. Ο εχθρός έκανε σοβαρή προσπάθεια να βγει από τη δύσκολη θέση, χρησιμοποιώντας άφθονα τα μέσα πυρός και την αεροπορία, εκτός του πυροβολικού που είχε καταστεί άχρηστο λόγο των κοντινών αποστάσεων των μαχητών από τον εχθρό. Η μάχη εξακολουθεί να είναι σκληρή και αμφίρροπη. Ο εχθρός όλο και περισφίγγεται από παντού, η θέση του από ώρα σε ώρα γίνεται πιο δύσκολη και επικίνδυνη. Παρ’ όλ’ αυτά εξακολουθεί να βάζει εναντίον των τμημάτων μας, ελπίζοντας ότι θα έρθουν προς βοήθεια νέες δυνάμεις.
Παράλληλα όμως στη Διοίκηση που κατηύθυνε τη μάχη η παράταση και η αντίσταση των Ιταλών την έφερνε σε μεγάλες δυσκολίες και την έβαζε σε καινούργια προβλήματα για λύση. Στη δοσμένη στιγμή μια ήττα μας στο Φαρδύκαμπο μετά την ήττα του κινήματος αντίστασης το Σεπτέμβρη- Οκτώβρη του 1941 στην Ανατολική Μακεδονία, θα σήμαινε την ήττα του κινήματος αντίστασης, όχι μόνο στη Μακεδονία, αλλά θα είχε επίδραση στη Θεσσαλία, την Ήπειρο και αλλού. Η μάχη του Φαρδύκαμπου ήταν η πρώτη μάχη και μια δεύτερη ήττα θα σήμαινε δεινά και καταστροφές, θα δυνάμωνε τους λεγεωνάριους, θα επέκτεινε τη βουλγαρική κατοχή σε ολόκληρη τη Μακεδονία και θα δυνάμωνε το αυτονομιστικό κίνημα. Και την περίοδο αυτή στη Μακεδονία δεν υπήρχε καμιά άλλη εθνική, πατριωτική οργανωμένη δύναμη, που θα αντισταθεί στους κατακτητές.
“Όλα αυτά τα προβλήματα, όλες αυτές οι εικόνες, -γράφει ο Φωτεινός- περνούσαν και πρόβαλλαν μπροστά μου σαν κινηματογραφική ταινία και με κρατούσαν σε μια κατάσταση έξαρσης και εγρήγορσης, αναζητούσα λύσεις και διεξόδους. Δεν με χωρούσε ο τόπος, σαν να καθόμουν σε αναμμένα κάρβουνα”.
Οι επαφές με τα τμήματα γίνονται πιο στενές. Τον κύριο και αποφασιστικό παράγοντα τώρα τον παίζουν οι μαχητές και οι αξιωματικοί που βρίσκονται και μάχονται στην πρώτη γραμμή. Η πρωτοβουλία είχε περάσει στους αξιωματικούς και τους μαχητές της κάθε μονάδας και του κάθε τμήματος, στα χέρια τους ήταν όλη η δύναμη, σε αυτούς στηρίζονταν όλη η ελπίδα. Όλοι αυτοί μαχητές και αξιωματικοί είχαν κατανοήσει καλά την αποστολή και το σκοπό τους, δεν χρειάζονταν και δε ζητούσαν άλλες οδηγίες και διαταγές.
Δεν υπολόγισαν όμως έναν σοβαρό παράγοντα, την απόφαση, δηλαδή που είχε πάρει ολόκληρος ο λαός της περιοχής να αγωνιστεί για τη λευτεριά του. Έτσι στις 6 το πρωί όλα τα τμήματα εξόρμησαν από όλες τις κατευθύνσεις. Ο εχθρός παρά τον εφοδιασμό, γρήγορα συνήλθε και έκανε προσπάθειες για να βγει από τη δύσκολη θέση. Τα αεροπλάνα που έφτασαν, δεν πτόησαν τους αντάρτες. Ο εχθρός όλο και περισφίγγεται από παντού. Θα μπορούσαμε να περιγράψουμε όλες τις φάσεις και τις δυσκολίες που δημιουργούσε η παράταση της μάχης. Ύστερα από σκέψη και ανταλλαγή γνωμών που είχα με τον Κοντονάση καταστρώσαμε το σχέδιο: στις 18.30 ώρα, αρχίζει η γενική επίθεση για το τσάκισμα και την αιχμαλωσία του εχθρού και σε περίπτωση που η έφοδος μας αποτύχει, τότε τα τμήματά μας στις 20.30 να αρχίσει η υποχώρηση εκμεταλλευόμενα το σκότος, αφήνοντας ελαφρές ομάδες για παρακολούθηση και ενόχληση του εχθρού.
Ήταν πια σκοτάδι και κανείς δεν ήξερε τι γίνονται οι διπλανοί του, είχε χαθεί η σύνδεση. Το κάθε τμήμα δρούσε πρωτοβουλιακά και αυτοκέφαλα μ’ένα μόνο σκοπό: ν’ανατρέψει τον εχθρό και να τον καταβάλει. Οι Ιταλοί τα έχασαν, ζητούσαν έξοδο και σωτηρία. Αυτή τη στιγμή εκμεταλλεύονται επιτυχημένα τα τμήματα της Σιάτιστας και αρχίζουν να αφοπλίζουν τους Ιταλούς που παραδίνονται αμαχητί και πετούν τα όπλα τους.
Κανείς δεν μπορούσε να έχει τη στιγμή εκείνη την ακριβή εικόνα της κατάστασης. Το σκοτάδι και η σύγχυση που επικρατούσε τα σκέπαζε όλα. Η επικοινωνία της διοίκησης με τα τμήματα είχε διακοπεί. Τα πυρά γενικά απο 20:15 είχαν αραιώσει και στις 20:30 είχαν διακοπεί τελείως και επικρατούσε απόλυτη ησυχία. Σε λίγο ο σύνδεσμος έφερε την πληροφορία από τα τμήματα της Σιάτιστας ότι ο εχθρός παρέδωσε τα όπλα και είναι αιχμάλωτος.
Ο Φαρδύκαμπος ήταν ο επίλογος του ενιαίου κινήματος της Εθνικής Αντίστασης στην περιοχή Γρεβενών-Βοΐου. Η διαμάχη περί το ποια παράταξη δικαιούται τη δόξα είναι μύθος. Η νομαρχιακή επιτροπή του ΕΑΜ Κοζάνης με επικεφαλής τον φλογερό πατριώτη ποιμενάρχη αείμνηστο μητροπολίτη Κοζάνης Ιωακείμ, θέλοντας να επανδρώσουν το ρωμαλέο απελευθερωτικό κίνημα με μόνιμους ανώτερους αξιωματικούς, ήρθε σε επαφή με τη φρουρά αξιωματικών Κοζάνης και υπέγραψαν πρωτόκολλο τιμής, στο οποίο οι αξιωματικοί αναλάμβαναν την υποχρέωση να προσχωρήσουν στον ΕΛΑΣ. Δυο μέρες πριν τη μάχη του Φαρδύκαμπου μερικοί αξιωματικοί προσχώρησαν στον ΕΛΑΣ, όμως δεν κράτησαν το λόγο τους. Προσπάθησαν πραξικοπηματικά να εξοντώσουν τους αρχηγούς του απελευθερωτικού κινήματος.
Η περίοπτη προσφορά της χώρας μας στο συμμαχικό στρατόπεδο και σε ολόκληρη την ανθρωπότητα δεν έγινε θύμα της ευρωπαϊκής πραγματικότητας, αλλά θύμα του δωσιλογισμού, που κυνήγησε με λυσσαλέο μίσος την Εθνική Αντίσταση.
Εκτιμήσεις και απολογισμοί
Η Μάχη του Φαρδύκαμπου έχει χαρακτηριστεί ως η μεγαλύτερη μάχη που έδωσαν οι δυνάμεις της Εθνικής Αντίστασης ενάντια στους κατακτητές.
Σύμφωνα με τον Μήτσο Ζυγούρα, οι απώλειες των Ιταλών υπήρξαν 95 ενώ οι αιχμάλωτοι τους 644 από τους οποίους οι 79 τραυματίες. Ο Φοίβος Γρηγοριάδης υπολογίζει τους Ιταλούς παραδοθέντες σε 536 οπλίτες και 17 αξιωματικούς μαζί με τον διοικητή τους Περόνε Πασκονέλι.
Λάφυρα: όλος ο οπλισμός του τάγματος, 3 πυροβόλα των 6,5 με 300 βλήματα, όλμοι, πολυβόλα και τα μεταγωγικά του τάγματος.
Απώλειες δικές μας: νεκροί 3 και 15 τραυματίες, μετά από τριήμερη μάχη.
Τον Ιανουάριο του 1943 δυνάμεις του ΕΛΑΣ εισέβαλαν στο σταθμό Χωροφυλακής της Σιάτιστας καταλύοντας την κατοχική εξουσία στην συγκεκριμένη πόλη. Αρκετοί χωροφύλακες προσχώρησαν τότε στον ΕΛΑΣ. Μια σύγκρουση ενός ιταλικού λόχου με δυνάμεις του ΕΛΑΣ το Φεβρουάριο στα Γρεβενά ήταν το πρελούδιο των συγκρούσεων που θα ακολουθήσουν.
Το Μάρτιο το ΕΑΜ Σιάτιστας πληροφορείται πως μεγάλη φάλαγγα του Ιταλικού στρατού με πολεμοφόδια και τρόφιμα θα κινούνταν από την Κοζάνη με κατεύθυνση τη Σιάτιστα και τα Γρεβενά. Ο ΕΛΑΣ υπό τον Αλέκο Ρόσιο τότε προχώρησε σε μαζική κινητοποίηση των κατοίκων της Σιάτιστας, για την αντιμετώπιση των δυνάμεων των κατακτητών. Το κάλεσμα του βρήκε θετική ανταπόκριση στον ντόπιο πληθυσμό.
Στις 4 Μαρτίου, δυνάμεις του ΕΛΑΣ αποτελούμενες από 200-250 αντάρτες συνέτριψαν μια ιταλική φάλαγγα 180 ανδρών, από τους οποίους 15 σκοτώθηκαν και οι υπόλοιποι παραδόθηκαν. Μεγάλες ποσότητες τροφίμων και όπλων έπεσαν στα χέρια των ανταρτών, οι οποίοι είχαν μόνο 3 τραυματίες σε αυτή τη φάση.
Ο Ιταλός διοικητής της Φρουράς Γρεβενών Περόνε Πασκονέλι έστειλε ένα λόχο προς ενίσχυση των μαχόμενων τμημάτων. Εντούτοις, ο λόχος αυτός καθηλώθηκε από δυνάμεις του ΕΛΑΣ στη γέφυρα του Αλιάκμονα. Μετά και από αυτό το πλήγμα, ο Πασκονέλι κινητοποίησε ολόκληρο το τάγμα προκειμένου να συντρίψει τις αντάρτικες δυνάμεις και να ανακαταλάβει τη Σιάτιστα.
Στο μεταξύ ο ΕΛΑΣ είχε κινητοποιήσει όλα τα αντάρτικα τμήματά του στις γύρω περιοχές (Τσοτύλι, Βογατσικό κλπ), συγκεντρώνοντας 600 άνδρες. Το πρωινό της 5ης Μαρτίου 600 Ιταλοί στρατιώτες πέρασαν τη γέφυρα του Αλιάκμονα, και το μεσημέρι επιτέθηκαν στις θέσεις των ανταρτών στα υψώματα της Σιάτιστας. Αρχικά, οι αντάρτες απώθησαν τους Ιταλούς, αλλά με την αντεπίθεση τους οι Ιταλοί κέρδισαν έδαφος μπαίνοντας στις πρώτες κατοικίες της Κάτω Σιάτιστας, αντιμετωπίζοντας όμως την σκληρή ένοπλη άμυνα των Σιατιστινών. Για να ανακόψει την ιταλική αντεπίθεση, ο ΕΛΑΣ έπληξε τους Ιταλούς από τα δυτικά ενώ ένα άλλο τμήμα του ΕΛΑΣ υπό τον έφεδρο Ανθυπολοχαγό Μήτσο Ζυγούρα (Καπετάν Παλαιολόγο) κολυμπώντας τον Αλιάκμονα έφτασε να παρενοχλεί στο Σταθμό Διοίκησης των Ιταλών.
Έπειτα, ο ΕΛΑΣ Γρεβενών υπό τον Βασίλη Γκανάτσιο (Καπετάν Χείμαρρο) πραγματοποίησε νότια πλευρική επίθεση στους Ιταλούς αναγκάζοντάς τους τρεις λόχους τους να συμπτυχθούν. Οι αντάρτες το βράδυ έφτασαν κοντά στη σκηνή του Ιταλού διοικητή, αλλά αναγκάστηκαν να σταματήσουν εξαιτίας της νύχτας.
Την επόμενη μέρα, το ΕΑΜ Σιάτιστας κάλεσε τον απόστρατο Ταγματάρχη και στέλεχος της ΥΒΕ/ΠΑΟ Ιωάννη Κοντονάσιο να διευθύνει τις αντάρτικες δυνάμεις. Με τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ ενώθηκαν και ένοπλοι της ΕΚΑ. Ο Κοντονάσιος διέταξε την περικύκλωση και την εξόντωση των Ιταλών αλλά τεχνικές δυσκολίες οδήγησαν στην απόκρουση της πρώτης επίθεσης. Μια νέα επίθεση των ανταρτών κατά τις απογευματινές ώρες απέτυχε. Τα αεροπλάνα καθιστούσαν δύσκολη τη δράση των ανταρτών, που όμως μπόρεσαν να κλέψουν πλήθος εφοδίων που προορίζονταν για τους ιταλικούς λόχους από τις ρίψεις των αεροπλάνων.
Η πίεση των ανταρτών και η πείνα και η κούραση που γονάτιζε συνεχώς τους Ιταλούς οδήγησε τον Πασκονέλι στην παράδοση. Η 7η Μάρτη χαρακτηρίστηκε από την άνευ όρων παράδοση των Ιταλών στους Έλληνες αντάρτες.
Λεπτομέρειες
Τη Μάχη του Φαρδύκαμπου, την αποκάλεσαν "στρατιωτικό παράδοξο" και "θαύμα". Μόνο που δεν ήταν τίποτε από αυτά τα δύο.
Την πρώτη Μαρτίου το πρωί, η φάλαγγα των Ιταλικών αυτοκινήτων κινήθηκε από Κοζάνη προς Γρεβενά και όταν πια όλα τα αυτοκίνητα μπήκαν στα στενά και στον κλοιό, δόθηκε το σύνθημα της επίθεσης και της εξόρμησης και σε μια ώρα ο εχθρός υπέκυψε στα αιφνιδιαστικά και καταιγιστικά πυρά των ανταρτών του ΕΛΑΣ και παραδόθηκε, αφήνοντας 50 αιχμαλώτους, τους υπόλοιπους νεκρούς και τραυματίες, με λάφυρα εννέα αυτοκίνητα με όλον τον οπλισμό του λόχου και το πολεμικό υλικό που μεταφέρονταν για τα Γρεβενά.
Τότε το ιταλικό επιτελείο διέταξε το τάγμα Γρεβενών να κινηθεί, να καταλάβει και να κάψει τη Σιάτιστα και ταυτόχρονα τη μεραρχία Πινερόλο να κινηθεί από Θεσσαλία μέσω Ελασσόνας-Σερβίων-Κοζάνης προς την εξεγερμένη περιοχή με εντολή να καταπνίξουν το κίνημα.
Αυτή ήταν η κατάσταση πριν από τη θρυλική μάχη του Φαρδύκαμπου. Ο λαός της περιοχής μας, ορεινός, περήφανος, σκληροτράχηλος, ανυπότακτος σε κάθε κατακτητή, ξεχασμένος στην τύχη του από την πολιτική ηγεσία και τα πολιτικά κόμματα της χώρας μας, συνέχισε το αλβανικό έπος με μπροστάρηδες τους κομμουνιστές και αυτούς που ξεχώρισαν στην πορεία του σκληρού αντιστασιακού αγώνα. Αυτοί λοιπόν είναι οι πρωταγωνιστές στο Φαρδύκαμπο και σ’αυτούς ανήκει η δόξα. Αυτοί γνώριζαν καλά τον κατακτητή, ήταν νικητές και σαν νικητές ενεργούσαν.
Τις απογευματινές ώρες 4 του Μάρτη το τάγμα Γρεβενών με δύναμη 650 ανδρών, τρία πυροβόλα και όλμους, αποφάσισε να εκστρατεύσει με στόχο να ελευθερώσει τον αιχμαλωτισμένο λόχο και να κάψει τη Σιάτιστα. Το βράδυ έφτασε στον Αλιάκμονα, κατέλαβε τη γέφυρα και διανυχτέρευσε στα γύρω υψώματα. Τα τμήματά μας των Γρεβενών και οι δεκαρχίες των γύρω χωριών με επικεφαλής τον ανθ/στή Παπασίμο, από την πρώτη στιγμή συνεχίζουν τις μικροσυγκρούσεις και παρενοχλούν την ελεύθερη κίνηση των Ιταλών, επιβραδύνοντας έτσι την πορεία των Ιταλών προς τη Σιάτιστα.
Τη δεύτερη μέρα, το πρωί 5 του Μάρτη ο εχθρός έκανε σοβαρές προσπάθειες να επεκτείνει το προγεφύρωμα και να κινηθεί προς τη Σιάτιστα-Μπουγάζι, αλλά συναντά σοβαρή αντίσταση από τα τμήματα της Σιάτιστας και από τα νώτα δέχεται χτυπήματα από τα τμήματα των Γρεβενών. Παρ’ όλ’ αυτά είχαν προχωρήσει αρκετά. Είχαν φτάσει στη διασταύρωση των δρόμων από Κοζάνη-Γρεβενά-Νεάπολη, στα αμπέλια και στα ριζά του βουνού της Σιάτιστας.
Αυτό που δυσκόλευε πιο πολύ την κατάσταση ήταν ότι δεν υπήρχε ενιαία διοίκηση στα αντάρτικα τμήματα. Η παλικαριά είναι πράγματι ένα από τα απαραίτητα στοιχεία, όμως αυτό μόνο δεν αρκεί. Οι επικεφαλής των αντάρτικων ομάδων της περιοχής ήταν ικανοί και επιδέξιοι, όμως έλειπε ο συντονισμός και η ενιαία διοίκηση. Αυτό απαιτούσε η δημιουργηθήσα κατάσταση. Το πρόβλημα απασχόλησε τις πολιτικές οργανώσεις του ΕΑΜ και του ΚΚΕ και ανέθεσε τη διοίκηση της μάχης και των επιχειρήσεων στον Δημήτρη Κυρατζόπουλο-Φωτεινό, γνωστό από ενωρίτερα στον πληθυσμό της επαρχίας Γρεβενών-Βοΐου ως προϊστάμενο των ταχυδρομείων Γρεβενών και Τσοτυλίου, αλλά και γνωστός στους αξιωματικούς της μεραρχίας από τις διαβιβάσεις στον Ελληνο-ιταλικό πόλεμο και στους υπαλλήλους της περιοχής.
Η Διοίκηση που είχε την έδρα της στο μοναστήρι Τσουρούσνο έδωσε σε κάθε τμήμα τη δική του αποστολή. Τα τμήματα της Σιάτιστας να επιτεθούν στις 06.00 ώρα το πρωί στις 6 Μαρτίου από την κατεύθυνση Αμπέλια-δημόσιος δρόμος, σε στενή συνεργασία με τα τμήματα Βεντζίων που δρούσαν από νότο και να επιτηρούν το δρόμο Κοζάνης-Γρεβενών. Τα τμήματα των Γρεβενών να επιτεθούν από δυτικά και να καταλάβουν τα υψώματα ανατολικά της γέφυρας και να κινηθούν προς το πεδίο της μάχης. Τα τμήματα Βοΐου με 4 διμοιρίες από 35 άνδρες η κάθε μια με διοικητή τον Σκοτίδα, να επιτεθούν από τα βόρεια και Β.Δ. υψώματα της Βρογγίστας.
Από διάφορες κατευθύνσεις καταφθάναν δεκαρχίες και δυνάμωνε ο κλοιός γύρω από το τάγμα των Ιταλών.
Ο εχθρός στις 5 Μαρτίου διανυχτέρευσε πάνω στο δρόμο Γρεβενών-Κοζάνης και οργανώθηκε στα γύρω υψωματάκια και ήταν βέβαιος για την εύκολη πορεία προς τη Σιάτιστα την επαύριο. Είχε τη εντύπωση ότι οι αντάρτες διαλύθηκαν ή υποχώρησαν, δεν πίστευαν ότι θα συνεχίσουν τις συγκρούσεις για τρίτη ημέρα και πίστευαν ότι θα τους ερχόταν βοήθεια από τις γειτονικές φρουρές.
Τις πρωινές ώρες της 6 Μαρτίου, ταυτόχρονα και την καθορισμένη περίπου ώρα, σύμφωνα με τις εντολές και τις οδηγίες του διοικητή της μάχης, τα τμήματα από όλες τις κατευθύνσεις με άλματα έφτασαν τον εχθρό στα 400 και άλλα στα 600 μέτρα και τον κύκλωσαν από όλες τις πλευρές και άρχισαν εναντίον του σφοδρά πυρά. Ο εχθρός έκανε σοβαρή προσπάθεια να βγει από τη δύσκολη θέση, χρησιμοποιώντας άφθονα τα μέσα πυρός και την αεροπορία, εκτός του πυροβολικού που είχε καταστεί άχρηστο λόγο των κοντινών αποστάσεων των μαχητών από τον εχθρό. Η μάχη εξακολουθεί να είναι σκληρή και αμφίρροπη. Ο εχθρός όλο και περισφίγγεται από παντού, η θέση του από ώρα σε ώρα γίνεται πιο δύσκολη και επικίνδυνη. Παρ’ όλ’ αυτά εξακολουθεί να βάζει εναντίον των τμημάτων μας, ελπίζοντας ότι θα έρθουν προς βοήθεια νέες δυνάμεις.
Παράλληλα όμως στη Διοίκηση που κατηύθυνε τη μάχη η παράταση και η αντίσταση των Ιταλών την έφερνε σε μεγάλες δυσκολίες και την έβαζε σε καινούργια προβλήματα για λύση. Στη δοσμένη στιγμή μια ήττα μας στο Φαρδύκαμπο μετά την ήττα του κινήματος αντίστασης το Σεπτέμβρη- Οκτώβρη του 1941 στην Ανατολική Μακεδονία, θα σήμαινε την ήττα του κινήματος αντίστασης, όχι μόνο στη Μακεδονία, αλλά θα είχε επίδραση στη Θεσσαλία, την Ήπειρο και αλλού. Η μάχη του Φαρδύκαμπου ήταν η πρώτη μάχη και μια δεύτερη ήττα θα σήμαινε δεινά και καταστροφές, θα δυνάμωνε τους λεγεωνάριους, θα επέκτεινε τη βουλγαρική κατοχή σε ολόκληρη τη Μακεδονία και θα δυνάμωνε το αυτονομιστικό κίνημα. Και την περίοδο αυτή στη Μακεδονία δεν υπήρχε καμιά άλλη εθνική, πατριωτική οργανωμένη δύναμη, που θα αντισταθεί στους κατακτητές.
“Όλα αυτά τα προβλήματα, όλες αυτές οι εικόνες, -γράφει ο Φωτεινός- περνούσαν και πρόβαλλαν μπροστά μου σαν κινηματογραφική ταινία και με κρατούσαν σε μια κατάσταση έξαρσης και εγρήγορσης, αναζητούσα λύσεις και διεξόδους. Δεν με χωρούσε ο τόπος, σαν να καθόμουν σε αναμμένα κάρβουνα”.
Οι επαφές με τα τμήματα γίνονται πιο στενές. Τον κύριο και αποφασιστικό παράγοντα τώρα τον παίζουν οι μαχητές και οι αξιωματικοί που βρίσκονται και μάχονται στην πρώτη γραμμή. Η πρωτοβουλία είχε περάσει στους αξιωματικούς και τους μαχητές της κάθε μονάδας και του κάθε τμήματος, στα χέρια τους ήταν όλη η δύναμη, σε αυτούς στηρίζονταν όλη η ελπίδα. Όλοι αυτοί μαχητές και αξιωματικοί είχαν κατανοήσει καλά την αποστολή και το σκοπό τους, δεν χρειάζονταν και δε ζητούσαν άλλες οδηγίες και διαταγές.
Δεν υπολόγισαν όμως έναν σοβαρό παράγοντα, την απόφαση, δηλαδή που είχε πάρει ολόκληρος ο λαός της περιοχής να αγωνιστεί για τη λευτεριά του. Έτσι στις 6 το πρωί όλα τα τμήματα εξόρμησαν από όλες τις κατευθύνσεις. Ο εχθρός παρά τον εφοδιασμό, γρήγορα συνήλθε και έκανε προσπάθειες για να βγει από τη δύσκολη θέση. Τα αεροπλάνα που έφτασαν, δεν πτόησαν τους αντάρτες. Ο εχθρός όλο και περισφίγγεται από παντού. Θα μπορούσαμε να περιγράψουμε όλες τις φάσεις και τις δυσκολίες που δημιουργούσε η παράταση της μάχης. Ύστερα από σκέψη και ανταλλαγή γνωμών που είχα με τον Κοντονάση καταστρώσαμε το σχέδιο: στις 18.30 ώρα, αρχίζει η γενική επίθεση για το τσάκισμα και την αιχμαλωσία του εχθρού και σε περίπτωση που η έφοδος μας αποτύχει, τότε τα τμήματά μας στις 20.30 να αρχίσει η υποχώρηση εκμεταλλευόμενα το σκότος, αφήνοντας ελαφρές ομάδες για παρακολούθηση και ενόχληση του εχθρού.
Ήταν πια σκοτάδι και κανείς δεν ήξερε τι γίνονται οι διπλανοί του, είχε χαθεί η σύνδεση. Το κάθε τμήμα δρούσε πρωτοβουλιακά και αυτοκέφαλα μ’ένα μόνο σκοπό: ν’ανατρέψει τον εχθρό και να τον καταβάλει. Οι Ιταλοί τα έχασαν, ζητούσαν έξοδο και σωτηρία. Αυτή τη στιγμή εκμεταλλεύονται επιτυχημένα τα τμήματα της Σιάτιστας και αρχίζουν να αφοπλίζουν τους Ιταλούς που παραδίνονται αμαχητί και πετούν τα όπλα τους.
Κανείς δεν μπορούσε να έχει τη στιγμή εκείνη την ακριβή εικόνα της κατάστασης. Το σκοτάδι και η σύγχυση που επικρατούσε τα σκέπαζε όλα. Η επικοινωνία της διοίκησης με τα τμήματα είχε διακοπεί. Τα πυρά γενικά απο 20:15 είχαν αραιώσει και στις 20:30 είχαν διακοπεί τελείως και επικρατούσε απόλυτη ησυχία. Σε λίγο ο σύνδεσμος έφερε την πληροφορία από τα τμήματα της Σιάτιστας ότι ο εχθρός παρέδωσε τα όπλα και είναι αιχμάλωτος.
Ο Φαρδύκαμπος ήταν ο επίλογος του ενιαίου κινήματος της Εθνικής Αντίστασης στην περιοχή Γρεβενών-Βοΐου. Η διαμάχη περί το ποια παράταξη δικαιούται τη δόξα είναι μύθος. Η νομαρχιακή επιτροπή του ΕΑΜ Κοζάνης με επικεφαλής τον φλογερό πατριώτη ποιμενάρχη αείμνηστο μητροπολίτη Κοζάνης Ιωακείμ, θέλοντας να επανδρώσουν το ρωμαλέο απελευθερωτικό κίνημα με μόνιμους ανώτερους αξιωματικούς, ήρθε σε επαφή με τη φρουρά αξιωματικών Κοζάνης και υπέγραψαν πρωτόκολλο τιμής, στο οποίο οι αξιωματικοί αναλάμβαναν την υποχρέωση να προσχωρήσουν στον ΕΛΑΣ. Δυο μέρες πριν τη μάχη του Φαρδύκαμπου μερικοί αξιωματικοί προσχώρησαν στον ΕΛΑΣ, όμως δεν κράτησαν το λόγο τους. Προσπάθησαν πραξικοπηματικά να εξοντώσουν τους αρχηγούς του απελευθερωτικού κινήματος.
Η περίοπτη προσφορά της χώρας μας στο συμμαχικό στρατόπεδο και σε ολόκληρη την ανθρωπότητα δεν έγινε θύμα της ευρωπαϊκής πραγματικότητας, αλλά θύμα του δωσιλογισμού, που κυνήγησε με λυσσαλέο μίσος την Εθνική Αντίσταση.
Εκτιμήσεις και απολογισμοί
Η Μάχη του Φαρδύκαμπου έχει χαρακτηριστεί ως η μεγαλύτερη μάχη που έδωσαν οι δυνάμεις της Εθνικής Αντίστασης ενάντια στους κατακτητές.
Σύμφωνα με τον Μήτσο Ζυγούρα, οι απώλειες των Ιταλών υπήρξαν 95 ενώ οι αιχμάλωτοι τους 644 από τους οποίους οι 79 τραυματίες. Ο Φοίβος Γρηγοριάδης υπολογίζει τους Ιταλούς παραδοθέντες σε 536 οπλίτες και 17 αξιωματικούς μαζί με τον διοικητή τους Περόνε Πασκονέλι.
Λάφυρα: όλος ο οπλισμός του τάγματος, 3 πυροβόλα των 6,5 με 300 βλήματα, όλμοι, πολυβόλα και τα μεταγωγικά του τάγματος.
Απώλειες δικές μας: νεκροί 3 και 15 τραυματίες, μετά από τριήμερη μάχη.
4 Νοεμβρίου 1944
Η Μάχη του Κιλκίς μεταξύ ΕΛΑΣ και ταγματασφαλιτών
Με την αποχώρηση των Γερμανών, περί τους 8000 (σύμφωνα με άλλες πηγές: 7.300) ένοπλοι των αντιεαμικών ομάδων, στην πλειοψηφία τους Πόντιοι πρόσφυγες, οχυρώνονται στο Κιλκίς, περιμένοντας να φτάσουν οι Εγγλέζοι για να παραδοθούν σε αυτούς και για να αντιμετωπίσουν εκεί τον ΕΛΑΣ, σε περίπτωση που τους επιτεθεί. 1500 επιπλέον ένοπλοι ακολουθούν προς Βορράν τον Πόντιο οπλαρχηγό Κωνσταντίνο Παπαδόπουλο, ο οποίος υποστηρίζει ότι καλύτερες πιθανότητες υπάρχουν αν αντιμετωπίσουν τον ΕΛΑΣ στην ύπαιθρο και στα βουνά.
Η μάχη ξεκίνησε τα ξημερώματα της 4ης Νοεμβρίου και κράτησε ως το απόγευμα της ίδιας ημέρας, με τεράστιες απώλειες κι από τις δύο πλευρές. Για τους Ταγματασφαλίτες αναφέρονται 1500 νεκροί στη μάχη, η οποία ολοκληρώθηκε με πεισματικές οδομαχίες.
Ακολούθησαν μαζικές εκτελέσεις των αιχμαλωτισθέντων / παραδοθέντων, κατά το πρότυπο του Μελιγαλά. Σύμφωνα με πηγές της εποχής (μη εαμικές) οι εκτελεσθέντες αιχμάλωτοι ήταν περίπου 2.100. Αν προσθέσουμε σε αυτούς τους 1500 νεκρούς της μάχης και τους 800 εκτελεσθέντες (μετά την παράδοσή τους στον ΕΛΑΣ) τις επόμενες μέρες στον Προμαχώνα των Σερρών και στην Τριάδα, συμπληρώνεται το αστρονομικό νούμερο των 4.500 νεκρών. Ο αριθμός αυτός μάλλον είναι υπερβολικός, αλλά οπωσδήποτε ενδεικτικός.
Ο Κωνσταντίνος Παπαδόπουλος επέζησε και το 1946 εξελέγη βουλευτής Κοζάνης. Από το 1950 έως το 1964 εκλεγόταν συνεχώς βουλευτής Κιλκίς.
Ο Κυριάκος Παπαδόπουλος (Κισά Μπατζάκ), από τον Κούκο της Κατερίνης, τουρκόφωνος οπλαρχηγός στον Πόντο και αρχηγός του ΕΕΣ, σκοτώθηκε ή αυτοκτόνησε στη μάχη του Κιλκίς.
Για τον Παπαδόπουλο :
Ξεκίνησε ως εφεδροΕΛΑΣίτης στην αρχή της Κατοχής, από αριστερή οικογένεια. Στη συνέχεια, ήρθε σε ρήξη με έναν εξάδελφό του, ονόματι Ηλιάδη, για άγνωστο λόγο, οπότε στράφηκε με λύσσα εναντίον του ΕΛΑΣ. Ιδρυτής του ψευδώνυμου “Εθνικού Ελληνικού Στρατού“, ο οποίος διατηρούσε γραφεία στην οδό Τσιμισκή 72 στη Θεσσαλονίκη, όπου βρισκόταν εγκατεστημένη η Γκεστάπο. Ο Παπαδόπουλος μαχόταν μαζί με τους Γερμανούς μέχρι την ύστατη ώρα της αποχώρησής τους, ενάντια στον ΕΛΑΣ.
Η μάχη ξεκίνησε τα ξημερώματα της 4ης Νοεμβρίου και κράτησε ως το απόγευμα της ίδιας ημέρας, με τεράστιες απώλειες κι από τις δύο πλευρές. Για τους Ταγματασφαλίτες αναφέρονται 1500 νεκροί στη μάχη, η οποία ολοκληρώθηκε με πεισματικές οδομαχίες.
Ακολούθησαν μαζικές εκτελέσεις των αιχμαλωτισθέντων / παραδοθέντων, κατά το πρότυπο του Μελιγαλά. Σύμφωνα με πηγές της εποχής (μη εαμικές) οι εκτελεσθέντες αιχμάλωτοι ήταν περίπου 2.100. Αν προσθέσουμε σε αυτούς τους 1500 νεκρούς της μάχης και τους 800 εκτελεσθέντες (μετά την παράδοσή τους στον ΕΛΑΣ) τις επόμενες μέρες στον Προμαχώνα των Σερρών και στην Τριάδα, συμπληρώνεται το αστρονομικό νούμερο των 4.500 νεκρών. Ο αριθμός αυτός μάλλον είναι υπερβολικός, αλλά οπωσδήποτε ενδεικτικός.
Ο Κωνσταντίνος Παπαδόπουλος επέζησε και το 1946 εξελέγη βουλευτής Κοζάνης. Από το 1950 έως το 1964 εκλεγόταν συνεχώς βουλευτής Κιλκίς.
Ο Κυριάκος Παπαδόπουλος (Κισά Μπατζάκ), από τον Κούκο της Κατερίνης, τουρκόφωνος οπλαρχηγός στον Πόντο και αρχηγός του ΕΕΣ, σκοτώθηκε ή αυτοκτόνησε στη μάχη του Κιλκίς.
Για τον Παπαδόπουλο :
Ξεκίνησε ως εφεδροΕΛΑΣίτης στην αρχή της Κατοχής, από αριστερή οικογένεια. Στη συνέχεια, ήρθε σε ρήξη με έναν εξάδελφό του, ονόματι Ηλιάδη, για άγνωστο λόγο, οπότε στράφηκε με λύσσα εναντίον του ΕΛΑΣ. Ιδρυτής του ψευδώνυμου “Εθνικού Ελληνικού Στρατού“, ο οποίος διατηρούσε γραφεία στην οδό Τσιμισκή 72 στη Θεσσαλονίκη, όπου βρισκόταν εγκατεστημένη η Γκεστάπο. Ο Παπαδόπουλος μαχόταν μαζί με τους Γερμανούς μέχρι την ύστατη ώρα της αποχώρησής τους, ενάντια στον ΕΛΑΣ.
Δυστυχώς ο Κ. Παπαδόπουλος, δεν μπήκε κι αυτός στο Κιλκίς και να εγκλωβιστεί με τους υπόλοιπους ομοϊδεάτες του, αν και προσπάθησε να έρθει σε βοήθεια. Γλύτωσε την σφαγή, ανακηρύχθηκε αντιστασιακός, εξελέγη βουλευτής με την ΕΡΕ – και ο γιός του με τη Νέα Δημοκρατία το 1974.
Τον Κ. Παπαδόπουλο, τον αναγνώρισε ως αντιστασιακό, δυστυχώς, η κυβέρνηση της ΕΠΕΚ και των Φιλελευθέρων το 1952, για να καταπέσει ωστόσο αυτή η αναγνώριση στο Συμβούλιο της Επικρατείας, κατόπιν προσφυγής του ίδιου του πρώην επιτελάρχη της ΠΑΟ, στρατηγού Αργυρόπουλου, ο οποίος δεν ανέχθηκε να τιμάται ως αντιστασιακός πλάι σε έναν προδότη. Φευ, άλλες οι βουλές της εθνικοφροσύνης: Η κυβέρνηση του Παπάγου, με βασιλικό διάταγμα της 9ης/12/1952, αχρήστευσε την προσφυγή του στρατηγού και την απόφαση του ΣτΕ – και αναγνώρισε την “εθνικήν δράσιν” του Παπαδόπουλου!
ΚΑΠΕΤΑΝ ΛΑΖΙΚ η'' ΛΑΖΑΡΟΣ ΑΒΡΑΜΙΔΗΣ
Η σφαγή της Ξηρόβρυσης
Η Ξηρόβρυση είναι ένα μικρό χωριό μερικά χιλιόμετρα μακριά από το Κιλκίς. Υπήρξε χωριό φιλικό προς τον ΕΛΑΣ και με αρκετά μεγάλη υλική και έμψυχη συνεισφορά στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα. Το 1946, έμελλε εκεί να γραφτεί ένα από τα πιο αποτροπιαστικά γεγονότα του εμφυλίου.
Στην περιοχή του Κιλκίς έδρασε η φιλοναζιστική ομάδα ΠΑΟ καθώς και διάφορες μικρές τσέτες όπως αυτή του Κίτσα Μπατζάκ και του Αντών Τσαούς. Οι ομάδες αυτές διαλύθηκαν και κυνηγήθηκαν από τον ΕΛΑΣ, όμως το αγγλόδουλο κράτος των δοσίλογων γρήγορα τις επανέφερε με αμνηστία, για να τις ρίξει στον αντικομουνιστικό αγώνα. Έτσι φθάσαμε στην σφαγή της Ξηρόβρυσης στις 20 Νοεμβρίου του 1946.
Επικεφαλής της ομάδας των κανιβάλων που εισήλθαν στην Ξηρόβρυση ήταν ο καπετάν Λαζίκ ή Λάζαρος Αβραμίδης από το χωριό Σπουργίτης. Ο Λαζίκ ήταν ήδη από την περίοδο της κατοχής εθνικιστής οπλαρχηγός μιας μικρής τσέτας που μάχονταν στο πλευρό της ΠΑΟ τους αντάρτες. Γνώριζε από παλιά τους αντάρτες της Ξηρόβρυσης και ειδικά των Καπετάν Καραϊσκάκη (Π. Σαββίδης) και το σόι του. Η συμμορία του Λαζίκ αποτελούσε τμήμα του αρχισφαγέα Μπουντουβάκη που αργότερα εξελίχθηκε σε βαθμοφόρο των ΜΑΥ.
Οι συμμορίτες αριθμώντας περίπου 30 άτομα μπήκα το πρωί της 20ης Νοέμβρη με άλογα στο χωριό. Σταμάτησαν στην πλατεία και αμέσως μετά ο Λαζίκ έδωσε το σύνθημα. Οι κανίβαλοι ξεκίνησαν να σπάζουν τις πόρτες των σπιτιών διαφόρων ανταρτών και να δέρνουν τους ενοίκους. Ήξεραν ήδη μερικά σπίτια αλλά κάποια από αυτά δεν ανήκαν καν σε οικογένειες ανταρτών. Συνολικά 47 άτομα μεταφέρθηκαν αιμόφυρτα στην πλατεία. 30 από αυτά ήταν γυναίκες πολλές από τις οποίες είχαν βιαστεί κατ’ εξακολούθηση. Ο Λαζίκ είπε ότι δεν τους αξίζουν οι σφαίρες, έτσι, οι άνδρες του πέσαν με μαχαίρια στο πλήθος και τους έσφαξαν μέχρις ενός.
Το περιστατικό αναφέρθηκε από χωριανούς της Ξηρόβρυσης στην Χωροφυλακή η οποία απάθησε ακόμα και όταν της ανέφεραν και τα θύματα που δεν συνδέονταν με κανένα τρόπο με τους αντάρτες ή το ΚΚΕ.
Η συμμορία μετά την σφαγή στην Ξηρόβρυση συνέχισε στο χωριό Κοκκινιά όπου σκότωσε και εκεί 14 αθώους. Μια μονάχα εντολή να είχαν δώσει οι χωροφύλακες το πογκρόμ θα είχε σταματήσει…
Ένας Κιλκισιώτης έγραψε : Οι ταγματασφαλίτες που συγκεντρώθηκαν στο Κιλκίς από όλα τα μέρη της κεντρικής και ανατολικής Μακεδονίας, οχυρώθηκαν στο κτίριο του νοσοκομείου της πόλης που βρίσκεται στη είσοδο προς τη Θεσσαλονίκη. Λίγο πιο έξω είναι το γήπεδο του Κιλκίς.
Εκεί είχαν αναρτήσει ένα τεράστιο πανό που έγραφε “Καλώς Ήρθατε”. Περίμεναν τους Άγγλους οι οποίοι είχαν ήδη αποβιβαστεί στη Θεσσαλονίκη. Οι Γερμανοί φεύγουν από το Κιλκίς στις 26 Οκτωβρίου του 1944.
Την επόμενη κιόλας ημέρα, καταφθάνουν από τη Θεσσαλονίκη οι φάλαγγες του Κισσάμπατζακ, συνοδευόμενες από κάποιους μόνιμους αξιωματικούς του ελληνικού στρατού με επικεφαλής τον μέραρχο Σερεμέτη – καθώς και οι άνδρες του Δάγκουλα. Οι ταγματασφαλίτες της Θεσσαλονίκης έχουν κρατηθεί μακριά από την συμπρωτεύουσα κατόπιν εντολής του πάτρωνά τους Αθ. Χρυσοχόου, προκειμένου να μην βρει αφορμή ο ΕΛΑΣ να εισέλθει στην πόλη – κάτι που ωστόσο, δεν απετράπη, όπως ήταν αναμενόμενο.
Τον Κ. Παπαδόπουλο, τον αναγνώρισε ως αντιστασιακό, δυστυχώς, η κυβέρνηση της ΕΠΕΚ και των Φιλελευθέρων το 1952, για να καταπέσει ωστόσο αυτή η αναγνώριση στο Συμβούλιο της Επικρατείας, κατόπιν προσφυγής του ίδιου του πρώην επιτελάρχη της ΠΑΟ, στρατηγού Αργυρόπουλου, ο οποίος δεν ανέχθηκε να τιμάται ως αντιστασιακός πλάι σε έναν προδότη. Φευ, άλλες οι βουλές της εθνικοφροσύνης: Η κυβέρνηση του Παπάγου, με βασιλικό διάταγμα της 9ης/12/1952, αχρήστευσε την προσφυγή του στρατηγού και την απόφαση του ΣτΕ – και αναγνώρισε την “εθνικήν δράσιν” του Παπαδόπουλου!
ΚΑΠΕΤΑΝ ΛΑΖΙΚ η'' ΛΑΖΑΡΟΣ ΑΒΡΑΜΙΔΗΣ
Η σφαγή της Ξηρόβρυσης
Η Ξηρόβρυση είναι ένα μικρό χωριό μερικά χιλιόμετρα μακριά από το Κιλκίς. Υπήρξε χωριό φιλικό προς τον ΕΛΑΣ και με αρκετά μεγάλη υλική και έμψυχη συνεισφορά στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα. Το 1946, έμελλε εκεί να γραφτεί ένα από τα πιο αποτροπιαστικά γεγονότα του εμφυλίου.
Στην περιοχή του Κιλκίς έδρασε η φιλοναζιστική ομάδα ΠΑΟ καθώς και διάφορες μικρές τσέτες όπως αυτή του Κίτσα Μπατζάκ και του Αντών Τσαούς. Οι ομάδες αυτές διαλύθηκαν και κυνηγήθηκαν από τον ΕΛΑΣ, όμως το αγγλόδουλο κράτος των δοσίλογων γρήγορα τις επανέφερε με αμνηστία, για να τις ρίξει στον αντικομουνιστικό αγώνα. Έτσι φθάσαμε στην σφαγή της Ξηρόβρυσης στις 20 Νοεμβρίου του 1946.
Επικεφαλής της ομάδας των κανιβάλων που εισήλθαν στην Ξηρόβρυση ήταν ο καπετάν Λαζίκ ή Λάζαρος Αβραμίδης από το χωριό Σπουργίτης. Ο Λαζίκ ήταν ήδη από την περίοδο της κατοχής εθνικιστής οπλαρχηγός μιας μικρής τσέτας που μάχονταν στο πλευρό της ΠΑΟ τους αντάρτες. Γνώριζε από παλιά τους αντάρτες της Ξηρόβρυσης και ειδικά των Καπετάν Καραϊσκάκη (Π. Σαββίδης) και το σόι του. Η συμμορία του Λαζίκ αποτελούσε τμήμα του αρχισφαγέα Μπουντουβάκη που αργότερα εξελίχθηκε σε βαθμοφόρο των ΜΑΥ.
Οι συμμορίτες αριθμώντας περίπου 30 άτομα μπήκα το πρωί της 20ης Νοέμβρη με άλογα στο χωριό. Σταμάτησαν στην πλατεία και αμέσως μετά ο Λαζίκ έδωσε το σύνθημα. Οι κανίβαλοι ξεκίνησαν να σπάζουν τις πόρτες των σπιτιών διαφόρων ανταρτών και να δέρνουν τους ενοίκους. Ήξεραν ήδη μερικά σπίτια αλλά κάποια από αυτά δεν ανήκαν καν σε οικογένειες ανταρτών. Συνολικά 47 άτομα μεταφέρθηκαν αιμόφυρτα στην πλατεία. 30 από αυτά ήταν γυναίκες πολλές από τις οποίες είχαν βιαστεί κατ’ εξακολούθηση. Ο Λαζίκ είπε ότι δεν τους αξίζουν οι σφαίρες, έτσι, οι άνδρες του πέσαν με μαχαίρια στο πλήθος και τους έσφαξαν μέχρις ενός.
Το περιστατικό αναφέρθηκε από χωριανούς της Ξηρόβρυσης στην Χωροφυλακή η οποία απάθησε ακόμα και όταν της ανέφεραν και τα θύματα που δεν συνδέονταν με κανένα τρόπο με τους αντάρτες ή το ΚΚΕ.
Η συμμορία μετά την σφαγή στην Ξηρόβρυση συνέχισε στο χωριό Κοκκινιά όπου σκότωσε και εκεί 14 αθώους. Μια μονάχα εντολή να είχαν δώσει οι χωροφύλακες το πογκρόμ θα είχε σταματήσει…
Ένας Κιλκισιώτης έγραψε : Οι ταγματασφαλίτες που συγκεντρώθηκαν στο Κιλκίς από όλα τα μέρη της κεντρικής και ανατολικής Μακεδονίας, οχυρώθηκαν στο κτίριο του νοσοκομείου της πόλης που βρίσκεται στη είσοδο προς τη Θεσσαλονίκη. Λίγο πιο έξω είναι το γήπεδο του Κιλκίς.
Εκεί είχαν αναρτήσει ένα τεράστιο πανό που έγραφε “Καλώς Ήρθατε”. Περίμεναν τους Άγγλους οι οποίοι είχαν ήδη αποβιβαστεί στη Θεσσαλονίκη. Οι Γερμανοί φεύγουν από το Κιλκίς στις 26 Οκτωβρίου του 1944.
Την επόμενη κιόλας ημέρα, καταφθάνουν από τη Θεσσαλονίκη οι φάλαγγες του Κισσάμπατζακ, συνοδευόμενες από κάποιους μόνιμους αξιωματικούς του ελληνικού στρατού με επικεφαλής τον μέραρχο Σερεμέτη – καθώς και οι άνδρες του Δάγκουλα. Οι ταγματασφαλίτες της Θεσσαλονίκης έχουν κρατηθεί μακριά από την συμπρωτεύουσα κατόπιν εντολής του πάτρωνά τους Αθ. Χρυσοχόου, προκειμένου να μην βρει αφορμή ο ΕΛΑΣ να εισέλθει στην πόλη – κάτι που ωστόσο, δεν απετράπη, όπως ήταν αναμενόμενο.
Ο Κισσάμπατζακ εγκαθιστά το αρχηγείο του στο καπνεργοστάσιο του Σιδηρόπουλου, στην είσοδο της πόλης, πάνω στην κεντρική λεωφόρο της 21ης Ιουνίου. Με το που έρχονται τα νέα της αποχώρησης των Γερμανών στις 30 Οκτωβρίου και της εισόδου των Άγγλων στη Θεσσαλονίκη, οι άνδρες του Κισσάμπατζακ προβαίνουν σε έξαλλους πανηγυρισμούς.
Είχε προηγηθεί η άρνηση των ταγματασφαλιτών να παραδοθούν στον ΕΛΑΣ και οι αγγλικής εμπνεύσεως παρασκηνιακές ενέργειες για την ένταξή τους στον ΕΔΕΣ, τις οποίες συντόνιζε για λογαριασμό του ΕΔΕΣ, ο ταγματάρχης Αθ. Παπαχριστοδούλου. Μία ομάδα του ΕΕΣ από την Κατερίνη υπό τον Θεόφιλο Βαή, είχε ήδη γίνει δεκτή και είχε επίσης σταλεί στο Κιλκίς – ωστόσο η ένταξη του ίδιου του Κισσάμπατζακ παραήταν ηχηρή για να γίνει αποδεκτή από τον Ζέρβα. Αυτό δεν εμπόδισε τους φονιάδες του Δάγκουλα να φορέσουν τα περιβραχιόνια του ΕΔΕΣ με δική τους πρωτοβουλία, ή ενδεχομένως και κατόπιν προτροπής ενδιάμεσων αξιωματικών του ΕΔΕΣ σε συνεννόηση με το Κάιρο.
Η αλήθεια ωστόσο, έμελλε να είναι διαφορετική: Άγγλοι είχαν μπει μεν, στη Θεσσαλονίκη, αλλά ελάχιστα άτομα, που κι αυτά είχαν μεταφερθεί επιβαίνοντα σε πλοιάριο του ΕΛΑΝ μέχρι την Χαλκιδική και ακολούθησαν στη συνέχεια τον ΕΛΑΣ μέχρι την πόλη. Γιατί στην Θεσσαλονίκη είχαν εισέλθει με πρωτοβουλία των καπετάν Κικίτσα (Σαράντη Πρωτόπαπα), Βαφειάδη, Μπακιρτζή και Στρίγγου, οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ, οι οποίες συνέλαβαν τον Χρυσοχόου και τους ταγματασφαλίτες που είχαν οχυρωθεί στο κτήριο της ΧΑΝ.
Ο Κισσάμπατζακ, με το που ακούει τους πανηγυρισμούς των ανδρών του, βγαίνει από το στρατηγείο του στην αυλή, όπου και ενημερώνεται για τα καθέκαστα. Ο πρώην ΠΑΟτζής μαχητής και στη συνέχεια ιδρυτής του χιτλερόφιλου σώματος ΕΕΕΣ, δεν ήταν διατεθειμένος να συμμεριστεί τη χαρά των στρατιωτών του, εάν δεν διαπίστωνε ιδίοις όμμασι πως το σχέδιο εξελίσσεται κατά τις διαβεβαιώσεις που είχε δεχθεί από το Κάιρο, για αμνηστία και ειρηνική αποστράτευση. Δεν αποκλείεται και πάλι, ο έμπειρος πολέμαρχος να μυρίστηκε απλώς στην ατμόσφαιρα πως κάτι δεν πήγαινε καλά – οπότε έδωσε στους άνδρες του την εντολή να πάψουν οι πανηγυρισμοί και να μην χαλαρώσει το πνεύμα της ετοιμότητας. «Καλύτερα να δακρύσουν χίλια μάτια για τον Κισσάμπατζακ, παρά να κλάψει ο Κισσάμπατζακ για τους άνδρες του» αναφέρει χαρακτηριστικά στην ομιλία του.
Το απόγευμα της 30ης Οκτωβρίου, καταφθάνει στο Κιλκίς και η ψευδώνυμη «ΧΙ Μεραρχία του ΕΔΕΣ Κεντρικής Μακεδονίας» και ενώνεται με το λεγόμενο 13ο Σύνταγμα του ΕΔΕΣ του Θ. Βαή, το οποίο είχε ήδη εγκαταστήσει το στρατηγείο του στη Μητρόπολη. Πλέον, στο Κιλκίς βρίσκονται περί τους 7500 ταγματασφαλίτες (υπάρχουν άλλες εκτιμήσεις που ανεβάζουν τον αριθμό σε 9-10.000 και άλλες που υπολογίζουν 5000 άνδρες) οι οποίοι αναζητούν κατάλυμα και τροφή στα σπίτια των κατοίκων της πόλης – με τις αναμενόμενες συνέπειες. Άλλες οχυρώσεις των γερμανοντυμένων και των νεόκοπων “ΕΔΕΣιτών”, στήνονται στο λόφο του Αη Γιώργη, στα σχολεία, στους υφιστάμενους στρατώνες και στο (σχετικά υπερυψωμένο) Νοσοκομείο. Απ’ ό,τι φαίνεται ωστόσο, το μέτωπο αυτό δεν είναι αρραγές, καθώς οι τουρκόφωνοι οπλαρχηγοί έρχονται σε διάσταση με τους εθνικιστές αξιωματικούς καριέρας.
Είχε προηγηθεί η άρνηση των ταγματασφαλιτών να παραδοθούν στον ΕΛΑΣ και οι αγγλικής εμπνεύσεως παρασκηνιακές ενέργειες για την ένταξή τους στον ΕΔΕΣ, τις οποίες συντόνιζε για λογαριασμό του ΕΔΕΣ, ο ταγματάρχης Αθ. Παπαχριστοδούλου. Μία ομάδα του ΕΕΣ από την Κατερίνη υπό τον Θεόφιλο Βαή, είχε ήδη γίνει δεκτή και είχε επίσης σταλεί στο Κιλκίς – ωστόσο η ένταξη του ίδιου του Κισσάμπατζακ παραήταν ηχηρή για να γίνει αποδεκτή από τον Ζέρβα. Αυτό δεν εμπόδισε τους φονιάδες του Δάγκουλα να φορέσουν τα περιβραχιόνια του ΕΔΕΣ με δική τους πρωτοβουλία, ή ενδεχομένως και κατόπιν προτροπής ενδιάμεσων αξιωματικών του ΕΔΕΣ σε συνεννόηση με το Κάιρο.
Η αλήθεια ωστόσο, έμελλε να είναι διαφορετική: Άγγλοι είχαν μπει μεν, στη Θεσσαλονίκη, αλλά ελάχιστα άτομα, που κι αυτά είχαν μεταφερθεί επιβαίνοντα σε πλοιάριο του ΕΛΑΝ μέχρι την Χαλκιδική και ακολούθησαν στη συνέχεια τον ΕΛΑΣ μέχρι την πόλη. Γιατί στην Θεσσαλονίκη είχαν εισέλθει με πρωτοβουλία των καπετάν Κικίτσα (Σαράντη Πρωτόπαπα), Βαφειάδη, Μπακιρτζή και Στρίγγου, οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ, οι οποίες συνέλαβαν τον Χρυσοχόου και τους ταγματασφαλίτες που είχαν οχυρωθεί στο κτήριο της ΧΑΝ.
Ο Κισσάμπατζακ, με το που ακούει τους πανηγυρισμούς των ανδρών του, βγαίνει από το στρατηγείο του στην αυλή, όπου και ενημερώνεται για τα καθέκαστα. Ο πρώην ΠΑΟτζής μαχητής και στη συνέχεια ιδρυτής του χιτλερόφιλου σώματος ΕΕΕΣ, δεν ήταν διατεθειμένος να συμμεριστεί τη χαρά των στρατιωτών του, εάν δεν διαπίστωνε ιδίοις όμμασι πως το σχέδιο εξελίσσεται κατά τις διαβεβαιώσεις που είχε δεχθεί από το Κάιρο, για αμνηστία και ειρηνική αποστράτευση. Δεν αποκλείεται και πάλι, ο έμπειρος πολέμαρχος να μυρίστηκε απλώς στην ατμόσφαιρα πως κάτι δεν πήγαινε καλά – οπότε έδωσε στους άνδρες του την εντολή να πάψουν οι πανηγυρισμοί και να μην χαλαρώσει το πνεύμα της ετοιμότητας. «Καλύτερα να δακρύσουν χίλια μάτια για τον Κισσάμπατζακ, παρά να κλάψει ο Κισσάμπατζακ για τους άνδρες του» αναφέρει χαρακτηριστικά στην ομιλία του.
Το απόγευμα της 30ης Οκτωβρίου, καταφθάνει στο Κιλκίς και η ψευδώνυμη «ΧΙ Μεραρχία του ΕΔΕΣ Κεντρικής Μακεδονίας» και ενώνεται με το λεγόμενο 13ο Σύνταγμα του ΕΔΕΣ του Θ. Βαή, το οποίο είχε ήδη εγκαταστήσει το στρατηγείο του στη Μητρόπολη. Πλέον, στο Κιλκίς βρίσκονται περί τους 7500 ταγματασφαλίτες (υπάρχουν άλλες εκτιμήσεις που ανεβάζουν τον αριθμό σε 9-10.000 και άλλες που υπολογίζουν 5000 άνδρες) οι οποίοι αναζητούν κατάλυμα και τροφή στα σπίτια των κατοίκων της πόλης – με τις αναμενόμενες συνέπειες. Άλλες οχυρώσεις των γερμανοντυμένων και των νεόκοπων “ΕΔΕΣιτών”, στήνονται στο λόφο του Αη Γιώργη, στα σχολεία, στους υφιστάμενους στρατώνες και στο (σχετικά υπερυψωμένο) Νοσοκομείο. Απ’ ό,τι φαίνεται ωστόσο, το μέτωπο αυτό δεν είναι αρραγές, καθώς οι τουρκόφωνοι οπλαρχηγοί έρχονται σε διάσταση με τους εθνικιστές αξιωματικούς καριέρας.
Πράγματι, οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ περισφίγγουν το Κιλκίς αξιώνοντας την παράδοση των ταγματασφαλιτών, προκειμένου να φυλακιστούν και να δικαστούν ως δωσίλογοι από την μετακατοχική κυβέρνηση. Ο ΕΛΑΣ, δίνοντας βάση στις διαβεβαιώσεις του ΕΔΕΣ στη Θεσσαλονίκη, ότι «η μεταμόρφωση των διαφόρων Παπαδόπουλων εις τμήματα του ΕΔΕΣ δια της τοποθετήσεως των διακριτικών της Οργανώσεώς μας οφείλεται σε πρωτοβουλία δική τους και μόνον», χαρακτηρίζει στις ανακοινώσεις του, τους όψιμους αυτούς αντιστασιακούς, ως «ψευτοΕΔΕΣίτες» και καλεί τον νομάρχη να διατάξει την απομάκρυνσή τους από την πόλη. Ο νομάρχης Δ. Αμπατζόγλου, απαντά πως μέσα στο Κιλκίς δεν βρίσκεται ο Παπαδόπουλος, αλλά ένα Σύνταγμα ΕΔΕΣιτών, μαζί με πολλά τμήματα του Κισσάμπατζακ, τα οποία αρνούνται να εγκαταλείψουν την πόλη. Αναφέρει επίσης, πως κατόπιν πρωτοβουλιών του, διαλύθηκε το γερμανικό στρατόπεδο όπου κρατούνταν ΕΛΑΣίτες, πως οι συμμαχικές σημαίες κυματίζουν στους δρόμους – και κάνει έκκληση για αποφυγή της αλληλοσφαγής.
Η αλήθεια ήταν βεβαίως, πως ο νομάρχης έφτυσε αίμα για να πείσει τον Κισσάμπατζακ να δεχθεί να υψωθεί η ρωσική σημαία πλάι στις υπόλοιπες – αν υψώθηκε κιόλας.
«Δια ταύτα εκφράζομεν ομόθυμον θέλησιν του λαού του Κιλκίς και την ευχήν της Εκκλησίας, όπως με κάθε θυσίαν επέλθει μία συνεννόησις και αποφευχθεί πάσα νέα αιματοχυσία αυτήν μάλιστα την στιγμήν όπου άπασα η μητέρα Ελλάς ελευθερώθη και ουδαμού επί ελληνικού εδάφους υπάρχει ίχνος κατακτητού» καταλήγει ο νομάρχης στην απάντησή του προς τον ΕΛΑΣ.
Οι δύο αντίπαλοι ωστόσο είναι ανένδοτοι: Ούτε οι ταγματασφαλίτες δέχονται να παραδοθούν μετά από τον πεισματικό εγκλωβισμό τους στο Κιλκίς, ούτε βεβαίως ο ΕΛΑΣ είναι διατεθειμένος να εγκαταλείψει την πολιορκία.
Οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ που πολιορκούν την πόλη, αποτελούνταν από περίπου 6000 άνδρες: Οκτώ τάγματα της 10ης Μεραρχίας (τρία τάγματα του 30ου Συντάγματος, τρία του 16ου και δύο του 50ου), πέντε τάγματα της 11ης Μεραρχίας, (τρία τάγματα του – κιλκισιώτικου – 13ου Συντάγματος, και δύο του 19ου) δύο τάγματα της 9ης Μεραρχίας (ένα τάγμα του 28ου Συντάγματος και ένα του 53ου), καθώς και ένα απόσπασμα της θεσσαλικής Ταξιαρχίας Ιππικού του ΕΛΑΣ με επικεφαλής τον Μπουκουβάλα (Δημήτριο Τάσο), το οποίο ωστόσο, δεν πρόλαβε να λάβει μέρος στην κύρια μάχη.
Με δεδομένη την άρνηση των οχυρωμένων ταγματασφαλιτών να παραδοθούν ξεκινά στις 4 Νοεμβρίου η επίθεση του ΕΛΑΣ. Η μάχη είναι αγριότατη και εξοντωτική. Το νοσοκομείο στέκει το τελευταίο οχυρό των ταγματασφαλιτών, οπότε, αργά το απόγευμα, οι περίπου χίλιοι οχυρωμένοι σηκώνουν λευκές σημαίες – ένδειξη παράδοσης. Μία διμοιρία του 28ου Συντάγματος προχωρά προς το νοσοκομείο και μόλις έφθασε σε ακτίνα βολής, δέχεται τα πυρά των «παραδιδόμενων», με αποτέλεσμα να σκοτωθούν τα περισσότερα μέλη της. Ο ΕΛΑΣ, απαντά αλύπητα με μπαζούκας.
Αρκετοί πολιορκημένοι, καταφέρνουν να απεγκλωβιστούν και να αναζητήσουν την σωτηρία τους επιστρέφοντας στη Θεσσαλονίκη. Στη διαδικασία αυτή σκοτώνεται ο Κισσάμπατζακ, όταν επικεφαλής 800 περίπου ανδρών του, χώνεται σε ένα φαράγγι, όπου εξοντώνεται από την Ταξιαρχία Ιππικού του Μπουκουβάλα.
Το περιστατικό του νοσοκομείου, είναι ευρέως γνωστό και έχει ιδιαίτερα προβληθεί εκ μέρους του ΕΛΑΣ, αλλά σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να θεωρηθεί ως το κυριότερο σε μία αγριότατη μάχη που είχε ξεκινήσει από τις 5:30 το πρωί και εξελισσόταν πολύνεκρη μέχρι εκείνη την ώρα. Υπερασπιζόμενοι τον λόφο του Αη Γιώργη από το πολυβολείο τους, οι ταγματασφαλίτες δαπάνησαν πάνω από 5000 σφαίρες. Ο ΕΛΑΣ είχε επισήμως 126 νεκρούς και 230 τραυματίες, ενώ ανεξακρίβωτος είναι ο αριθμός των νεκρών της αντίπαλης παράταξης. Σε κάθε περίπτωση οι νεκροί των ταγματασφαλιτών υπήρξαν χιλιάδες, όχι τόσο στη μάχη, όσο στα λαϊκά δικαστήρια και στις πράξεις προσωπικής αντεκδίκησης που εξακολούθησαν. Ο επικεφαλής της Πολιτοφυλακής του ΕΛΑΣ στο Κιλκίς, ένας άνδρας με το ψευδώνυμο «Βράχος», είχε χάσει το γιο του κατά τη διάρκεια της Κατοχής, δολοφονημένο από τα Τάγματα. Δεν επρόκειτο να επιδείξει έλεος.
Σύμφωνα με την αναφορά του τότε νομάρχη Κιλκίς, Δ. Αμπατζόπουλου, πλέον των 300 αιχμαλώτων ταγματασφαλιτών (μεταξύ αυτών και ο διευθυντής Χωροφυλακής, μοίραρχος Λειβαδίτης), μεταφέρθηκαν στο χωριό Μεταλλικό, όπου οι ΕΛΑΣίτες τους εκτέλεσαν με τσεκούρια, «ίνα ικανοποιήσουν τους εκεί παλαιμάχους κομμουνιστάς», ενώ πάνω από 1900 εκτελέστηκαν σε διάφορες θέσεις. Στους σφαγιασθέντες, ήταν και ο αρχιεκτελεστής του Κ. Παπαδόπουλου, ο «Ταγάς» Χάρης, τον οποίον λίντσαραν οι γυναίκες του Κιλκίς σε κεντρική πλατεία.
Κατά το βράδυ, ο Μητροπολίτης Πολυανής και Κιλκισίου Ιωακείμ και ο δήμαρχος Περικλής Πεταλωτής, (που λίγες μέρες αργότερα, τίμησε σε δημόσια τελετή τον καπετάνιο του 13ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ, Περικλή Σταματόπουλο-Καραγιώργη, για την δράση του Συντάγματος) παρενέβησαν στους επικεφαλής του ΕΛΑΣ, προκειμένου να πάψουν οι εκτελέσεις.
«Δεν πρόκειται για εκτελέσεις, αλλά για εξόντωση των ανθισταμένων» απάντησε ο Κικίτσας, «όσοι παραδίδονται γλυτώνουν. Όταν όλοι αυτοί οχυρώνονταν εδώ με τους Γερμανούς, εσείς Δέσποτα, τι επράξατε για να τους πείσετε να μην αντισταθούν; Τουλάχιστον, όταν τους εγκατέλειψαν οι Γερμανοί;», ρώτησε μετά ο Κικίτσας στον Δεσπότη.
«Δεν εισηκούσθημεν. Ατυχώς δεν εισηκούσθημεν» απάντησε ο Ιωακείμ.
Οι υπόλοιποι αιχμάλωτοι (840 τον αριθμό) κλείστηκαν στο πρώην στρατηγείο του Κισσάμπατζακ στο καπνεργοστάσιο του Σιδηρόπουλου και οδηγήθηκαν στη συνέχεια στο στρατόπεδο του «Παύλου Μελά», όπου προορίζονταν εξ αρχής να φυλακιστούν. Εκτελέσεις αιχμαλώτων σε πράξεις αντεκδίκησης, υπήρξαν όπως φαίνεται σε πιο περιορισμένο βαθμό και στη Θεσσαλονίκη.
Στον Παύλο Μελά οδηγήθηκαν επίσης, οι τραυματίες αιχμάλωτοι που έτυχαν αρχικής νοσοκομειακής περίθαλψης στο Νοσοκομείο. Ανάμεσα στους τραυματίες, βρέθηκε και ο διαβόητος Δάγκουλας με σπασμένο το πόδι του, ο οποίος δεν συμμερίστηκε την τύχη των υπολοίπων: Αντί να οδηγηθεί στο στρατόπεδο, παραδόθηκε στο λαό της συμπρωτεύουσας προκειμένου να λιντσαριστεί. Δεν διευκρινίζεται εάν πριν το λιντσάρισμα, ήταν ζωντανός ή νεκρός…
Η αλήθεια ήταν βεβαίως, πως ο νομάρχης έφτυσε αίμα για να πείσει τον Κισσάμπατζακ να δεχθεί να υψωθεί η ρωσική σημαία πλάι στις υπόλοιπες – αν υψώθηκε κιόλας.
«Δια ταύτα εκφράζομεν ομόθυμον θέλησιν του λαού του Κιλκίς και την ευχήν της Εκκλησίας, όπως με κάθε θυσίαν επέλθει μία συνεννόησις και αποφευχθεί πάσα νέα αιματοχυσία αυτήν μάλιστα την στιγμήν όπου άπασα η μητέρα Ελλάς ελευθερώθη και ουδαμού επί ελληνικού εδάφους υπάρχει ίχνος κατακτητού» καταλήγει ο νομάρχης στην απάντησή του προς τον ΕΛΑΣ.
Οι δύο αντίπαλοι ωστόσο είναι ανένδοτοι: Ούτε οι ταγματασφαλίτες δέχονται να παραδοθούν μετά από τον πεισματικό εγκλωβισμό τους στο Κιλκίς, ούτε βεβαίως ο ΕΛΑΣ είναι διατεθειμένος να εγκαταλείψει την πολιορκία.
Οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ που πολιορκούν την πόλη, αποτελούνταν από περίπου 6000 άνδρες: Οκτώ τάγματα της 10ης Μεραρχίας (τρία τάγματα του 30ου Συντάγματος, τρία του 16ου και δύο του 50ου), πέντε τάγματα της 11ης Μεραρχίας, (τρία τάγματα του – κιλκισιώτικου – 13ου Συντάγματος, και δύο του 19ου) δύο τάγματα της 9ης Μεραρχίας (ένα τάγμα του 28ου Συντάγματος και ένα του 53ου), καθώς και ένα απόσπασμα της θεσσαλικής Ταξιαρχίας Ιππικού του ΕΛΑΣ με επικεφαλής τον Μπουκουβάλα (Δημήτριο Τάσο), το οποίο ωστόσο, δεν πρόλαβε να λάβει μέρος στην κύρια μάχη.
Με δεδομένη την άρνηση των οχυρωμένων ταγματασφαλιτών να παραδοθούν ξεκινά στις 4 Νοεμβρίου η επίθεση του ΕΛΑΣ. Η μάχη είναι αγριότατη και εξοντωτική. Το νοσοκομείο στέκει το τελευταίο οχυρό των ταγματασφαλιτών, οπότε, αργά το απόγευμα, οι περίπου χίλιοι οχυρωμένοι σηκώνουν λευκές σημαίες – ένδειξη παράδοσης. Μία διμοιρία του 28ου Συντάγματος προχωρά προς το νοσοκομείο και μόλις έφθασε σε ακτίνα βολής, δέχεται τα πυρά των «παραδιδόμενων», με αποτέλεσμα να σκοτωθούν τα περισσότερα μέλη της. Ο ΕΛΑΣ, απαντά αλύπητα με μπαζούκας.
Αρκετοί πολιορκημένοι, καταφέρνουν να απεγκλωβιστούν και να αναζητήσουν την σωτηρία τους επιστρέφοντας στη Θεσσαλονίκη. Στη διαδικασία αυτή σκοτώνεται ο Κισσάμπατζακ, όταν επικεφαλής 800 περίπου ανδρών του, χώνεται σε ένα φαράγγι, όπου εξοντώνεται από την Ταξιαρχία Ιππικού του Μπουκουβάλα.
Το περιστατικό του νοσοκομείου, είναι ευρέως γνωστό και έχει ιδιαίτερα προβληθεί εκ μέρους του ΕΛΑΣ, αλλά σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να θεωρηθεί ως το κυριότερο σε μία αγριότατη μάχη που είχε ξεκινήσει από τις 5:30 το πρωί και εξελισσόταν πολύνεκρη μέχρι εκείνη την ώρα. Υπερασπιζόμενοι τον λόφο του Αη Γιώργη από το πολυβολείο τους, οι ταγματασφαλίτες δαπάνησαν πάνω από 5000 σφαίρες. Ο ΕΛΑΣ είχε επισήμως 126 νεκρούς και 230 τραυματίες, ενώ ανεξακρίβωτος είναι ο αριθμός των νεκρών της αντίπαλης παράταξης. Σε κάθε περίπτωση οι νεκροί των ταγματασφαλιτών υπήρξαν χιλιάδες, όχι τόσο στη μάχη, όσο στα λαϊκά δικαστήρια και στις πράξεις προσωπικής αντεκδίκησης που εξακολούθησαν. Ο επικεφαλής της Πολιτοφυλακής του ΕΛΑΣ στο Κιλκίς, ένας άνδρας με το ψευδώνυμο «Βράχος», είχε χάσει το γιο του κατά τη διάρκεια της Κατοχής, δολοφονημένο από τα Τάγματα. Δεν επρόκειτο να επιδείξει έλεος.
Σύμφωνα με την αναφορά του τότε νομάρχη Κιλκίς, Δ. Αμπατζόπουλου, πλέον των 300 αιχμαλώτων ταγματασφαλιτών (μεταξύ αυτών και ο διευθυντής Χωροφυλακής, μοίραρχος Λειβαδίτης), μεταφέρθηκαν στο χωριό Μεταλλικό, όπου οι ΕΛΑΣίτες τους εκτέλεσαν με τσεκούρια, «ίνα ικανοποιήσουν τους εκεί παλαιμάχους κομμουνιστάς», ενώ πάνω από 1900 εκτελέστηκαν σε διάφορες θέσεις. Στους σφαγιασθέντες, ήταν και ο αρχιεκτελεστής του Κ. Παπαδόπουλου, ο «Ταγάς» Χάρης, τον οποίον λίντσαραν οι γυναίκες του Κιλκίς σε κεντρική πλατεία.
Κατά το βράδυ, ο Μητροπολίτης Πολυανής και Κιλκισίου Ιωακείμ και ο δήμαρχος Περικλής Πεταλωτής, (που λίγες μέρες αργότερα, τίμησε σε δημόσια τελετή τον καπετάνιο του 13ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ, Περικλή Σταματόπουλο-Καραγιώργη, για την δράση του Συντάγματος) παρενέβησαν στους επικεφαλής του ΕΛΑΣ, προκειμένου να πάψουν οι εκτελέσεις.
«Δεν πρόκειται για εκτελέσεις, αλλά για εξόντωση των ανθισταμένων» απάντησε ο Κικίτσας, «όσοι παραδίδονται γλυτώνουν. Όταν όλοι αυτοί οχυρώνονταν εδώ με τους Γερμανούς, εσείς Δέσποτα, τι επράξατε για να τους πείσετε να μην αντισταθούν; Τουλάχιστον, όταν τους εγκατέλειψαν οι Γερμανοί;», ρώτησε μετά ο Κικίτσας στον Δεσπότη.
«Δεν εισηκούσθημεν. Ατυχώς δεν εισηκούσθημεν» απάντησε ο Ιωακείμ.
Οι υπόλοιποι αιχμάλωτοι (840 τον αριθμό) κλείστηκαν στο πρώην στρατηγείο του Κισσάμπατζακ στο καπνεργοστάσιο του Σιδηρόπουλου και οδηγήθηκαν στη συνέχεια στο στρατόπεδο του «Παύλου Μελά», όπου προορίζονταν εξ αρχής να φυλακιστούν. Εκτελέσεις αιχμαλώτων σε πράξεις αντεκδίκησης, υπήρξαν όπως φαίνεται σε πιο περιορισμένο βαθμό και στη Θεσσαλονίκη.
Στον Παύλο Μελά οδηγήθηκαν επίσης, οι τραυματίες αιχμάλωτοι που έτυχαν αρχικής νοσοκομειακής περίθαλψης στο Νοσοκομείο. Ανάμεσα στους τραυματίες, βρέθηκε και ο διαβόητος Δάγκουλας με σπασμένο το πόδι του, ο οποίος δεν συμμερίστηκε την τύχη των υπολοίπων: Αντί να οδηγηθεί στο στρατόπεδο, παραδόθηκε στο λαό της συμπρωτεύουσας προκειμένου να λιντσαριστεί. Δεν διευκρινίζεται εάν πριν το λιντσάρισμα, ήταν ζωντανός ή νεκρός…
Η αλήθεια για την Πηγάδα του Μελιγαλά
Ταγματασφαλίτες και προδότες οι εκτελεσθέντες!
Η Μάχη του Μελιγαλά πραγματοποιήθηκε μεταξύ 13 και 15 Σεπτεμβρίου του 1944. Οι συγκρούσεις στην περιοχή του Μελιγαλά Μεσσηνίας, ήταν από τις τελευταίες μεταξύ των δυνάμεων της Εθνικής Αντίστασης, του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και των Ταγμάτων Ασφαλείας, κατά τις πρώτες ημέρες της αποχώρησης των δυνάμεων του Άξονα από την περιοχή. Με την επικράτηση των δυνάμεων του ΕΑΜ, ακολούθησε η σφαγή του Μελιγαλά, με θύματα πλήθος δοσιλόγων και αμάχων.
Ιστορικό
Στις 26 Αυγούστου του 1944 λαμβάνεται η απόφαση να αποχωρήσουν από την Ελλάδα τα στρατεύματα της Βέρμαχτ. Ο Άρης Βελουχιώτης, βρίσκεται στην Πελοπόννησο για να αντιμετωπίσει τα Τάγματα Ασφαλείας σε μια περιοχή που αυτά τρομοκρατούν τον πληθυσμό. Ο ΕΛΑΣ είχε ήδη χαρακτηριστεί συμμαχικό στράτευμα και λειτουργούσε πλέον και επίσημα υπό την κάλυψη της εξόριστης κυβέρνησης. Τα Τάγματα Ασφαλείας είχαν ήδη χαρακτηριστεί προδοτικά και εχθρικά στρατεύματα.
Σε πολλές πόλεις της Στερεάς Ελλάδας και της Πελοποννήσου τα Τάγματα παραδόθηκαν χωρίς μάχη και χωρίς να εκτελεστούν ως αιχμάλωτοι στον ΕΛΑΣ.
Στην Καλαμάτα τα Τάγματα Ασφαλείας, βαριά εξοπλισμένα από τους γερμανούς ναζιστές για να εξασφαλίσουν τη φυγή τους από τα χτυπήματα που προσπαθούσε να τους καταφέρει ο ΕΛΑΣ, αποφάσισαν να μην παραδοθούν, αλλά σύντομα μεταφέρθηκαν στον Μελιγαλά για να δώσουν μάχη. Εκεί, ύστερα από τρεις μέρες αναγκάστηκαν να παραδοθούν στις δυνάμεις του Άρη Βελουχιώτη. Πολλοί από τους παραδοθέντες ταγματασφαλίτες εκτελέστηκαν είτε από τους Ελασίτες, είτε από τα εξαγριωμένα πλήθη και τους συγγενείς των θυμάτων τους.
Πολλές φορές οι ίδιοι οι Ελασίτες προσπάθησαν να συγκρατήσουν τα αγανακτισμένα πλήθη προκειμένου να μην εκτελέσουν τα ίδια τους συνεργάτες των γερμανών και συνυπεύθυνους για τα δεινά τους.
Η Συμφωνία της Καζέρτας στις 26 Σεπτεμβρίου επιβεβαίωσε για άλλη μια φορά το ρόλο του ΕΛΑΣ ως συμμαχικής δύναμης και καταδίκασε εκ νέου τα δοσιλογικά Τάγματα Ασφαλείας. Εξάλλου, υπό την πίεση των άλλων χωρών της Ευρώπης που είχαν ήδη θεσμοθετήσει παρόμοιες διατάξεις, η νέα κυβέρνηση της Απελευθέρωσης αναγκάστηκε να νομιμοποιήσει τις εκτελέσεις των δοσιλόγων, επισήμως των Ταγμάτων Ασφαλείας, της Ειδικής Ασφάλειας της Χωροφυλακής και άλλων πιο μικρών οργανώσεων.
Η Μάχη του Μελιγαλά πραγματοποιήθηκε μεταξύ 13 και 15 Σεπτεμβρίου του 1944. Οι συγκρούσεις στην περιοχή του Μελιγαλά Μεσσηνίας, ήταν από τις τελευταίες μεταξύ των δυνάμεων της Εθνικής Αντίστασης, του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και των Ταγμάτων Ασφαλείας, κατά τις πρώτες ημέρες της αποχώρησης των δυνάμεων του Άξονα από την περιοχή. Με την επικράτηση των δυνάμεων του ΕΑΜ, ακολούθησε η σφαγή του Μελιγαλά, με θύματα πλήθος δοσιλόγων και αμάχων.
Ιστορικό
Στις 26 Αυγούστου του 1944 λαμβάνεται η απόφαση να αποχωρήσουν από την Ελλάδα τα στρατεύματα της Βέρμαχτ. Ο Άρης Βελουχιώτης, βρίσκεται στην Πελοπόννησο για να αντιμετωπίσει τα Τάγματα Ασφαλείας σε μια περιοχή που αυτά τρομοκρατούν τον πληθυσμό. Ο ΕΛΑΣ είχε ήδη χαρακτηριστεί συμμαχικό στράτευμα και λειτουργούσε πλέον και επίσημα υπό την κάλυψη της εξόριστης κυβέρνησης. Τα Τάγματα Ασφαλείας είχαν ήδη χαρακτηριστεί προδοτικά και εχθρικά στρατεύματα.
Σε πολλές πόλεις της Στερεάς Ελλάδας και της Πελοποννήσου τα Τάγματα παραδόθηκαν χωρίς μάχη και χωρίς να εκτελεστούν ως αιχμάλωτοι στον ΕΛΑΣ.
Στην Καλαμάτα τα Τάγματα Ασφαλείας, βαριά εξοπλισμένα από τους γερμανούς ναζιστές για να εξασφαλίσουν τη φυγή τους από τα χτυπήματα που προσπαθούσε να τους καταφέρει ο ΕΛΑΣ, αποφάσισαν να μην παραδοθούν, αλλά σύντομα μεταφέρθηκαν στον Μελιγαλά για να δώσουν μάχη. Εκεί, ύστερα από τρεις μέρες αναγκάστηκαν να παραδοθούν στις δυνάμεις του Άρη Βελουχιώτη. Πολλοί από τους παραδοθέντες ταγματασφαλίτες εκτελέστηκαν είτε από τους Ελασίτες, είτε από τα εξαγριωμένα πλήθη και τους συγγενείς των θυμάτων τους.
Πολλές φορές οι ίδιοι οι Ελασίτες προσπάθησαν να συγκρατήσουν τα αγανακτισμένα πλήθη προκειμένου να μην εκτελέσουν τα ίδια τους συνεργάτες των γερμανών και συνυπεύθυνους για τα δεινά τους.
Η Συμφωνία της Καζέρτας στις 26 Σεπτεμβρίου επιβεβαίωσε για άλλη μια φορά το ρόλο του ΕΛΑΣ ως συμμαχικής δύναμης και καταδίκασε εκ νέου τα δοσιλογικά Τάγματα Ασφαλείας. Εξάλλου, υπό την πίεση των άλλων χωρών της Ευρώπης που είχαν ήδη θεσμοθετήσει παρόμοιες διατάξεις, η νέα κυβέρνηση της Απελευθέρωσης αναγκάστηκε να νομιμοποιήσει τις εκτελέσεις των δοσιλόγων, επισήμως των Ταγμάτων Ασφαλείας, της Ειδικής Ασφάλειας της Χωροφυλακής και άλλων πιο μικρών οργανώσεων.
Επί δεκαετίες ακροδεξιές ομάδες, με την ανοχή επίσημων εκπροσώπων της αστικής τάξης, συναθροίζονται στο Μελιγαλά, για να «τιμήσουν» τους «ηρωικούς» όπως λένε νεκρούς, που σφαγιάστηκαν από τους «κομμουνιστοσυμμορίτες»! Φέτος, μάλιστα, επιχειρείται να διοργανωθούν διάφορες εκδηλώσεις με τη συμμετοχή και ξένων νεοφασιστικών οργανώσεων από διάφορες χώρες της ΕΕ, όπου διώκονται οι κομμουνιστές ενώ οι νεοφασίστες δρουν ελεύθερα. Για τη μάχη του Μελιγαλά έχουν γραφτεί και γράφονται από τους αντιπάλους του ΕΑΜ - ΕΛΑΣ πάρα πολλά, παραποιώντας τα γεγονότα και την ιστορική αλήθεια. Πρόκειται για μια προσπάθεια συγκάλυψης της εγκληματικής και αντιλαϊκής πολιτικής της αστικής τάξης και σε εκείνα τα χρόνια. Κανενός Ελληνα εργαζόμενου δεν μπορεί να πονάει η καρδιά του για τους ταγματασφαλίτες. Πληρώθηκαν όπως τους άξιζε.
Τα «Τάγματα Ασφαλείας», που είχαν συγκροτηθεί προς το τέλος του 1943 από την κατοχική κυβέρνηση Ι. Ράλλη για την αντιμετώπιση του «κομμουνιστικού κινδύνου» και την «προστασίαν του κοινωνικού καθεστώτος», είχαν συγκεκριμένη αποστολή κατά τη στιγμή της αποχώρησης των Γερμανών, να αποτελέσουν την οπισθοφυλακή και πλαγιοφυλακή τους, ώστε να κρατήσουν τις θέσεις τους και να απασχολήσουν και φθείρουν τον ΕΛΑΣ.
Ετσι, όχι μόνο θα στερούσαν τον ΕΛΑΣ από τα ηθικά και υλικά οφέλη που θα αποκόμιζε από το χτύπημα των Γερμανών, αλλά θα του προξενούσαν και απώλειες.
Κυρίως, όμως, τα «Τάγματα Ασφαλείας», όπως προαναφέρθηκε, συγκροτήθηκαν ως ένα ένοπλο χέρι της αστικής τάξης, ενταγμένο στους σχεδιασμούς της για τη μεταπολεμική εξέλιξη της πολιτικής κατάστασης.
Γι' αυτό και στη συγκρότηση των «Ταγμάτων Ασφαλείας» συμμετείχαν οι Βενιζελικοί Θ. Πάγκαλος και Στυλ. Γονατάς, καθώς και άλλοι.
Εγραψε σχετικά με τα «Τάγματα Ασφαλείας» ο ιδρυτής τους Ι. Ράλλης: «Κατορθώσαμεν να έχωμεν εις τη διάθεσιν της Κυβερνήσεως Εθνικής Ενότητος, δύναμιν εγγυωμένην πλήρως την ασφάλεια και την τάξιν. Κατορθώσαμεν τέλος να εύρουν οι κ.κ. Παπανδρέου, Κανελλόπουλος, κλπ. ενταύθα αποβιβαζόμενοι, ΕΛΛΑΔΑ». «Ο κίνδυνος του κομμουνισμού είναι εγγύς. Η εξουθένωσις της Ελληνικής Φυλής και ημών αυτών έσεται βέβαια αν δεν ετοιμασθώμεν και αντιδράσωμεν». («Ο Ιωάννης Δ. Ράλλης ομιλεί εκ του τάφου», Αθήναι 1947, σελ. 70 και 92).
Εξάλλου πρέπει να υπογραμμιστεί ότι οι Γερμανοί είχαν εγκαταλείψει την Πελοπόννησο όταν διαδραματίστηκαν τα γεγονότα στο Μελιγαλά.
Η απόφαση της κυβέρνησης της λεγόμενης «Εθνικής Ενότητας», που ενώ κατάγγειλε τα «Τάγματα Ασφαλείας» στην πράξη τα προστάτευε, δεν ήταν παρά μια καταδολίευση του ΕΑΜ. Οι μυστικές οδηγίες των Αγγλων και των παλαιοκομματικών προς τα «Τάγματα Ασφαλείας» ήταν να μην παραδοθούν και να πολεμήσουν τον ΕΛΑΣ.
Ο ΕΛΑΣ δεν είχε άλλη διέξοδο από το βίαιο αφοπλισμό και τη διάλυση των «Ταγμάτων Ασφαλείας», τα οποία, όμως, προσπαθούσαν να κρατηθούν ως τον ερχομό των Αγγλων, που όπως αποδείχτηκε αργότερα, θα τα μετατρέπανε σε «συμμαχικό» στρατό. Επομένως, η βίαιη διάλυση των «Ταγμάτων Ασφαλείας», ήταν βέβαιο ότι θα προσέκρουε στις επιδιώξεις των Αγγλων και της κυβέρνησης «Εθνικής Ενότητας».
Ο Γ. Παπανδρέου άλλωστε είχε αρχίσει από παλιά (και οι Αγγλοι ιμπεριαλιστές το ίδιο), να κάνει λόγο ευθέως για τρομοκρατία του ΕΑΜ ή της «ΕΑΜικής μειοψηφίας κατά της πλειοψηφίας», και το επισημοποίησε στο Λίβανο.
Στις 8/9/1944, ο ΕΛΑΣ έδωσε τη μάχη για την απελευθέρωση της Καλαμάτας από τους ταγματασφαλίτες. Αιχμαλώτισε το μεγαλύτερο μέρος, ένα τμήμα όμως, με επικεφαλής τον κατοχικό Νομάρχη Μεσσηνίας Περωτή, διέφυγε προς Μελιγαλά.
Στο δρόμο προς το χωριό Ασπρόχωμα, οι ταγματασφαλίτες έσφαξαν 30 πολίτες και 4 ΕΛΑΣίτες, οι οποίοι εκτελούσαν τηλεφωνική υπηρεσία σ' αυτό το χωριό.
Οι εκκλήσεις του ΕΛΑΣ να σταματήσουν οι συγκρούσεις δε βρήκαν καμιά ανταπόκριση, εξαιτίας των ραδιουργιών των Αγγλων και της κυβέρνησης του Καΐρου, που πίστευαν ότι μ' αυτά θα μπορέσουν να καταβάλουν τις ισάριθμες σχεδόν δυνάμεις της ΙΙΙ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ και να κρατήσουν υπό τον έλεγχό τους την Πελοπόννησο ως την άφιξη των αγγλικών στρατευμάτων.
Για την τριήμερη σκληρή μάχη που έδωσε ο ΕΛΑΣ στο Μελιγαλά, όπου είχαν συγκεντρωθεί γύρω στους 1.000 ταγματασφαλίτες, παραθέτουμε ένα απόσπασμα από το «Ματωμένο και ένδοξο χρονικό» του γιατρού Στάθη Κανναβού, Επάρχου διοικητικού αντιπροσώπου της ΠΕΕΑ, εκείνη την εποχή.
Το χρονικό δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Εθνική Αντίσταση» (τεύχος 21, 1979).
«11 Σεπτέμβρη. Στην οχυρωμένη μ' όλα τα μέσα της πολεμικής τέχνης από τους Γερμανούς κωμόπολη του Μελιγαλά, έχουν συγκεντρωθεί να δώσουν την αποφασιστική δολοφονική τους μάχη, οι πιο αιμασταγείς ταγματαλήτες 2 επαρχιών. Οι βάσεις Βελίκας, Καλαμάτας, Μελιγαλά, Διαβολιτσιού, Δώριου, Κοπανακιού. Αποβραδίς, οι ηρωικοί ΕΛΑΣίτες του 8ου και 9ου Συντάγματος, έχουν δέσει γύρω από το άντρο αυτό της εθνοπροδοσίας ασφυκτικό κλοιό. Εφεδροελασίτες και από τις 3 επαρχίες πλαισιώνουν κι εδώ, στις πρώτες γραμμές, τον ΕΛΑΣ, ενεργούν αναγνωρίσεις, δίνουν πληροφορίες. Και τρεις μέρες και τρεις νύχτες, από το χάραμα της 12 Σεπτέμβρη, ο μικρός κάμπος και τριγύρω τα βουνά κρατούν την ανάσα τους στο ασταμάτητο σάλαγο της φονικής σύρραξης. Για τον ΕΛΑΣ, χάρη στις Καζέρτες και στα Λίβανα, κάθε σφαίρα, είναι ακριβότερη κι από το χρυσό. Είσαι υποχρεωμένος χίλιες να σφυρίζουν στ' αυτιά σου και ν' απαντάς με μία. Μονάχα που διαθέτει κανόνι! Είναι μια σκέτη κάννη, ψαρεμένη από το ΕΛΑΝ στ' απομεινάρια κάποιου ναυαγίου. Για να ψευτοσταθεί στον τόπο της, ύστερα από κάθε βολή, φορτώνεται μ' έναν αρμακά πέτρες. Μα κι έτσι, πάλι κλοτσοπηδάει και τα φέρνει όλα γύρω της, άνω - κάτω. Και οι άντρες για σιγουριά έχουν δέσει από τη σκανδάλη της ένα καραβόσκοινο, κι αυτό τραβάνε από καμιά δεκαριά μέτρα μακριά κάθε φορά που θέλουν να πυροβολήσουν!
14 Σεπτέμβρη. Μια εγγλέζικη αποστολή έρχεται καταϊδρωμένη και ζητάει να περάσει στις γραμμές της εθνοπροδοσίας. Θα έπειθε λέει, τους αλήτες να σταματήσουν την αιματοχυσία, να παραδοθούν στον ΕΛΑΣ και να περιμένουν να κριθούν από την Κυβέρνηση. Οταν το παράλλο πρωινό, αιχμάλωτοι πια του ΕΛΑΣ, οι διπλοπουλημένοι αυτοί στους ξένους επιδρομείς "εθνικόφρονες" ρωτήθηκαν γιατί έστω και την τελευταία στιγμή δε δέχτηκαν να σταματήσουν την αιματοχυσία, η απάντησή τους ήταν και πάλι αυτή του αναίσθητου, επαγγελματία προδότη.
- Οι Εγγλέζοι μας πίεσαν να συνεχίσουμε...
Για το Μεσσηνιακό λαό για μια ακόμη τώρα φορά ενισχύονταν οι ανησυχίες του για το αύριο, ενώ οι ταγματαλήτες με τις ευλογίες τώρα γερμανών, εγγλέζων, της κυβέρνησης συνέχιζαν με πιο πολλή λύσσα, και αναισθησία το αιματοκύλισμα του λαού. Ο ΕΛΑΣ έχασε όσα σε καμιά μάχη του με τους Γερμανούς, κάπου 200 διαλεχτά παλικάρια. Οι ταγματαλήτες ως την τελευταία στιγμή, έβγαλαν από το Μπεζεστένι ομήρους τους και τους εκτελούσαν.
15 Σεπτέμβρη. Λίγο μετά το ηλιοβάρεμα, οι δολοφόνοι του Μελιγαλά, σηκώνουν από παντού λευκές σημαίες. Πετούν στα φυλάκια τα άτιμα όπλα τους και μπουλούκια - μπουλούκια, τρέχουν να κλειστούν στο Μπεζεστένι. Λίγες στιγμές πριν την παράδοσή τους, στις ανατολικές παρυφές της κωμόπολης είχε φτάσει χωρίς να προλάβει να πάρει μέρος στη μάχη το 11ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ μαζί με το θρυλικό καπετάνιο του Λαϊκού μας στρατού - τον Αρη Βελουχιώτη. Ο πόνος, η οργή και το αίσθημα της πιο άγριας εκδίκησης των χιλιάδων μαυροφορεμένων από τα γύρω χωριά που πλημμύρισαν την κωμόπολη ήταν ολόκληρο βουνό. Και μ' όλα αυτά, ο πατριωτισμός και η ανθρωπιά του εθνικολαϊκού μας κινήματος δεν υστέρησε. Από την πρώτη ημέρα με τη βοήθεια του ΕΛΑΣ διώχτηκαν στα χωριά τους εκατοντάδες ανοργάνωτοι, που περιφέρονταν στην πόλη, λεηλατούσαν και προκαλούσαν ανεύθυνα. Από τις πρώτες στιγμές οι κατά τόπους οργανώσεις ξεκαθάρισαν από το Μπεζεστένι πάνω ίσως κι από χίλιους Γερμανοντυμένους που υποτίθονταν ότι δε βαρύνονταν μ' εγκλήματα και τους έστειλαν στα σπίτια τους. Από την ίδια ημέρα το Λαϊκό Συμβούλιο Αυτοδιοίκησης συνέρχονταν και με εισήγηση του υποφαινόμενου αποφάσιζε την οργάνωση συσσιτίου για τις οικογένειες των ταγματαλητών!
Και μέσα σ' ένα τέτοιο αιμοσταγές περιβάλλον το ανθρώπινο πρόσωπο του Λαϊκού μας αγώνα, εύρισκε και πάλι την αντοχή του να εκδηλωθεί.
16 Σεπτέμβρη. Ενα μετά το άλλο τα 3 Συντάγματα του Λαϊκού Στρατού αποσύρονται από το Μελιγαλά και προχωρούν από την απάνω Τριφυλία, την Ιθώμη, την Εύα, τη Βουφράδα, σ' ένα μέτωπο που πιάνει όλο το μάκρος του Νομού. Ολες οι δυνάμεις θα συγκλίνουν στους Γαργαλιάνους, τη μεγάλη αντάρτισσα πόλη του Μωρηά, με τους 600 αντάρτες της και τους χιλιάδες κυνηγημένους της. Εδώ έχει φωλιάσει ο αρχιδολοφόνος Στούπας και με τις ορδές του συνεχίζει και μετά την αποχώρηση των Γερμανών τις επιδρομές και τη σφαγή στα χωριά της Κάτω Τριφυλίας και της Πυλίας.
Στη σύρραξή του αυτή με τα τελευταία υπολείμματα της εθνοπροδοσίας, ο ΕΛΑΣ πληρώνει και πάλι μ' ακριβές απώλειες. Οι δολοφόνοι του Στούπα, ηττημένοι, σκορπίζονται στις σταφίδες και στην πορεία τους προς την Πύλο αιματοκύλησαν την περιοχή, σκοτώνοντας άνανδρα, κάθε χωριάτη που δούλευε ανύποπτος στα χτήματά του. Ο αρχιπροδότης Στούπας κλείνεται στο Κάστρο της Πύλου να γλιτώσει. Μα κάποτε αποκάνει από την αντιλαϊκή λύσσα του και αυτοκτονεί.
Ετσι, στις 20 Σεπτέμβρη η Μεσσηνία είναι λεύτερη. Ο ηρωικός καπετάνιος του Εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα Αρης Βελουχιώτης προχωρεί σ' όλο το μάκρος, από Πύλο - Μεσσήνη, Αρκαδικά σύνορα, αποχαιρετάει το λαό και με τα 3 Συντάγματα του ΕΛΑΣ τραβάει για το κέντρο του Μωρηά.
Εκεί, στα τέλη του Σεπτέμβρη, έφτανε στην Καλαμάτα και ο αντιπρόσωπος της Κυβέρνησης «Εθνικής Ενότητας» κ. Παναγ. Κανελλόπουλος. Από την πρώτη κι όλας στιγμή φάνηκε ότι μοναδική έγνοια και αγωνία της Κυβέρνησης Γ. Παπανδρέου ήταν το πώς θα περιμαζέψει, θα διατηρήσει οπλισμένους και θα μεταφέρει στην Αθήνα τους ταγματαλήτες, για τη νέα αιματοχυσία που ετοίμαζε με τους Αγγλους πάτρωνές της. Λαϊκές επιτροπές από όλα τα στρώματα ανεβοκατεβαίνουν κάθε μέρα στο ξενοδοχείο που στάθμευε ο Αντιπρόσωπος της κυβέρνησης, χωρίς να παίρνουν έστω μια αόριστη απάντηση για τα προβλήματα ζωής ή θανάτου, που τους πίεζαν. Κι ήταν πάλι και τότε η πρωτοβουλία και πίεση των λαϊκών οργανώσεων, που έδινε μια άμεση και σωστική λύση σε πολλά αδιέξοδα. Με την υπογραφή του κ. Κανελλόπουλου του Διοικητ. Αντιπροσώπου Επαρχίας Καλαμάτας και του υποφαινόμενου σαν Διοικητικού αντιπροσώπου της Επαρχίας Μεσσήνης, εκδίδονταν για το Νομό και κυκλοφορούσαν ειδικά χαρτονομίσματα, εγγυημένα από το κράτος που θα δημιουργούνταν. Μ' αυτά πληρώθηκαν χιλιάδες υπάλληλοι που ένα δυο μήνες έμειναν απλήρωτοι και νηστικοί. Μ' αυτά άνοιξε και κινήθηκε η αγορά κι ο λαός ένιωσε ξανά ότι μπορεί μόνος του να κουμαντάρει κάθε πλευρά της ζωής του».
"Προσοχή Νάρκες"
Η μάχη του Μελιγαλά δεν τελείωσε με τη νικηφόρα έκβαση που είχε η μάχη για τον ΕΛΑΣ. Δημιουργήθηκε ένα φοβερό κλίμα που μύριζε θανατικό. Ο λαός της περιοχής ζητούσε με κάθε τρόπο να εκδικηθεί, ξεπαστρεύοντας τις εγκληματικές αυτές μορφές των ταγματασφαλιτών που είχαν διαπράξει ανήκουστα κακουργήματα σε βάρος του. Η κατάληψη της μισητής εχθρικής εστίας από τον ΕΛΑΣ και μετά μάλιστα από τέτοιο φοβερό κόστος σε αίμα, είχε εξαγριώσει τα πράγματα. Κάποιοι αντάρτες είχαν αρχίσει να καίνε σπίτια απ' τα οποία τους χτυπούσαν και χρειάστηκε να επέμβει ο καπετάνιος Φώτης Αποστολόπουλος, για να συγκρατήσει την εκδικητική τους ορμή.
Για την εκδικητική μανία του κόσμου, ο Αρίστος Καμαρινός λέει σχετικά: «Είχα την ευθύνη της συγκέντρωσης των αιχμαλώτων στο Μπεζεστένι. Το έργο μας ήταν πολύ δύσκολο. Επρεπε να συγκρατήσουμε ομάδες εξοργισμένων πολιτών, οι οποίοι οπλισμένοι με τσεκούρια ορμούσαν να εκδικηθούν για τα θύματά τους. Για να περιφρουρήσουμε τους αιχμαλώτους, βάλαμε ισχυρή φρουρά στο Μπεζεστένι και γράψαμε με μεγάλα γράμματα: "Προσοχή Νάρκες!"».
«Τους αιχμαλώτους», διηγείται ο Βαγγέλης Μαχαίρας, «σε πρώτη φάση τους μεταφέραμε στις αρχικές μας θέσεις. Συγκεντρώθηκαν εκεί εκατοντάδες αγανακτισμένοι Μεσσήνιοι, που φώναζαν: "Δολοφόνοι, προδότες, σκοτώσατε τους δικούς μας". Και απειλούσαν λιντσαρίσματα. Με το πιστόλι στ' αριστερό μου χέρι (το δεξί το είχα στο γύψο), τους είπα:
"Δεν θα επιτρέψω να θιγεί ούτε ένας αιχμάλωτος" και τους εξήγησα:
"1. Δεν ξέρουμε ποιοι κάνανε εγκλήματα. Χρειάζεται ανάκριση
και
2. Αν θέλατε να εκδικηθείτε ας ερχόσαστε να λάβετε μέρος στη μάχη. Τρεις μέρες κράτησε"».
Συνεχίζει ο Στάθης Κανναβός: «Οπως και στη Μεσσηνία, η ιστορία στην ένδοξη για το λαό εκείνη περίοδο περπάτησε με βήματα βαριά και απαραχάρακτα. Σπιθαμή με σπιθαμή το χώμα της έχει ποτιστεί με το αίμα χιλιάδων αγνών πατριωτών και ηρώων. Στη μνήμη του Κώστα Ξυδέα, του Νικήτα Σούμπλη, του Αντώνη Δημόπουλου, του Γιώργη Ζερμπίνου, της Ελένης Πιερράκου, του Τάκη Μουντζουρέα, του Κώστα Μπασακίδη, του Κώστα Κανελλόπουλου, του Μήτσου Κανελλόπουλου, του Γιάννη Δρυνέα, του Θόδωρου Κορμά, του Τάκη Αλεβιζάτου, του Μήτσου Οικονομόπουλου, του Πούλου Πουλόπουλου, του Τάκη Κουλαμπά, του Νίκου Μητρόπουλου, του Κώστα Σταθόπουλου, του Κλέαρχου Συρράκου, του Χρίστου Αντωνόπουλου, του Κώστα Νέζη, του Αντώνη Νέζη, του Βασίλη Μπράβου, του Νίκου Ανδριανόπουλου, του Παναγιώτη Κατσώλη, του Παναγιώτη Μπάρτζιου, του γιατρού Ματζή, του Μήτσου Κούκλινου, του Θόδωρου Μπουμπού, του Κούτρη, του Παναγιωτακάκη και των άλλων δεκάδων νεκρών κι αθάνατων στελεχών του»
Η μάχη του Μελιγαλά ήταν μια μάχη ταξική μεταξύ των δυνάμεων της λευτεριάς και κοινωνικής προόδου και της πιο μαύρης αντίδρασης.
Τα «Τάγματα Ασφαλείας», που είχαν συγκροτηθεί προς το τέλος του 1943 από την κατοχική κυβέρνηση Ι. Ράλλη για την αντιμετώπιση του «κομμουνιστικού κινδύνου» και την «προστασίαν του κοινωνικού καθεστώτος», είχαν συγκεκριμένη αποστολή κατά τη στιγμή της αποχώρησης των Γερμανών, να αποτελέσουν την οπισθοφυλακή και πλαγιοφυλακή τους, ώστε να κρατήσουν τις θέσεις τους και να απασχολήσουν και φθείρουν τον ΕΛΑΣ.
Ετσι, όχι μόνο θα στερούσαν τον ΕΛΑΣ από τα ηθικά και υλικά οφέλη που θα αποκόμιζε από το χτύπημα των Γερμανών, αλλά θα του προξενούσαν και απώλειες.
Κυρίως, όμως, τα «Τάγματα Ασφαλείας», όπως προαναφέρθηκε, συγκροτήθηκαν ως ένα ένοπλο χέρι της αστικής τάξης, ενταγμένο στους σχεδιασμούς της για τη μεταπολεμική εξέλιξη της πολιτικής κατάστασης.
Γι' αυτό και στη συγκρότηση των «Ταγμάτων Ασφαλείας» συμμετείχαν οι Βενιζελικοί Θ. Πάγκαλος και Στυλ. Γονατάς, καθώς και άλλοι.
Εγραψε σχετικά με τα «Τάγματα Ασφαλείας» ο ιδρυτής τους Ι. Ράλλης: «Κατορθώσαμεν να έχωμεν εις τη διάθεσιν της Κυβερνήσεως Εθνικής Ενότητος, δύναμιν εγγυωμένην πλήρως την ασφάλεια και την τάξιν. Κατορθώσαμεν τέλος να εύρουν οι κ.κ. Παπανδρέου, Κανελλόπουλος, κλπ. ενταύθα αποβιβαζόμενοι, ΕΛΛΑΔΑ». «Ο κίνδυνος του κομμουνισμού είναι εγγύς. Η εξουθένωσις της Ελληνικής Φυλής και ημών αυτών έσεται βέβαια αν δεν ετοιμασθώμεν και αντιδράσωμεν». («Ο Ιωάννης Δ. Ράλλης ομιλεί εκ του τάφου», Αθήναι 1947, σελ. 70 και 92).
Εξάλλου πρέπει να υπογραμμιστεί ότι οι Γερμανοί είχαν εγκαταλείψει την Πελοπόννησο όταν διαδραματίστηκαν τα γεγονότα στο Μελιγαλά.
Η απόφαση της κυβέρνησης της λεγόμενης «Εθνικής Ενότητας», που ενώ κατάγγειλε τα «Τάγματα Ασφαλείας» στην πράξη τα προστάτευε, δεν ήταν παρά μια καταδολίευση του ΕΑΜ. Οι μυστικές οδηγίες των Αγγλων και των παλαιοκομματικών προς τα «Τάγματα Ασφαλείας» ήταν να μην παραδοθούν και να πολεμήσουν τον ΕΛΑΣ.
Ο ΕΛΑΣ δεν είχε άλλη διέξοδο από το βίαιο αφοπλισμό και τη διάλυση των «Ταγμάτων Ασφαλείας», τα οποία, όμως, προσπαθούσαν να κρατηθούν ως τον ερχομό των Αγγλων, που όπως αποδείχτηκε αργότερα, θα τα μετατρέπανε σε «συμμαχικό» στρατό. Επομένως, η βίαιη διάλυση των «Ταγμάτων Ασφαλείας», ήταν βέβαιο ότι θα προσέκρουε στις επιδιώξεις των Αγγλων και της κυβέρνησης «Εθνικής Ενότητας».
Ο Γ. Παπανδρέου άλλωστε είχε αρχίσει από παλιά (και οι Αγγλοι ιμπεριαλιστές το ίδιο), να κάνει λόγο ευθέως για τρομοκρατία του ΕΑΜ ή της «ΕΑΜικής μειοψηφίας κατά της πλειοψηφίας», και το επισημοποίησε στο Λίβανο.
Στις 8/9/1944, ο ΕΛΑΣ έδωσε τη μάχη για την απελευθέρωση της Καλαμάτας από τους ταγματασφαλίτες. Αιχμαλώτισε το μεγαλύτερο μέρος, ένα τμήμα όμως, με επικεφαλής τον κατοχικό Νομάρχη Μεσσηνίας Περωτή, διέφυγε προς Μελιγαλά.
Στο δρόμο προς το χωριό Ασπρόχωμα, οι ταγματασφαλίτες έσφαξαν 30 πολίτες και 4 ΕΛΑΣίτες, οι οποίοι εκτελούσαν τηλεφωνική υπηρεσία σ' αυτό το χωριό.
Οι εκκλήσεις του ΕΛΑΣ να σταματήσουν οι συγκρούσεις δε βρήκαν καμιά ανταπόκριση, εξαιτίας των ραδιουργιών των Αγγλων και της κυβέρνησης του Καΐρου, που πίστευαν ότι μ' αυτά θα μπορέσουν να καταβάλουν τις ισάριθμες σχεδόν δυνάμεις της ΙΙΙ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ και να κρατήσουν υπό τον έλεγχό τους την Πελοπόννησο ως την άφιξη των αγγλικών στρατευμάτων.
Για την τριήμερη σκληρή μάχη που έδωσε ο ΕΛΑΣ στο Μελιγαλά, όπου είχαν συγκεντρωθεί γύρω στους 1.000 ταγματασφαλίτες, παραθέτουμε ένα απόσπασμα από το «Ματωμένο και ένδοξο χρονικό» του γιατρού Στάθη Κανναβού, Επάρχου διοικητικού αντιπροσώπου της ΠΕΕΑ, εκείνη την εποχή.
Το χρονικό δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Εθνική Αντίσταση» (τεύχος 21, 1979).
«11 Σεπτέμβρη. Στην οχυρωμένη μ' όλα τα μέσα της πολεμικής τέχνης από τους Γερμανούς κωμόπολη του Μελιγαλά, έχουν συγκεντρωθεί να δώσουν την αποφασιστική δολοφονική τους μάχη, οι πιο αιμασταγείς ταγματαλήτες 2 επαρχιών. Οι βάσεις Βελίκας, Καλαμάτας, Μελιγαλά, Διαβολιτσιού, Δώριου, Κοπανακιού. Αποβραδίς, οι ηρωικοί ΕΛΑΣίτες του 8ου και 9ου Συντάγματος, έχουν δέσει γύρω από το άντρο αυτό της εθνοπροδοσίας ασφυκτικό κλοιό. Εφεδροελασίτες και από τις 3 επαρχίες πλαισιώνουν κι εδώ, στις πρώτες γραμμές, τον ΕΛΑΣ, ενεργούν αναγνωρίσεις, δίνουν πληροφορίες. Και τρεις μέρες και τρεις νύχτες, από το χάραμα της 12 Σεπτέμβρη, ο μικρός κάμπος και τριγύρω τα βουνά κρατούν την ανάσα τους στο ασταμάτητο σάλαγο της φονικής σύρραξης. Για τον ΕΛΑΣ, χάρη στις Καζέρτες και στα Λίβανα, κάθε σφαίρα, είναι ακριβότερη κι από το χρυσό. Είσαι υποχρεωμένος χίλιες να σφυρίζουν στ' αυτιά σου και ν' απαντάς με μία. Μονάχα που διαθέτει κανόνι! Είναι μια σκέτη κάννη, ψαρεμένη από το ΕΛΑΝ στ' απομεινάρια κάποιου ναυαγίου. Για να ψευτοσταθεί στον τόπο της, ύστερα από κάθε βολή, φορτώνεται μ' έναν αρμακά πέτρες. Μα κι έτσι, πάλι κλοτσοπηδάει και τα φέρνει όλα γύρω της, άνω - κάτω. Και οι άντρες για σιγουριά έχουν δέσει από τη σκανδάλη της ένα καραβόσκοινο, κι αυτό τραβάνε από καμιά δεκαριά μέτρα μακριά κάθε φορά που θέλουν να πυροβολήσουν!
14 Σεπτέμβρη. Μια εγγλέζικη αποστολή έρχεται καταϊδρωμένη και ζητάει να περάσει στις γραμμές της εθνοπροδοσίας. Θα έπειθε λέει, τους αλήτες να σταματήσουν την αιματοχυσία, να παραδοθούν στον ΕΛΑΣ και να περιμένουν να κριθούν από την Κυβέρνηση. Οταν το παράλλο πρωινό, αιχμάλωτοι πια του ΕΛΑΣ, οι διπλοπουλημένοι αυτοί στους ξένους επιδρομείς "εθνικόφρονες" ρωτήθηκαν γιατί έστω και την τελευταία στιγμή δε δέχτηκαν να σταματήσουν την αιματοχυσία, η απάντησή τους ήταν και πάλι αυτή του αναίσθητου, επαγγελματία προδότη.
- Οι Εγγλέζοι μας πίεσαν να συνεχίσουμε...
Για το Μεσσηνιακό λαό για μια ακόμη τώρα φορά ενισχύονταν οι ανησυχίες του για το αύριο, ενώ οι ταγματαλήτες με τις ευλογίες τώρα γερμανών, εγγλέζων, της κυβέρνησης συνέχιζαν με πιο πολλή λύσσα, και αναισθησία το αιματοκύλισμα του λαού. Ο ΕΛΑΣ έχασε όσα σε καμιά μάχη του με τους Γερμανούς, κάπου 200 διαλεχτά παλικάρια. Οι ταγματαλήτες ως την τελευταία στιγμή, έβγαλαν από το Μπεζεστένι ομήρους τους και τους εκτελούσαν.
15 Σεπτέμβρη. Λίγο μετά το ηλιοβάρεμα, οι δολοφόνοι του Μελιγαλά, σηκώνουν από παντού λευκές σημαίες. Πετούν στα φυλάκια τα άτιμα όπλα τους και μπουλούκια - μπουλούκια, τρέχουν να κλειστούν στο Μπεζεστένι. Λίγες στιγμές πριν την παράδοσή τους, στις ανατολικές παρυφές της κωμόπολης είχε φτάσει χωρίς να προλάβει να πάρει μέρος στη μάχη το 11ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ μαζί με το θρυλικό καπετάνιο του Λαϊκού μας στρατού - τον Αρη Βελουχιώτη. Ο πόνος, η οργή και το αίσθημα της πιο άγριας εκδίκησης των χιλιάδων μαυροφορεμένων από τα γύρω χωριά που πλημμύρισαν την κωμόπολη ήταν ολόκληρο βουνό. Και μ' όλα αυτά, ο πατριωτισμός και η ανθρωπιά του εθνικολαϊκού μας κινήματος δεν υστέρησε. Από την πρώτη ημέρα με τη βοήθεια του ΕΛΑΣ διώχτηκαν στα χωριά τους εκατοντάδες ανοργάνωτοι, που περιφέρονταν στην πόλη, λεηλατούσαν και προκαλούσαν ανεύθυνα. Από τις πρώτες στιγμές οι κατά τόπους οργανώσεις ξεκαθάρισαν από το Μπεζεστένι πάνω ίσως κι από χίλιους Γερμανοντυμένους που υποτίθονταν ότι δε βαρύνονταν μ' εγκλήματα και τους έστειλαν στα σπίτια τους. Από την ίδια ημέρα το Λαϊκό Συμβούλιο Αυτοδιοίκησης συνέρχονταν και με εισήγηση του υποφαινόμενου αποφάσιζε την οργάνωση συσσιτίου για τις οικογένειες των ταγματαλητών!
Και μέσα σ' ένα τέτοιο αιμοσταγές περιβάλλον το ανθρώπινο πρόσωπο του Λαϊκού μας αγώνα, εύρισκε και πάλι την αντοχή του να εκδηλωθεί.
16 Σεπτέμβρη. Ενα μετά το άλλο τα 3 Συντάγματα του Λαϊκού Στρατού αποσύρονται από το Μελιγαλά και προχωρούν από την απάνω Τριφυλία, την Ιθώμη, την Εύα, τη Βουφράδα, σ' ένα μέτωπο που πιάνει όλο το μάκρος του Νομού. Ολες οι δυνάμεις θα συγκλίνουν στους Γαργαλιάνους, τη μεγάλη αντάρτισσα πόλη του Μωρηά, με τους 600 αντάρτες της και τους χιλιάδες κυνηγημένους της. Εδώ έχει φωλιάσει ο αρχιδολοφόνος Στούπας και με τις ορδές του συνεχίζει και μετά την αποχώρηση των Γερμανών τις επιδρομές και τη σφαγή στα χωριά της Κάτω Τριφυλίας και της Πυλίας.
Στη σύρραξή του αυτή με τα τελευταία υπολείμματα της εθνοπροδοσίας, ο ΕΛΑΣ πληρώνει και πάλι μ' ακριβές απώλειες. Οι δολοφόνοι του Στούπα, ηττημένοι, σκορπίζονται στις σταφίδες και στην πορεία τους προς την Πύλο αιματοκύλησαν την περιοχή, σκοτώνοντας άνανδρα, κάθε χωριάτη που δούλευε ανύποπτος στα χτήματά του. Ο αρχιπροδότης Στούπας κλείνεται στο Κάστρο της Πύλου να γλιτώσει. Μα κάποτε αποκάνει από την αντιλαϊκή λύσσα του και αυτοκτονεί.
Ετσι, στις 20 Σεπτέμβρη η Μεσσηνία είναι λεύτερη. Ο ηρωικός καπετάνιος του Εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα Αρης Βελουχιώτης προχωρεί σ' όλο το μάκρος, από Πύλο - Μεσσήνη, Αρκαδικά σύνορα, αποχαιρετάει το λαό και με τα 3 Συντάγματα του ΕΛΑΣ τραβάει για το κέντρο του Μωρηά.
Εκεί, στα τέλη του Σεπτέμβρη, έφτανε στην Καλαμάτα και ο αντιπρόσωπος της Κυβέρνησης «Εθνικής Ενότητας» κ. Παναγ. Κανελλόπουλος. Από την πρώτη κι όλας στιγμή φάνηκε ότι μοναδική έγνοια και αγωνία της Κυβέρνησης Γ. Παπανδρέου ήταν το πώς θα περιμαζέψει, θα διατηρήσει οπλισμένους και θα μεταφέρει στην Αθήνα τους ταγματαλήτες, για τη νέα αιματοχυσία που ετοίμαζε με τους Αγγλους πάτρωνές της. Λαϊκές επιτροπές από όλα τα στρώματα ανεβοκατεβαίνουν κάθε μέρα στο ξενοδοχείο που στάθμευε ο Αντιπρόσωπος της κυβέρνησης, χωρίς να παίρνουν έστω μια αόριστη απάντηση για τα προβλήματα ζωής ή θανάτου, που τους πίεζαν. Κι ήταν πάλι και τότε η πρωτοβουλία και πίεση των λαϊκών οργανώσεων, που έδινε μια άμεση και σωστική λύση σε πολλά αδιέξοδα. Με την υπογραφή του κ. Κανελλόπουλου του Διοικητ. Αντιπροσώπου Επαρχίας Καλαμάτας και του υποφαινόμενου σαν Διοικητικού αντιπροσώπου της Επαρχίας Μεσσήνης, εκδίδονταν για το Νομό και κυκλοφορούσαν ειδικά χαρτονομίσματα, εγγυημένα από το κράτος που θα δημιουργούνταν. Μ' αυτά πληρώθηκαν χιλιάδες υπάλληλοι που ένα δυο μήνες έμειναν απλήρωτοι και νηστικοί. Μ' αυτά άνοιξε και κινήθηκε η αγορά κι ο λαός ένιωσε ξανά ότι μπορεί μόνος του να κουμαντάρει κάθε πλευρά της ζωής του».
"Προσοχή Νάρκες"
Η μάχη του Μελιγαλά δεν τελείωσε με τη νικηφόρα έκβαση που είχε η μάχη για τον ΕΛΑΣ. Δημιουργήθηκε ένα φοβερό κλίμα που μύριζε θανατικό. Ο λαός της περιοχής ζητούσε με κάθε τρόπο να εκδικηθεί, ξεπαστρεύοντας τις εγκληματικές αυτές μορφές των ταγματασφαλιτών που είχαν διαπράξει ανήκουστα κακουργήματα σε βάρος του. Η κατάληψη της μισητής εχθρικής εστίας από τον ΕΛΑΣ και μετά μάλιστα από τέτοιο φοβερό κόστος σε αίμα, είχε εξαγριώσει τα πράγματα. Κάποιοι αντάρτες είχαν αρχίσει να καίνε σπίτια απ' τα οποία τους χτυπούσαν και χρειάστηκε να επέμβει ο καπετάνιος Φώτης Αποστολόπουλος, για να συγκρατήσει την εκδικητική τους ορμή.
Για την εκδικητική μανία του κόσμου, ο Αρίστος Καμαρινός λέει σχετικά: «Είχα την ευθύνη της συγκέντρωσης των αιχμαλώτων στο Μπεζεστένι. Το έργο μας ήταν πολύ δύσκολο. Επρεπε να συγκρατήσουμε ομάδες εξοργισμένων πολιτών, οι οποίοι οπλισμένοι με τσεκούρια ορμούσαν να εκδικηθούν για τα θύματά τους. Για να περιφρουρήσουμε τους αιχμαλώτους, βάλαμε ισχυρή φρουρά στο Μπεζεστένι και γράψαμε με μεγάλα γράμματα: "Προσοχή Νάρκες!"».
«Τους αιχμαλώτους», διηγείται ο Βαγγέλης Μαχαίρας, «σε πρώτη φάση τους μεταφέραμε στις αρχικές μας θέσεις. Συγκεντρώθηκαν εκεί εκατοντάδες αγανακτισμένοι Μεσσήνιοι, που φώναζαν: "Δολοφόνοι, προδότες, σκοτώσατε τους δικούς μας". Και απειλούσαν λιντσαρίσματα. Με το πιστόλι στ' αριστερό μου χέρι (το δεξί το είχα στο γύψο), τους είπα:
"Δεν θα επιτρέψω να θιγεί ούτε ένας αιχμάλωτος" και τους εξήγησα:
"1. Δεν ξέρουμε ποιοι κάνανε εγκλήματα. Χρειάζεται ανάκριση
και
2. Αν θέλατε να εκδικηθείτε ας ερχόσαστε να λάβετε μέρος στη μάχη. Τρεις μέρες κράτησε"».
Συνεχίζει ο Στάθης Κανναβός: «Οπως και στη Μεσσηνία, η ιστορία στην ένδοξη για το λαό εκείνη περίοδο περπάτησε με βήματα βαριά και απαραχάρακτα. Σπιθαμή με σπιθαμή το χώμα της έχει ποτιστεί με το αίμα χιλιάδων αγνών πατριωτών και ηρώων. Στη μνήμη του Κώστα Ξυδέα, του Νικήτα Σούμπλη, του Αντώνη Δημόπουλου, του Γιώργη Ζερμπίνου, της Ελένης Πιερράκου, του Τάκη Μουντζουρέα, του Κώστα Μπασακίδη, του Κώστα Κανελλόπουλου, του Μήτσου Κανελλόπουλου, του Γιάννη Δρυνέα, του Θόδωρου Κορμά, του Τάκη Αλεβιζάτου, του Μήτσου Οικονομόπουλου, του Πούλου Πουλόπουλου, του Τάκη Κουλαμπά, του Νίκου Μητρόπουλου, του Κώστα Σταθόπουλου, του Κλέαρχου Συρράκου, του Χρίστου Αντωνόπουλου, του Κώστα Νέζη, του Αντώνη Νέζη, του Βασίλη Μπράβου, του Νίκου Ανδριανόπουλου, του Παναγιώτη Κατσώλη, του Παναγιώτη Μπάρτζιου, του γιατρού Ματζή, του Μήτσου Κούκλινου, του Θόδωρου Μπουμπού, του Κούτρη, του Παναγιωτακάκη και των άλλων δεκάδων νεκρών κι αθάνατων στελεχών του»
Η μάχη του Μελιγαλά ήταν μια μάχη ταξική μεταξύ των δυνάμεων της λευτεριάς και κοινωνικής προόδου και της πιο μαύρης αντίδρασης.
Η Μάχη της «Ηλεκτρικής»
Στο Κερατσίνι οι μαχητές του ΕΛΑΣ παρέμεναν σε ετοιμότητα.
Σύμφωνα με πληροφορίες, οι Γερμανοί αποχωρώντας είχαν την εντολή να καταστρέψουν όλες τις μεγάλες - και όχι μόνο- βιομηχανικές μονάδες σε όλο το μήκος της βιομηχανικής ζώνης, καθώς και τις λιμενικές εγκαταστάσεις. Ήδη από το πρωί της 12ης Οκτωβρίου ο Πειραιάς, ο οποίος ήταν από άκρη σε άκρη υπονομευμένος, συνταράχτηκε από τις απανωτές εκρήξεις των ανατινάξεων των κτιρίων του Τελωνείου, του Λιμεναρχείου, των εγκαταστάσεων του ΟΛΠ κ.ά., ενώ οι μαχητές του ΕΛΑΣ έδιναν σκληρές μάχες με τους αποχωρούντες Γερμανούς.
Το 4ο Τάγμα του εφεδρικού ΕΛΑΣ με διοικητή το Μιλτο Αλικάκο ανέθεσε σε τρεις Κερατσινιώτες, στους Χρ. Αγαλιώτη, Βαγγέλη Φραγκόπουλο και Σωτήρη Καλαμπόκη, να εξουδετερώσουν τους μηχανισμούς ανατίναξης- κόβοντας τα καλώδια- των ΣΕΚ και ΣΠΑΠ μεταξύ Λεύκας, Κοκκινιάς και Καμινίων.
Η ίδια ομάδα, ενισχυμένη με το Γιώργο Βρεττάκο, τον Αντώνη Καβαλιεράτο και τον πειραιώτη ηλεκτρολόγο Στράτο Καρακεχαγιά, ματαίωσε και την ανατίναξη των περισσοτέρων κτιρίων του εργοστασίου ΚΟΠΗ. Δυστυχώς τρεις από αυτούς, οι Φραγκόπουλος, Καλαμπόκης και Αγαλιώτης, έπεσαν πάνω σε γερμανική περίπολο που τους εκτέλεσε.
Το πρωί της 12ης Οκτωβρίου η γερμανική φρουρά του εργοστασίου της «Ηλεκτρικής», η οποία αποτελείτο από σαράντα άνδρες, είχε απομονώσει όλους τους εργαζομένους της προηγούμενης βάρδιας (περίπου 300 άτομα) στους θαλάμους και είχε υπονομεύσει με καλωδιώσεις ανατίναξης τις τεράστιες ποσότητες εκρηκτικών που υπήρχαν στο εργοστάσιο δύο-τρεις μήνες πριν, τοποθετημένα κάτω από τις τουρμπίνες ηλεκτροπαραγωγής. Την ίδια στιγμή έξω από το εργοστάσιο μια ομάδα Γερμανών συνέλαβε μερικούς μαχητές του ΕΛΑΣ και τους οδήγησε μέσα, μαζί με τους εγκλωβισμένους εργάτες. Δύο ηλεκτροτεχνίτες που ήταν οργανωμένοι στο ΕΑΜ, ο Γεώργιος Σταματόπουλος και ο Θωμάς Κανελλόπουλος, κατάφεραν να ειδοποιήσουν τον Αλέκο Βαρυτιμήδη, διοικητή του 1ου τάγματος του εφεδρικού ΕΛΑΣ.
Αμέσως, κινητοποιήθηκαν δυνάμεις του 1ου τάγματος του ΕΛΑΣ και κατέλαβαν θέσεις μάχης γύρω από την «Ηλεκτρική». Επικοινώνησαν με το Νίκανδρο Κεπέση, καπετάνιο του 6ου Ανεξάρτητου Συντάγματος, και το διοικητή Σωτήρη Κύβελο, και ζήτησαν οδηγίες.
Ο Βαρυτιμίδης άρχισε διαπραγματεύσεις, μέσω μιας εργαζόμενης στο εργοστάσιο, με το διοικητή της φρουράς, εγγυώμενος την ασφαλή αποχώρηση των Γερμανών, εφόσον δεν ανατίναζαν τις εγκαταστάσεις και εφόσον βέβαια απελευθέρωναν τους αιχμαλώτους.
Και ενώ οι διαβουλεύσεις συνεχίζονταν, ξαφνικά εμφανίστηκε μια ομάδα τριάντα περίπου Γερμανών ποδηλατιστών, προερχόμενων από το εργοστάσιο ΚΟΠΗ -που μόλις είχε καταληφθεί από τον ΕΛΑΣ- οι οποίοι πυροβολώντας κατευθύνονταν από την οδό Αναπαύσεως προς την «Ηλεκτρική».
Ο ΕΛΑΣ απάντησε στα πυρά και η συμπλοκή γενικεύτηκε. Οι ποδηλατιστές καθηλώθηκαν, και προκειμένου να λήξει το περιστατικό και να διασώσουν τους συμπολεμιστές τους, οι άνδρες της γερμανικής φρουράς αναγκάστηκαν να αποδεχθούν τους όρους του ΕΛΑΣ και να ελευθερώσουν τους εργαζόμενους, ώστε να αποχωρήσουν οι ίδιοι με ασφάλεια.
Λίγο πριν φύγουν, παρά τη συμφωνία, προσπάθησαν να πυροδοτήσουν τα εκρηκτικά. Στο μεσοδιάστημα, ωστόσο, οι απελευθερωμένοι εργάτες είχαν φροντίσει να κόψουν τις καλωδιώσεις. Τελικά, η γερμανική φρουρά αποχώρησε δια θαλάσσης αργά το απόγευμα, αφού προηγουμένως προέβη σε κάποιες καταστροφές μικρής έκτασης για την τιμή των όπλων.
Παρ' όλα αυτά επειδή υπήρχε ο φόβος να επιστρέψουν οι Γερμανοί και να προσπαθήσουν να ανατινάξουν το εργοστάσιο, και με δεδομένο ότι οι δυνάμεις του εχθρού δρούσαν ακόμη στην περιοχή του Περάματος, αποφασίστηκε οι αντιστασιακές ομάδες να τεθούν σε επιφυλακή.
Σύμφωνα με πληροφορίες, οι Γερμανοί αποχωρώντας είχαν την εντολή να καταστρέψουν όλες τις μεγάλες - και όχι μόνο- βιομηχανικές μονάδες σε όλο το μήκος της βιομηχανικής ζώνης, καθώς και τις λιμενικές εγκαταστάσεις. Ήδη από το πρωί της 12ης Οκτωβρίου ο Πειραιάς, ο οποίος ήταν από άκρη σε άκρη υπονομευμένος, συνταράχτηκε από τις απανωτές εκρήξεις των ανατινάξεων των κτιρίων του Τελωνείου, του Λιμεναρχείου, των εγκαταστάσεων του ΟΛΠ κ.ά., ενώ οι μαχητές του ΕΛΑΣ έδιναν σκληρές μάχες με τους αποχωρούντες Γερμανούς.
Το 4ο Τάγμα του εφεδρικού ΕΛΑΣ με διοικητή το Μιλτο Αλικάκο ανέθεσε σε τρεις Κερατσινιώτες, στους Χρ. Αγαλιώτη, Βαγγέλη Φραγκόπουλο και Σωτήρη Καλαμπόκη, να εξουδετερώσουν τους μηχανισμούς ανατίναξης- κόβοντας τα καλώδια- των ΣΕΚ και ΣΠΑΠ μεταξύ Λεύκας, Κοκκινιάς και Καμινίων.
Η ίδια ομάδα, ενισχυμένη με το Γιώργο Βρεττάκο, τον Αντώνη Καβαλιεράτο και τον πειραιώτη ηλεκτρολόγο Στράτο Καρακεχαγιά, ματαίωσε και την ανατίναξη των περισσοτέρων κτιρίων του εργοστασίου ΚΟΠΗ. Δυστυχώς τρεις από αυτούς, οι Φραγκόπουλος, Καλαμπόκης και Αγαλιώτης, έπεσαν πάνω σε γερμανική περίπολο που τους εκτέλεσε.
Το πρωί της 12ης Οκτωβρίου η γερμανική φρουρά του εργοστασίου της «Ηλεκτρικής», η οποία αποτελείτο από σαράντα άνδρες, είχε απομονώσει όλους τους εργαζομένους της προηγούμενης βάρδιας (περίπου 300 άτομα) στους θαλάμους και είχε υπονομεύσει με καλωδιώσεις ανατίναξης τις τεράστιες ποσότητες εκρηκτικών που υπήρχαν στο εργοστάσιο δύο-τρεις μήνες πριν, τοποθετημένα κάτω από τις τουρμπίνες ηλεκτροπαραγωγής. Την ίδια στιγμή έξω από το εργοστάσιο μια ομάδα Γερμανών συνέλαβε μερικούς μαχητές του ΕΛΑΣ και τους οδήγησε μέσα, μαζί με τους εγκλωβισμένους εργάτες. Δύο ηλεκτροτεχνίτες που ήταν οργανωμένοι στο ΕΑΜ, ο Γεώργιος Σταματόπουλος και ο Θωμάς Κανελλόπουλος, κατάφεραν να ειδοποιήσουν τον Αλέκο Βαρυτιμήδη, διοικητή του 1ου τάγματος του εφεδρικού ΕΛΑΣ.
Αμέσως, κινητοποιήθηκαν δυνάμεις του 1ου τάγματος του ΕΛΑΣ και κατέλαβαν θέσεις μάχης γύρω από την «Ηλεκτρική». Επικοινώνησαν με το Νίκανδρο Κεπέση, καπετάνιο του 6ου Ανεξάρτητου Συντάγματος, και το διοικητή Σωτήρη Κύβελο, και ζήτησαν οδηγίες.
Ο Βαρυτιμίδης άρχισε διαπραγματεύσεις, μέσω μιας εργαζόμενης στο εργοστάσιο, με το διοικητή της φρουράς, εγγυώμενος την ασφαλή αποχώρηση των Γερμανών, εφόσον δεν ανατίναζαν τις εγκαταστάσεις και εφόσον βέβαια απελευθέρωναν τους αιχμαλώτους.
Και ενώ οι διαβουλεύσεις συνεχίζονταν, ξαφνικά εμφανίστηκε μια ομάδα τριάντα περίπου Γερμανών ποδηλατιστών, προερχόμενων από το εργοστάσιο ΚΟΠΗ -που μόλις είχε καταληφθεί από τον ΕΛΑΣ- οι οποίοι πυροβολώντας κατευθύνονταν από την οδό Αναπαύσεως προς την «Ηλεκτρική».
Ο ΕΛΑΣ απάντησε στα πυρά και η συμπλοκή γενικεύτηκε. Οι ποδηλατιστές καθηλώθηκαν, και προκειμένου να λήξει το περιστατικό και να διασώσουν τους συμπολεμιστές τους, οι άνδρες της γερμανικής φρουράς αναγκάστηκαν να αποδεχθούν τους όρους του ΕΛΑΣ και να ελευθερώσουν τους εργαζόμενους, ώστε να αποχωρήσουν οι ίδιοι με ασφάλεια.
Λίγο πριν φύγουν, παρά τη συμφωνία, προσπάθησαν να πυροδοτήσουν τα εκρηκτικά. Στο μεσοδιάστημα, ωστόσο, οι απελευθερωμένοι εργάτες είχαν φροντίσει να κόψουν τις καλωδιώσεις. Τελικά, η γερμανική φρουρά αποχώρησε δια θαλάσσης αργά το απόγευμα, αφού προηγουμένως προέβη σε κάποιες καταστροφές μικρής έκτασης για την τιμή των όπλων.
Παρ' όλα αυτά επειδή υπήρχε ο φόβος να επιστρέψουν οι Γερμανοί και να προσπαθήσουν να ανατινάξουν το εργοστάσιο, και με δεδομένο ότι οι δυνάμεις του εχθρού δρούσαν ακόμη στην περιοχή του Περάματος, αποφασίστηκε οι αντιστασιακές ομάδες να τεθούν σε επιφυλακή.
Τα μεσάνυχτα, επισκέφθηκαν την έδρα του 1ου τάγματος στο 1ο δημοτικό σχολείο ο διοικητής του συντάγματος Σωτήρης Κύβελος και ο καπετάνιος Νίκανδρος Κεπέσης, προκειμένου να σχηματίσουν προσωπική γνώμη και να εκπονήσουν σχέδιο δράσης, σε περίπτωση που θα εμφανίζονταν γερμανικές δυνάμεις.
Αποφασίστηκε μια διμοιρία 10-15 ανδρών με επικεφαλής τον Αντώνη Καλαποθάκο, γραμματέα της εργοστασιακής οργάνωσης του ΕΑΜ, να ενισχύσει τους ένοπλους εργαζομένους που βρίσκονταν μέσα στην
«Ηλεκτρική». Μεταξύ αυτών ήταν ο Χρήστος Φερούσης, ο Αριστείδης Αραγιάννης και ο Μανώλης Καββαδάρης. Η δύναμη πυρός αυτής της ομάδας ήταν εννέα ιταλικά τυφέκια και ένα οπλοπολυβόλο.
Ταυτόχρονα, κινητοποιήθηκαν και οι τέσσερις λόχοι που αποτελούσαν το σύνολο της δύναμης του 1ου τάγματος του ΕΛΑΣ Ταμπουρίων.
Τη νύχτα της 12ης προς 13η Οκτωβρίου ο 2ος Λόχος της Αμφιάλης υπό τους Βεζυρόπουλο και Κοντογιάννη διανυκτέρευσε στον 'Αγιο Γεώργιο, ενώ ο 1ος Λόχος με επικεφαλής τους Αντύπα και Λαγωνίκα, τοποθετήθηκε κοντά στο λιμάνι, στα αριστερά της σημερινής οδού Δημοκρατίας.
Ο 3ος Λόχος της Ευγένειας υπό τον Ιωακειμίδη, ακροβολίστηκε κατά μήκος του συνοικισμού, έχοντας μέτωπο προς το εργοστάσιο και τέλος, ο 4ος Λόχος του Αγίου Δημητρίου με τον Κατσιγιαδάκο και τον Σπύρου παρέμεινε εφεδρικός από την Πέτρου Ράλλη μέχρι τον 'Αγιο Διονύσιο.
Τα χαράματα της 13ης Οκτωβρίου η περιοχή συγκλονίστηκε από τη δυνατή έκρηξη που προκλήθηκε από την ανατίναξη των εγκαταστάσεων της Shell στο Πέραμα.
Αμέσως εκδηλώθηκε γενική κινητοποίηση των κατοίκων, οι οποίοι έστησαν πρόχειρα οδοφράγματα αποκλείοντας την περιοχή, ενώ το 2ο τάγμα του ΕΛΑΣ της Κοκκινιάς τοποθετήθηκε στο νεκροταφείο, προκειμένου να εμποδίσει πιθανές μετακινήσεις άλλων γερμανικών δυνάμεων.
Στις 6.45 εμφανίστηκε το γερμανικό απόσπασμα που είχε ανατινάξει τη Shell και το οποίο είχε λάβει τη διαταγή να καταστρέψει τα εργοστάσια του Αγίου Γεωργίου και του Νέου Φαλήρου, όπως ομολόγησε αργότερα ο επικεφαλής Γερμανός Χανς Λίντερμαν που συνελήφθη αιχμάλωτος.
Το απόσπασμα ανήκε στο ειδικό επί των ανατινάξεων τμήμα του Μηχανικού των Es Es . Αποτελείτο από 56 άνδρες βαριά οπλισμένους με αυτόματα και τέσσερα μηχανοκίνητα πολυβόλα. Επέβαιναν σε δύο αυτοκίνητα που τα ακολουθούσαν τρία φορτηγά με πυρομαχικά, ενώ της φάλαγγας προηγούνταν μοτοσυκλετιστές. Σύμφωνα με κάποιες μαρτυρίες, καθώς έφτασαν στο γεφυράκι, το οποίο ήταν εν μέρει καλυμμένο, έχασαν την οπτική τους επαφή με το εργοστάσιο και ζήτησαν πληροφορίες από έναν περαστικό ηλικιωμένο άνδρα.
Εκείνος τους έδειξε προς την περιοχή της Ευγένειας, όπου βέβαια βρίσκονταν οι ακροβολισμένοι ελασίτες του 3ου Λόχου. Οι Γερμανοί ξεκίνησαν, όπως γρήγορα αντίκρισαν την τεράστια καμινάδα της «Ηλεκτρικής». Αντιλαμβανόμενοι την απάτη, γύρισαν πίσω προς τη σωστή κατεύθυνση, συνάντησαν εκ νέου τον γέροντα και τον εκτέλεσαν.
Μόλις η πομπή φάνηκε από μακριά, ο δωδεκάχρονος Ευάγγελος Τσοβαρδέλης είδε τους μοτοσυκλετιστές και έσπευσε να ειδοποιήσει τον ΕΛΑΣ. Το σχέδιο της Διοίκησης, το οποίο είχε επεξεργαστεί ο Νίκανδρος Κεπέσης, βασιζόταν σε μια μάχη εκ του συστάδην, αφήνοντας τους Γερμανούς να πλησιάσουν όσο γινόταν περισσότερο, επιτρέποντάς τους ακόμη και να παραβιάσουν την πύλη η'' να αναρριχηθούν στο μαντρότοιχο, καθώς μια μάχη εκ παρατάξεως δεν ήταν εφικτή, λόγω του ελαφρού τους οπλισμού και της έλλειψης σχετικής στρατιωτικής εμπειρίας.
Πράγματι, μόλις οι Γερμανοί πλησίασαν την πύλη του εργοστασίου, ο σκοπευτής Χρήστος Φερούσης πυροβόλησε μέσα από το εργοστάσιο τον οδηγό του πρώτου οχήματος, υποχρεώνοντας τη φάλαγγα να ακινητοποιηθεί κοντά στο γεφυράκι. Αμέσως μια χειροβομβίδα ανατίναξε ένα από τα γερμανικά οχήματα.
Αιφνιδιασμένοι οι Γερμανοί δέχτηκαν καταιγιστικά πυρά από μια απόσταση περίπου εξήντα - εκατό μέτρων, που προερχόταν από όλες τις κατευθύνσεις. Πανικόβλητοι προσπάθησαν ενστικτωδώς να καλυφθούν κάτω από τα οχήματα και να αμυνθούν με παρατεταμένες βολές κατά ριπάς. Όμως παρέμεναν ουσιαστικά εγκλωβισμένοι στον κλοιό που είχαν σχηματίσει οι λόχοι του ΕΛΑΣ και η ομάδα του Καλαποθάκου, η οποία έβαλλε από το εργοστάσιο.
Οι Γερμανοί έριχναν συνεχώς φωτοβολίδες ζητώντας απεγνωσμένα ενισχύσεις, καθώς ο κλοιός γύρω τους στένευε, ενώ οι άνδρες του ΕΛΑΣ τους καλούσαν με τηλεβόες να παραδοθούν. Ο διοικητής του 1ου τάγματος του ΕΛΑΣ Πέτρος Ευσταθόπουλος ή Νώντας έδωσε τότε διαταγή γενικής εφόδου.
Aρχισε έτσι η επίθεση των δυνάμεων του ΕΛΑΣ, του οποίου ο υποτυπώδης οπλισμός αποτελείτο από λίγα ταλαιπωρημένα και αναξιόπιστα ιταλικά όπλα, μερικά περίστροφα και αρκετές χειροβομβίδες, στις οποίες ουσιαστικά στήριξαν όλη την επιχείρηση.
Οι Γερμανοί προέβαλαν σθεναρή αντίσταση, γεγονός που ανάγκασε τον Βαρυτιμίδη και το Μωυσιάδη να ζητήσουν ενισχύσεις από τις εφεδρικές δυνάμεις της Κοκκινιάς. Πράγματι, ο κομματικός υπεύθυνος του Κερατσινίου Μίχος, μετά από συνεννόηση με τον αντίστοιχο υπεύθυνο της Κοκκινιάς, Παράσχο, επιβιβάστηκαν σε τρεις πυροσβεστικές αντλίες και έσπευσαν στον τόπο της συμπλοκής.
Έπειτα από σκληρή μάχη, που κράτησε περισσότερο από τρεις ώρες, άρχισε η σταδιακή παράδοση των Γερμανών, οι οποίοι ήδη μετρούσαν εννέα νεκρούς και δεκαέξι τραυματίες. Ο ένας μετά τον άλλο άρχισαν να υψώνουν λευκά μαντίλια , αφού προηγουμένως είχαν ρίξει και την τελευταία τους σφαίρα. Είκοσι περίπου συνελήφθησαν αιχμάλωτοι μεταξύ αυτών και ο επικεφαλής τους Λίντερμαν.
Το εργοστάσιο της «Ηλεκτρικής», μια σημαντική ενεργειακή μονάδα της χώρας που τροφοδοτούσε ολόκληρο το λεκανοπέδιο, είχε διασωθεί. Επιπλέον, η εξουδετέρωση του αποσπάσματος ανατινάξεων των Ες Ες απέτρεψε τεράστιες καταστροφές σε εγκαταστάσεις υποδομής, καθοριστικές για την οικονομία της Ελλάδας.
Στο πεδίο της τιμής, όμως, 11 πατριώτες είχαν σκοτωθεί και άλλοι 8 ήταν τραυματίες. Την ημέρα που ολόκληρη η Ελλάδα πανηγύριζε, το ηρωικό Κερατσίνι κήδευε τους νεκρούς της μάχης της «Ηλεκτρικής» στον περίβολο του εργοστασίου, υπό την επιβλητική παρουσία ενόπλων τμημάτων του ΕΛΑΣ. Πένθος από τη μια και χαρμόσυνες κωδωνοκρουσίες από την άλλη, να καλούν τον κόσμο στη μεγαλειώδη παρέλαση της Νίκης που γίνεται υπό ασταμάτητη βροχή. Το σύνθημα που κυριαρχούσε παντού ήταν «ΕΛΑΣ - Λαοκρατία».
Η Μάχη της Ηλεκτρικής
*απόσπασμα από το βιβλίο του Νίκανδρου Κεπέση ''Ο Δεκέμβρης του 1944'*
Η διάσωση του Ηλεκτρικού Εργοστάσιου έμεινε στην μνήμη του λαού σαν το πιο σοβαρό κατόρθωμα, το αποκορύφωμα των μαχών που δόθηκαν. Με τον άθλο του ΕΛΑΣ διασώθηκε η μοναδική μονάδα παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας στην Αττική. Αν καταστρεφόταν το Εργοστάσιο, η Αθήνα κι ο Πειραιάς για πολλούς μήνες θα βυθίζονταν στο σκοτάδι.
Στις 12 Οκτώβρη του 1944 η Αθήνα απελευθερώνεται, αλλά οι μάχες του ΕΛΑΣ δε σταματούν, αφού προέχει να σωθεί ο Πειραιάς, να προστατευτεί η πόλη, οι εγκατα-στάσεις και οι μονάδες παραγωγής, όπως το εργοστάσιο της Ηλεκτρικής στο Κερατσίνι, η μοναδική μονάδα παραγωγής ηλεκτρισμού στο Λεκανοπέδιο.
Αντιγράφουμε το χρονικό της Μάχης της Ηλεκτρικής από το βιβλίο του Νίκανδρου Κεπέση, αξιωματικού του ΕΛΑΣ Πειραιά & στελέχους του ΚΚΕ, ''Ο Δεκέμβρης του 1944''-Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή.
Έτσι σώθηκε το Ηλεκτρικό Εργοστάσιο στο Κερατσίνι
Ύστερα από την ενημέρωση αυτή περάσαμε στον έλεγχο των μέτρων για την περιφρούρηση της Ηλεκτρικής από κάθε ενδεχόμενο κίνδυνο. Γερμανοί εκείνη την ώρα δεν υπήρχαν στην περιοχή του Πειραιά. Δεν έπρεπε, όμως, ν’ αποκλειστεί το ενδεχόμενο επιστροφής τους. Και σε μια τέτοια περίπτωση το πιθανότερο ήταν να επιστρέψουν από το συντομότερο δρόμο του Περάματος. Οπωσδήποτε ο κλοιός γύρω από το Εργοστάσιο έπρεπε να παραμένει. Οι εφεδρείες έπρεπε να είναι στη θέση τους. Καμιά χαλάρωση στην επαγρύπνησή μας. Σε περίπτωση εμφάνισης του εχθρού απ’ οποιαδήποτε κατεύθυνση, δεν θα έπρεπε να προδώσουμε την παρουσία μας.
Σε μάχη “εκ παρατάξεως” δεν μπορούσαμε να τα βγάλουμε πέρα με τους Γερμανούς. Έπρεπε να τους αφήσουμε να μπουν μέσα στην παγίδα μας εκείνη. Θα πλησίαζαν το εργοστάσιο για να παραβιάσουν την πόρτα ή να πηδήσουν τους τοίχους… Τότε έπρεπε να δεχτούν τα πυρά μας απ’ όλες τις πλευρές. Αυτό σε συντομία ήταν το σχέδιο πού είχαμε τελικά επεξεργαστεί.
[* Η διάταξη των δυνάμεων μας ήταν τελικά η παρακάτω: 2ος Λόχος Αμφιάλης — Διοικητής Βασ. Βεζυρόπουλος. Τα αντερείσματα του λόχου Αγ. Γεωργίου — 1ος Λόχος — Διοικητής Αντων. Αντύπας, Καπετάνιος Βασ. Λαγανίκας — Στο κέντρο της διάταξης. 3ος Λόχος — Διοικητής Χρ. Ιωακειμίδης, τα υψώματα Ευγένειας. — απέναντι από το Ηλεκτρικό Εργοστάσιο — 4ος Λόχος — άμεση εφεδρεία, πίσω και σε κάποια απόσταση από τον 1ο Λόχο. Πέρα από την άμεση εφεδρεία, αν χρειάζονταν θα χρησιμοποιούσαμε από το II τάγμα Κοκκινιάς. (Ν.Κ.)]
Είχε αρχίσει να χαράζει. Οι καμπάνες των εκκλησιών από τον Πειραιά άρχισαν να χτυπούν με τον πιο χαρμόσυνο και πανηγυρικό τρόπο.
Ήταν καιρός να φύγω. Έπρεπε να ενημερώσω το γραμματέα της Κομμ. Οργάνωσης Πειραιά, φύγαμε με τό Σιγανό. Και έμεινε ο σ. Κυβέλλος. Ο Βαρυτιμίδης, καπετάνιος του I Τάγματός μας, ήξερε πού θα μ’ έβρισκε σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης.
Έφυγα!
Σε μιάμιση ώρα περίπου ξαναγύρισα γεμάτος συγκίνηση από την είδηση πού μου ‘χε φέρει ο Βαρυτιμίδης.
Οι Γερμανοί γύρισαν από το Πέραμα. Κι αφού ανατίναξαν τις εγκαταστάσεις της ΣΕΛΛ εκεί, πήραν δρόμο για το Ηλεκτρικό Εργοστάσιο. Οι δυνάμεις μας, όπως είχαμε διατάξει, δεν εκδηλώθηκαν. Άφησαν το γερμανικό φορτηγό μ’ ένα ρυμουλκούμενο να προχωρήσει μέσα στη λαβίδα της διάταξής μας. Οι Γερμανοί φάνηκε πως δεν είχαν αντιληφθεί τίποτε και προχωρούσαν ανυποψίαστοι γι’ αυτό που τους περίμενε.
Ξεπέζεψαν και προχώρησαν προς τον μαντρότοιχο και την είσοδο του εργοστασίου. Και τότε δέχτηκαν τα πυρά μας πρώτα μέσα από το Εργοστάσιο κι αμέσως από παντού. Αιφνιδιάστηκαν. Έχασαν την ψυχραιμία τους καθώς βλέπανε να πέφτουν γύρω τους οι συμπολεμιστές τους. Ένας, δυο, τρεις… Και ο κλοιός γύρω τους όλο και στένευε και δυνάμωνε το ντουφεκίδι των ελασιτών και οι ριπές των αυτομάτων τους. Έτσι κυκλωμένοι και βαλλόμενοι οι χιτλερικοί άρχισαν να λιποψυχούν. Ένας απ’ αυτούς, τώρα, θέλει να παραδοθεί καθώς ακούει τον τηλεβόα στα γερμανικά να τον καλεί, για να σωθεί. Σηκώνει το άσπρο μαντίλι του. Μα μόλις πού πρόλαβε να ξανεμίσει στον αέρα. Ένας βαθμοφόρος του τον πυροβολεί και τον σκοτώνει.
Τούτο το επεισόδιο είναι μιά νέα παρόρμηση για τούς ελασίτες. Δυναμώνουν οι ριπές τους κι απανωτές οι χειροβομβίδες πέφτουν πάνω στα γερμανικά οχήματα. Ένα απ’ αυτά κομματιάζεται. Κι άλλοι ακόμη χιτλερικοί πέφτουν νεκροί. Χάνει όμως και ο ΕΛΑΣ άλλον ένα άξιο μαχητή του, τον αξέχαστο συναγωνιστή σ. Γκιόρδα.
Λίγα λεπτά πιο ύστερα ένας δεκατετράχρονος επονίτης (ένα αετόπουλο) μ’ ένα περίστροφο στο χέρι θα συρθεί με προφύλαξη προς το μέρος του δολοφόνου βαθμοφόρου. Θα σημαδέψει και θα ρίξει με επιτυχία. Ο βαθμοφόρος αυτός ήταν ο ένατος χιτλερικός νεκρός.
Εκείνη την ώρα ο τηλεβόας μας που τον κρατά γερά ένας γερμανομαθής ελασίτης θά πλησιάσει πιο πολύ και θα δυναμώσει τη φωνή του, που χτυπά ίσια στις τρεμάμενες καρδιές των χιτλερικών:
“Παραδοθείτε, όσο ακόμη είναι καιρός!”.
“Παραδοθείτε για να σώσετε τη ζωή σας!!”.
“Παραδοθείτε! σας εγγυόμαστε να σεβαστούμε τα δικαιώματά σας, σαν αιχμαλώτων πολέμου!!”.
Και τώρα δεν είναι μόνο ένα το άσπρο μαντίλι. Είναι πολλά. Και δεν ξανεμίζουν δειλά στον αέρα, μα σταθερά… Σα θύελλα ορμάνε οι ελασίτες και ξοπίσω άμαχος λαός. Αφοπλίζουν τούς παραδομένους γερμανούς. Και μέσα στον πυρετό της συγκίνησης αγκαλιάζονται και φιλιούνται μπροστά στα κατάπληχτα μάτια των χιτλερικών.
Γιομάτοι από οδύνη άλλοι μαζεύουν τους νεκρούς κι άλλοι με περίσσια στοργή φροντίζουν τους τραυματισμένους. Η μεγάλη μάζα των μαχητών με τραγούδια του αγώνα, που δονούν τον αέρα, σαν ιαχές θριάμβου πορεύονται με τους αιχμαλώτους στην έδρα του I Τάγματος.
‘Ετσι σώθηκε το Ηλεκτρικό Εργοστάσιο της ΠΑΟΥΕΡ – τώρα της ΔΕΗ.
… Πρέπει να σημειώσουμε εδώ για την ιστορική αλήθεια ότι πουθενά και με κανένα άλλο τρόπο δεν μπορούσαμε να αντιπαραταχθούμε στο απόσπασμα εκείνο με τόσες πιθανότητες επιτυχίας. Κι ο λόγος είναι φανερός: Και η πολεμική πείρα των ελασιτών ήταν μικρή, μα πρώτα και κύρια γιατί υστερούσαμε τρομαχτικά από τους Γερμανούς σε “ισχύ πυρός”. Πρέπει να ειπωθεί ακόμη ότι, αν δεν συντριβόταν το απόσπασμα σε εκείνη τη θέση, δεν κινδύνευε μόνο το Ηλεκτρικό Εργοστάσιο, αλλά και οι Μύλοι και το λιμάνι του Κερατσινίου (Ηρακλέους) και άλλες εγκαταστάσεις…
Ο επίλογος της μάχης
… Ο Βαρυτιμίδης με πήγε κατευθείαν στο ισόγειο δωμάτιο όπου κρατιούνταν οι γερμανοί αιχμάλωτοι, μια εικοσαριά περίπου. Οι τραυματίες είχαν κιόλας μεταφερθεί σε δυο νοσοκομεία. Ο διοικητής του αποσπάσματος, υπολοχαγός του μηχανικού Λίντεμαν — θεριό ανήμερο κλεισμένο σε σιδερένιο κλουβί — δεν μπορούσε ακόμη ως εκείνη την ώρα να πιστέψει σε μια τόσο οδυνηρή πραγματικότητα.
Αυτός! Ο αξιωματικός του Γ’ Ράιχ, αιχμάλωτος των “Κομμουνιστών”. Απ’ τα μάτια του είδα να πετιούνται αστραπές από μίσος κι οργή, ανάμιχτες με απογοήτευση.
Αλλιώτικη ήταν η έκφραση των ανδρών του. Καθισμένοι σε τρεις πάγκους, στις 3 πλευρές του δωματίου, είχαν τα κεφάλια χαμηλωμένα λιγότερο ίσως από ντροπή παρά από φόβο. Τι θα απογίνονταν στα χέρια του ΕΛΑΣ, που τόσα θα είχαν ακούσει να λένε οι φανατισμένοι αξιωματικοί τους, για τη “θηριωδία” του.
Απ’ αυτά τα συναισθήματά τους παρορμήθηκα και τους μίλησα. Μεταφέρω εδώ το νόημα της ομιλίας μου που μετέφραζε γερμανομαθής συναγωνιστής μας.
“Νικηθήκατε στη μάχη αυτή με μας, με τον ΕΛΑΣ. Αυτή είναι μια ακόμα απόδειξη ότι θα χάσετε τον πόλεμο!!! Άδικα ο Χίτλερ ματοκύλισε τον λαό σας και τόσους άλλους λαούς. Διαψεύστηκαν οι υποσχέσεις που σας έδιναν οι αξιωματικοί σας. Θα διαψευστούν και οι φοβέρες που σας έλεγε ο διοικητής σας για να μην παραδοθείτε έγκαιρα. Όχι, δεν πρόκειται να σας πειράξουμε. Ο ΕΛΑΣ σέβεται τους διεθνείς κανόνες για τους αιχμαλώτους. Κι όταν τελειώσει ο πόλεμος θα πάτε σπίτια σας. Θα κρατήσουμε το λόγο μας.”
Με τις τελευταίες λέξεις μου, είδα μια λάμψη να φωτίζει τα πρόσωπά τους. Ήταν η ελπίδα για τη ζωή, για το μέλλον!!
Είπα ν’ απομονώσουν το διοικητή τους και να πάρουν μέτρα για να μην αυτοκτονήσει. Έπρεπε να τους παραδώσουμε στους Άγγλους. Θα ήταν μια ακόμη επιβεβαίωση της νίκης μας. Μια υπογράμμιση των ιδανικών για τα οποία πολέμησε το ΕΑΜ – ΕΛΑΣ.
Ένα μήνα αργότερα πραγματικά τους παραδώσαμε στο διοικητή των αγγλικών δυνάμεων του Πειραιά, τον αντισυνταγματάρχη Γιανγκ.
Η σημασία των μαχών του ΕΛΑΣ 12 και 13 Οκτώβρη στον Πειραιά
… Όταν τέλειωσε η μάχη της Ηλεκτρική ήλθε και ο τότε ταξίαρχος Παυσανίας Κατσώτας. Και ζητούσε τι, νομίζετε; Να στείλει ένα λόχο χωροφύλακες να… βοηθήσει. Ποιους να βοηθούσουν οι χωροφύλακες και ενάντια σε ποιους, αφού ως εκείνη την τελευταία στιγμή ήταν στην υπηρεσία του καταχτητή!!! Και τι να κάνουν αφού η μάχη είχε τελειώσει;
Απλούστατα για να πουν ύστερα από λίγους μήνες ότι δεν ήταν ο ΕΛΑΣ, αλλά οι χωροφύλακες που έδοσαν τη μάχη με τους χιτλερικούς!!…
Ας συνοψίσουμε, όμως, πρώτα τα αποτελέσματα, τα πιο βασικά, των μαχών του ΕΛΑΣ ενάντια στους χιτλερικούς, στις 12-13. 10. 1944.
Με τις μάχες εκείνες σώθηκε το πιο σημαντικό κομμάτι του λιμανιού, από το Μέγαρο Γιαννουλάτου, τη Ζέα, μέχρι και την προβλήτα της Εταιρείας Λιπασμάτων. Ήταν το πιο σημαντικό, γιατί σ’ αυτό το τμήμα υπήρχαν, όπως και σήμερα, όλα τα μηχανικά μέσα αυτόματης φόρτωσης και εκφόρτωση: “Γερανοί”, “Γέφυρες” κτλ.
Επίσης η πιο μεγάλη δεξαμενή για επισκευές πλοίων – η δεξαμενή Βασιλειάδη. Σώθηκε το λιμάνι στο Κερατσίνι και οι Μύλοι, η “Κοπή”.
Η διάσωση του Ηλεκτρικού Εργοστάσιου έμεινε στην μνήμη του λαού σαν το πιο σοβαρό κατόρθωμα, γιατί ήταν το αποκορύφωμα των μαχών που δόθηκαν. Με τον άθλο εκείνο του ΕΛΑΣ διασώθηκε η μοναδική μονάδα παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας στην Αττική. Αν καταστρεφόταν το Εργοστάσιο, η Αθήνα κι ο Πειραιάς για πολλούς μήνες θα βυθίζονταν στο σκοτάδι. Για περισσότερο χρόνο δεν θα δούλευαν τα εργοστάσια. Δε θα λειτουργούσε κανονικά το λιμάνι. Δε θα κινούνταν ο Ηλεκτρικός Σιδηρόδρομος Αθηνών – Πειραιώς κι ούτε τα τραμ θα λειτουργούσαν σ’ Αθήνα – Πειραιά.
Και πρέπει να σημειωθεί ότι όλα αυτά, μαζί και εγκαταστάσεις της ΣΕΚ, όπου έδρασε το ΙΙΙ Τάγμα μας, διασώθηκαν για δεύτερη φορά. Την πρώτη φορά έγινε με το σαμποτάζ τη νύχτα 11 προς 12 Οκτώβρη, όταν με το κόψιμο των καλωδίων ματαιώθηκε η αυτόματη πυροδότηση των υπονομεύσεων από τους Γερμανούς. Αν δε γινόταν εκείνο το σαμποτάζ, ο μισός Πειραιάς σίγουρα θα καταστρεφόταν. Και εχτός από τις ανυπολόγιστες υλικές ζημιές, θα θρηνούσαμε και δεκάδες χιλιάδες νεκρούς.
*Κατιούσα*
Στις 12 Οκτώβρη του 1944 η Αθήνα απελευθερώνεται, αλλά οι μάχες του ΕΛΑΣ δε σταματούν, αφού προέχει να σωθεί ο Πειραιάς, να προστατευτεί η πόλη, οι εγκατα-στάσεις και οι μονάδες παραγωγής, όπως το εργοστάσιο της Ηλεκτρικής στο Κερατσίνι, η μοναδική μονάδα παραγωγής ηλεκτρισμού στο Λεκανοπέδιο.
Αντιγράφουμε το χρονικό της Μάχης της Ηλεκτρικής από το βιβλίο του Νίκανδρου Κεπέση, αξιωματικού του ΕΛΑΣ Πειραιά & στελέχους του ΚΚΕ, ''Ο Δεκέμβρης του 1944''-Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή.
Έτσι σώθηκε το Ηλεκτρικό Εργοστάσιο στο Κερατσίνι
Ύστερα από την ενημέρωση αυτή περάσαμε στον έλεγχο των μέτρων για την περιφρούρηση της Ηλεκτρικής από κάθε ενδεχόμενο κίνδυνο. Γερμανοί εκείνη την ώρα δεν υπήρχαν στην περιοχή του Πειραιά. Δεν έπρεπε, όμως, ν’ αποκλειστεί το ενδεχόμενο επιστροφής τους. Και σε μια τέτοια περίπτωση το πιθανότερο ήταν να επιστρέψουν από το συντομότερο δρόμο του Περάματος. Οπωσδήποτε ο κλοιός γύρω από το Εργοστάσιο έπρεπε να παραμένει. Οι εφεδρείες έπρεπε να είναι στη θέση τους. Καμιά χαλάρωση στην επαγρύπνησή μας. Σε περίπτωση εμφάνισης του εχθρού απ’ οποιαδήποτε κατεύθυνση, δεν θα έπρεπε να προδώσουμε την παρουσία μας.
Σε μάχη “εκ παρατάξεως” δεν μπορούσαμε να τα βγάλουμε πέρα με τους Γερμανούς. Έπρεπε να τους αφήσουμε να μπουν μέσα στην παγίδα μας εκείνη. Θα πλησίαζαν το εργοστάσιο για να παραβιάσουν την πόρτα ή να πηδήσουν τους τοίχους… Τότε έπρεπε να δεχτούν τα πυρά μας απ’ όλες τις πλευρές. Αυτό σε συντομία ήταν το σχέδιο πού είχαμε τελικά επεξεργαστεί.
[* Η διάταξη των δυνάμεων μας ήταν τελικά η παρακάτω: 2ος Λόχος Αμφιάλης — Διοικητής Βασ. Βεζυρόπουλος. Τα αντερείσματα του λόχου Αγ. Γεωργίου — 1ος Λόχος — Διοικητής Αντων. Αντύπας, Καπετάνιος Βασ. Λαγανίκας — Στο κέντρο της διάταξης. 3ος Λόχος — Διοικητής Χρ. Ιωακειμίδης, τα υψώματα Ευγένειας. — απέναντι από το Ηλεκτρικό Εργοστάσιο — 4ος Λόχος — άμεση εφεδρεία, πίσω και σε κάποια απόσταση από τον 1ο Λόχο. Πέρα από την άμεση εφεδρεία, αν χρειάζονταν θα χρησιμοποιούσαμε από το II τάγμα Κοκκινιάς. (Ν.Κ.)]
Είχε αρχίσει να χαράζει. Οι καμπάνες των εκκλησιών από τον Πειραιά άρχισαν να χτυπούν με τον πιο χαρμόσυνο και πανηγυρικό τρόπο.
Ήταν καιρός να φύγω. Έπρεπε να ενημερώσω το γραμματέα της Κομμ. Οργάνωσης Πειραιά, φύγαμε με τό Σιγανό. Και έμεινε ο σ. Κυβέλλος. Ο Βαρυτιμίδης, καπετάνιος του I Τάγματός μας, ήξερε πού θα μ’ έβρισκε σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης.
Έφυγα!
Σε μιάμιση ώρα περίπου ξαναγύρισα γεμάτος συγκίνηση από την είδηση πού μου ‘χε φέρει ο Βαρυτιμίδης.
Οι Γερμανοί γύρισαν από το Πέραμα. Κι αφού ανατίναξαν τις εγκαταστάσεις της ΣΕΛΛ εκεί, πήραν δρόμο για το Ηλεκτρικό Εργοστάσιο. Οι δυνάμεις μας, όπως είχαμε διατάξει, δεν εκδηλώθηκαν. Άφησαν το γερμανικό φορτηγό μ’ ένα ρυμουλκούμενο να προχωρήσει μέσα στη λαβίδα της διάταξής μας. Οι Γερμανοί φάνηκε πως δεν είχαν αντιληφθεί τίποτε και προχωρούσαν ανυποψίαστοι γι’ αυτό που τους περίμενε.
Ξεπέζεψαν και προχώρησαν προς τον μαντρότοιχο και την είσοδο του εργοστασίου. Και τότε δέχτηκαν τα πυρά μας πρώτα μέσα από το Εργοστάσιο κι αμέσως από παντού. Αιφνιδιάστηκαν. Έχασαν την ψυχραιμία τους καθώς βλέπανε να πέφτουν γύρω τους οι συμπολεμιστές τους. Ένας, δυο, τρεις… Και ο κλοιός γύρω τους όλο και στένευε και δυνάμωνε το ντουφεκίδι των ελασιτών και οι ριπές των αυτομάτων τους. Έτσι κυκλωμένοι και βαλλόμενοι οι χιτλερικοί άρχισαν να λιποψυχούν. Ένας απ’ αυτούς, τώρα, θέλει να παραδοθεί καθώς ακούει τον τηλεβόα στα γερμανικά να τον καλεί, για να σωθεί. Σηκώνει το άσπρο μαντίλι του. Μα μόλις πού πρόλαβε να ξανεμίσει στον αέρα. Ένας βαθμοφόρος του τον πυροβολεί και τον σκοτώνει.
Τούτο το επεισόδιο είναι μιά νέα παρόρμηση για τούς ελασίτες. Δυναμώνουν οι ριπές τους κι απανωτές οι χειροβομβίδες πέφτουν πάνω στα γερμανικά οχήματα. Ένα απ’ αυτά κομματιάζεται. Κι άλλοι ακόμη χιτλερικοί πέφτουν νεκροί. Χάνει όμως και ο ΕΛΑΣ άλλον ένα άξιο μαχητή του, τον αξέχαστο συναγωνιστή σ. Γκιόρδα.
Λίγα λεπτά πιο ύστερα ένας δεκατετράχρονος επονίτης (ένα αετόπουλο) μ’ ένα περίστροφο στο χέρι θα συρθεί με προφύλαξη προς το μέρος του δολοφόνου βαθμοφόρου. Θα σημαδέψει και θα ρίξει με επιτυχία. Ο βαθμοφόρος αυτός ήταν ο ένατος χιτλερικός νεκρός.
Εκείνη την ώρα ο τηλεβόας μας που τον κρατά γερά ένας γερμανομαθής ελασίτης θά πλησιάσει πιο πολύ και θα δυναμώσει τη φωνή του, που χτυπά ίσια στις τρεμάμενες καρδιές των χιτλερικών:
“Παραδοθείτε, όσο ακόμη είναι καιρός!”.
“Παραδοθείτε για να σώσετε τη ζωή σας!!”.
“Παραδοθείτε! σας εγγυόμαστε να σεβαστούμε τα δικαιώματά σας, σαν αιχμαλώτων πολέμου!!”.
Και τώρα δεν είναι μόνο ένα το άσπρο μαντίλι. Είναι πολλά. Και δεν ξανεμίζουν δειλά στον αέρα, μα σταθερά… Σα θύελλα ορμάνε οι ελασίτες και ξοπίσω άμαχος λαός. Αφοπλίζουν τούς παραδομένους γερμανούς. Και μέσα στον πυρετό της συγκίνησης αγκαλιάζονται και φιλιούνται μπροστά στα κατάπληχτα μάτια των χιτλερικών.
Γιομάτοι από οδύνη άλλοι μαζεύουν τους νεκρούς κι άλλοι με περίσσια στοργή φροντίζουν τους τραυματισμένους. Η μεγάλη μάζα των μαχητών με τραγούδια του αγώνα, που δονούν τον αέρα, σαν ιαχές θριάμβου πορεύονται με τους αιχμαλώτους στην έδρα του I Τάγματος.
‘Ετσι σώθηκε το Ηλεκτρικό Εργοστάσιο της ΠΑΟΥΕΡ – τώρα της ΔΕΗ.
… Πρέπει να σημειώσουμε εδώ για την ιστορική αλήθεια ότι πουθενά και με κανένα άλλο τρόπο δεν μπορούσαμε να αντιπαραταχθούμε στο απόσπασμα εκείνο με τόσες πιθανότητες επιτυχίας. Κι ο λόγος είναι φανερός: Και η πολεμική πείρα των ελασιτών ήταν μικρή, μα πρώτα και κύρια γιατί υστερούσαμε τρομαχτικά από τους Γερμανούς σε “ισχύ πυρός”. Πρέπει να ειπωθεί ακόμη ότι, αν δεν συντριβόταν το απόσπασμα σε εκείνη τη θέση, δεν κινδύνευε μόνο το Ηλεκτρικό Εργοστάσιο, αλλά και οι Μύλοι και το λιμάνι του Κερατσινίου (Ηρακλέους) και άλλες εγκαταστάσεις…
Ο επίλογος της μάχης
… Ο Βαρυτιμίδης με πήγε κατευθείαν στο ισόγειο δωμάτιο όπου κρατιούνταν οι γερμανοί αιχμάλωτοι, μια εικοσαριά περίπου. Οι τραυματίες είχαν κιόλας μεταφερθεί σε δυο νοσοκομεία. Ο διοικητής του αποσπάσματος, υπολοχαγός του μηχανικού Λίντεμαν — θεριό ανήμερο κλεισμένο σε σιδερένιο κλουβί — δεν μπορούσε ακόμη ως εκείνη την ώρα να πιστέψει σε μια τόσο οδυνηρή πραγματικότητα.
Αυτός! Ο αξιωματικός του Γ’ Ράιχ, αιχμάλωτος των “Κομμουνιστών”. Απ’ τα μάτια του είδα να πετιούνται αστραπές από μίσος κι οργή, ανάμιχτες με απογοήτευση.
Αλλιώτικη ήταν η έκφραση των ανδρών του. Καθισμένοι σε τρεις πάγκους, στις 3 πλευρές του δωματίου, είχαν τα κεφάλια χαμηλωμένα λιγότερο ίσως από ντροπή παρά από φόβο. Τι θα απογίνονταν στα χέρια του ΕΛΑΣ, που τόσα θα είχαν ακούσει να λένε οι φανατισμένοι αξιωματικοί τους, για τη “θηριωδία” του.
Απ’ αυτά τα συναισθήματά τους παρορμήθηκα και τους μίλησα. Μεταφέρω εδώ το νόημα της ομιλίας μου που μετέφραζε γερμανομαθής συναγωνιστής μας.
“Νικηθήκατε στη μάχη αυτή με μας, με τον ΕΛΑΣ. Αυτή είναι μια ακόμα απόδειξη ότι θα χάσετε τον πόλεμο!!! Άδικα ο Χίτλερ ματοκύλισε τον λαό σας και τόσους άλλους λαούς. Διαψεύστηκαν οι υποσχέσεις που σας έδιναν οι αξιωματικοί σας. Θα διαψευστούν και οι φοβέρες που σας έλεγε ο διοικητής σας για να μην παραδοθείτε έγκαιρα. Όχι, δεν πρόκειται να σας πειράξουμε. Ο ΕΛΑΣ σέβεται τους διεθνείς κανόνες για τους αιχμαλώτους. Κι όταν τελειώσει ο πόλεμος θα πάτε σπίτια σας. Θα κρατήσουμε το λόγο μας.”
Με τις τελευταίες λέξεις μου, είδα μια λάμψη να φωτίζει τα πρόσωπά τους. Ήταν η ελπίδα για τη ζωή, για το μέλλον!!
Είπα ν’ απομονώσουν το διοικητή τους και να πάρουν μέτρα για να μην αυτοκτονήσει. Έπρεπε να τους παραδώσουμε στους Άγγλους. Θα ήταν μια ακόμη επιβεβαίωση της νίκης μας. Μια υπογράμμιση των ιδανικών για τα οποία πολέμησε το ΕΑΜ – ΕΛΑΣ.
Ένα μήνα αργότερα πραγματικά τους παραδώσαμε στο διοικητή των αγγλικών δυνάμεων του Πειραιά, τον αντισυνταγματάρχη Γιανγκ.
Η σημασία των μαχών του ΕΛΑΣ 12 και 13 Οκτώβρη στον Πειραιά
… Όταν τέλειωσε η μάχη της Ηλεκτρική ήλθε και ο τότε ταξίαρχος Παυσανίας Κατσώτας. Και ζητούσε τι, νομίζετε; Να στείλει ένα λόχο χωροφύλακες να… βοηθήσει. Ποιους να βοηθούσουν οι χωροφύλακες και ενάντια σε ποιους, αφού ως εκείνη την τελευταία στιγμή ήταν στην υπηρεσία του καταχτητή!!! Και τι να κάνουν αφού η μάχη είχε τελειώσει;
Απλούστατα για να πουν ύστερα από λίγους μήνες ότι δεν ήταν ο ΕΛΑΣ, αλλά οι χωροφύλακες που έδοσαν τη μάχη με τους χιτλερικούς!!…
Ας συνοψίσουμε, όμως, πρώτα τα αποτελέσματα, τα πιο βασικά, των μαχών του ΕΛΑΣ ενάντια στους χιτλερικούς, στις 12-13. 10. 1944.
Με τις μάχες εκείνες σώθηκε το πιο σημαντικό κομμάτι του λιμανιού, από το Μέγαρο Γιαννουλάτου, τη Ζέα, μέχρι και την προβλήτα της Εταιρείας Λιπασμάτων. Ήταν το πιο σημαντικό, γιατί σ’ αυτό το τμήμα υπήρχαν, όπως και σήμερα, όλα τα μηχανικά μέσα αυτόματης φόρτωσης και εκφόρτωση: “Γερανοί”, “Γέφυρες” κτλ.
Επίσης η πιο μεγάλη δεξαμενή για επισκευές πλοίων – η δεξαμενή Βασιλειάδη. Σώθηκε το λιμάνι στο Κερατσίνι και οι Μύλοι, η “Κοπή”.
Η διάσωση του Ηλεκτρικού Εργοστάσιου έμεινε στην μνήμη του λαού σαν το πιο σοβαρό κατόρθωμα, γιατί ήταν το αποκορύφωμα των μαχών που δόθηκαν. Με τον άθλο εκείνο του ΕΛΑΣ διασώθηκε η μοναδική μονάδα παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας στην Αττική. Αν καταστρεφόταν το Εργοστάσιο, η Αθήνα κι ο Πειραιάς για πολλούς μήνες θα βυθίζονταν στο σκοτάδι. Για περισσότερο χρόνο δεν θα δούλευαν τα εργοστάσια. Δε θα λειτουργούσε κανονικά το λιμάνι. Δε θα κινούνταν ο Ηλεκτρικός Σιδηρόδρομος Αθηνών – Πειραιώς κι ούτε τα τραμ θα λειτουργούσαν σ’ Αθήνα – Πειραιά.
Και πρέπει να σημειωθεί ότι όλα αυτά, μαζί και εγκαταστάσεις της ΣΕΚ, όπου έδρασε το ΙΙΙ Τάγμα μας, διασώθηκαν για δεύτερη φορά. Την πρώτη φορά έγινε με το σαμποτάζ τη νύχτα 11 προς 12 Οκτώβρη, όταν με το κόψιμο των καλωδίων ματαιώθηκε η αυτόματη πυροδότηση των υπονομεύσεων από τους Γερμανούς. Αν δε γινόταν εκείνο το σαμποτάζ, ο μισός Πειραιάς σίγουρα θα καταστρεφόταν. Και εχτός από τις ανυπολόγιστες υλικές ζημιές, θα θρηνούσαμε και δεκάδες χιλιάδες νεκρούς.
*Κατιούσα*
Χρονικό του Ριζοσπάστη
Ώρα 9.45 το πρωί της 12ης Οκτώβρη του 1944. Τα ναζιστικά στρα- τεύματα αποχωρούν από την Αθήνα. Ο λαός αρχίζει να βγαίνει στους δρόμους. Οι μάχες όμως δεν έχουν τελειώσει.
Τέσσερα τάγματα του Α' Συντάγματος του ΕΛΑΣ στον Πειραιά έχουν μερόνυχτα να κλείσουν μάτι. Από τις αρχές του Σεπτέμβρη η διοίκηση του Α' Συντάγματος του ΕΛΑΣ έχει την πληροφορία ότι οι Γερμανοί έχουν υπονομεύσει όλες τις βιομηχανικές και λιμενικές εγκαταστάσεις στον Πειραιά και έχουν αποφασίσει να τις τινάξουν στον αέρα ταυτόχρονα με την αποχώρηση των δυνάμεών τους.
Η επιδίωξή τους αυτή θα μπορούσε να υλοποιηθεί αναίμακτα, καθώς ήδη ο στρατιωτικός διοικητής Αττικής στρατηγός Π. Σπηλιωτόπουλος και οι Αγγλοι είχαν δώσει εντολή να μην αναλάβει καμιά επιθετική ενέργεια ο ΕΛΑΣ κατά των Γερμανών όταν θα αποχωρούσαν από την Αθήνα.
Η εντολή αυτή δεν ήταν από φιλάνθρωπα αισθήματα. Οι αστικές δυνάμεις στην Ελλάδα και οι Βρετανοί σύμμαχοί τους είχαν πολύ καθαρή άποψη για την επόμενη μέρα της απελευθέρωσης. Έχοντας αταλάντευτο ταξικό κριτήριο και ένστικτο, προετοίμαζαν την επόμενη μέρα, δηλαδή την ομαλή διαδοχή από την τριπλή κατοχή και την επαναφορά των κομμάτων της αστικής τάξης στην εξουσία. Ένας λαός οπλισμένος, χειραφετημένος και με τις βασικές, στρατηγικές επιχειρήσεις στα χέρια του, οι οποίες κατά βάση διέθεταν ένοπλη εργατική φρουρά, τους ήταν εμπόδιο. Επιπρόσθετα, όλες οι ιμπεριαλιστικές δυνάμεις - και ο Άξονας και οι Σύμμαχοι - είχαν πολύ καθαρό ότι σε καμιά των περιπτώσεων η Σοβιετική Ένωση δεν θα έπρεπε να αποκτήσει πρόσβαση στην Ανατ. Μεσόγειο, σε ένα κρίσιμο γεωστρατηγικό τμήμα, μέσω μιας εξουσίας όπου κουμάντο σ' αυτόν τον τόπο θα έκανε ο ίδιος ο λαός.
Το ΚΚΕ και το στρατιωτικό τμήμα του ΕΑΜ, ο ΕΛΑΣ, αποφασίζουν να αγνοήσουν την παραίνεση του Βρετανού αντισυνταγματάρχη Γιανγκ «να μην πειραχτούν οι Γερμανοί» και να σώσουν τις υποδομές στον Πειραιά, κρατώντας απόλυτα μυστική όλη την οργάνωση της επιχείρησης.
Δεν υπήρχε εργοστάσιο χωρίς Κομματική και ΕΑΜική Οργάνωση
Τον Οκτώβρη του 1944, το ΚΚΕ (και περισσότερο το ΕΑΜ ως μέτωπο) ήταν μακράν το ισχυρότερο και μαζικότερο πολιτικό κόμμα και στον Πειραιά. Σε έναν πληθυσμό 250 - 300 χιλ. κατοίκων, οι εθνικοαπελευθερωτικές οργανώσεις (ΕΑΜ, ΕΕΑΜ, ΕΛΑΣ, ΕΠΟΝ, ΕΑ) αριθμούσαν πάνω από 100 χιλ. οργανωμένα μέλη. Δηλαδή το 33% έως το 40% του πειραιώτικου λαού.
Δεν υπήρχε εργοστάσιο και χώρος δουλειάς που να μην είχε Κομματική και ΕΑΜική Οργάνωση, με πολύ υψηλό κύρος και επιρροή. Πολλά εργοστάσια είχαν ένοπλη εργατική φρουρά (π.χ. Ηλεκτρική, Ναυπηγεία Αμπελακίων) ή προστασία από τα ένοπλα τμήματα του ΕΛΑΣ στην περιοχή τους (π.χ. Λιπάσματα, Τσιμέντα, Μηχανουργία, ΣΕΚ, Παπαστράτος, Λιμάνι, Ναύσταθμος, Ναυπηγεία Περάματος κ.ά.). Χωρίς αυτήν τη σχέση δεν θα ήταν δυνατό να σωθεί ο Πειραιάς κατά την αποχώρηση των Γερμανών. Από το 1942 ακόμα, δεν υπήρχε μεταλλουργικό εργοστάσιο που να μην έχει στηθεί Κομματική και ΕΑΜική Οργάνωση, όπως και στα μεγάλα εργοστάσια του Βασιλειάδη με 3.000 περίπου εργάτες και του Ροντήρη με 800 - 1.000. Το 82% της οργανωτικής σύνθεσης της Κομματικής Οργάνωσης Πειραιά του ΚΚΕ ήταν εργάτες. Και είναι χαρακτηριστικό ότι στους εορτασμούς για τα 26 χρόνια από την ίδρυση του ΚΚΕ, στον Πειραιά συμμετείχαν 70 χιλ. λαού, ενώ καθημερινά διακινούνταν 15 χιλ. φύλλα «Ριζοσπάστη».
Το 6ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ
Σε αυτό το κλίμα και με αυτά τα δεδομένα, το 6ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ με στρατιωτικό διοικητή τον Σωτήρη Κύβελο και καπετάνιο τον Νίκανδρο Κεπέση, από τις αρχές του Σεπτέμβρη ακόμα, διατάσσει τις δυνάμεις του έτσι που να κρατηθεί ο Πειραιάς κάτω από τον έλεγχο του ΕΛΑΣ και να δοθεί μάχη για τη σωτηρία των υποδομών. Στη διάθεσή τους έχουν διακόσια ογδόντα ντουφέκια και είκοσι αυτόματα, σχεδόν τίποτα μπροστά στην υπεροπλία της Βέρμαχτ, που διέθεσε ειδικά για την προστασία της ομάδας που θα έκανε την ανατίναξη ένα Τάγμα με βαριά πυροβόλα, όλμους και τανκς. Είχαν στήσει τέσσερα πυροβόλα στο κέντρο της πόλης, τον Προφήτη Ηλία, και στον Καραβά της Κοκκινιάς.
Το πρώτο τάγμα, του 6ου Συντάγματος, με διοικητή τον «Νώντα» (Ευσταθόπουλος έφεδρος υπολοχαγός) και καπετάνιο τον Αλέκο Βαρυτιμίδη, παίρνει διάταξη στην περιοχή από Ηλεκτρικό Σταθμό, Ρετσίνα και έως το Πέραμα. Στην ευθύνη του έχει τα εργοστάσια Παπαστράτος, Αλευρόμυλοι, Λιπάσματα, Τσιμέντα και Ηλεκτρική (Πάουερ). Όλα υπονομευμένα με εκρηκτικά. Ειδικά για την Ηλεκτρική ο ΕΛΑΣ γνωρίζει από τον αρχιτεχνίτη ότι το εργοστάσιο είναι υπονομευμένο με τέσσερις τόνους εκρηκτικά. Μέσα στο εργοστάσιο δρα ήδη σε απόλυτη παρανομία ο λόχος Ηλεκτρικής του ΕΛΑΣ με επικεφαλής τον Σωτήρη Καλαμπόκη. Στον Ευσταθόπουλο δίνεται διαταγή να κρατηθεί ειδικά το εργοστάσιο της Ηλεκτρικής πάση θυσία.
Ο πρώτος λόχος του τάγματος, με τους Αντώνη Αντύπα και Βασίλη Λαγωνίκα στη διοίκηση, κρατά από Ταμπούρια προς Πειραιά, ο δεύτερος με τον Βασίλη Βεζυρόπουλο κρατά από την Αμφιάλη έως και το ύψωμα του Αγ. Γεωργίου (αυτός κρατά την Ηλεκτρική), ο τρίτος λόχος με τον Χρήστο Ιωακειμίδη είναι στην Ευγένεια και κρατά το ύψωμα αριστερά (νοτιοανατολικά) της Ηλεκτρικής και ο 4ος με τους Αριστείδη Σπύρου και Δικαίο Κατσικαδάκο κρατά από οδό Κυδωνιών έως τον Αγ. Διονύση στο λιμάνι.
Το σχέδιο και οι μάχες
Ο χρόνος μετρούσε αντίστροφα, καθώς σύμφωνα με τη μαρτυρία του Σωτήρη Κύβελου, ο ΕΛΑΣ γνώριζε ότι η ανατίναξη των εργοστασίων θα γίνει στις 12 Οκτώβρη στις 3 το μεσημέρι. Έπρεπε να εξουδετερωθεί το κέντρο ανατίναξης, δηλαδή το σημείο στο οποίο κατέληγαν όλες οι καλωδιώσεις. Αυτό βρισκόταν στη διασταύρωση Οδυσσέως και Ευαγγελιστρίας. Ηταν ένα τσιμεντένιο οχυρό βάθος 4-5 μέτρων. Παραμονές της επιχείρησης αυτομόλησε Γερμανός αξιωματικός και παρέδωσε στον ΕΛΑΣ το σχέδιο των καλωδιώσεων. Ταυτόχρονα, ο ΕΛΑΣ εξασφάλισε από τις δυνάμεις των Ιταλών την παράδοση των όπλων τους στις δικές του δυνάμεις, ενώ από εργάτες του λιμανιού αρπάζονται πυρομαχικά από τις γερμανικές αποθήκες.
Συγκροτήθηκε επίλεκτο τμήμα από το 4ο Τάγμα του ΕΛΑΣ, που ήταν στο κέντρο του Πειραιά, με τη συνδρομή του ΕΛΑΝ και επικεφαλής τον έφεδρο ανθυπολοχαγό Μιλτιάδη Αλικάκο και τον Καπετάνιο του Τάγματος Σωτήρη Καλαμπόκη. Με βάση το σχέδιο, τη νύχτα 11 προς 12 Οκτώβρη έκοψαν τα καλώδια στο σημεία διασταύρωσης στην οδό 2ης Μεραρχίας και Κολοκοτρώνη, από τα οποία θα ανατινάζονταν η Σχολή Ναυτικών Δοκίμων, το Τελωνείο και η αριστερή πλευρά του λιμανιού. Έκοψαν επίσης τα καλώδια στη γέφυρα του Αγ. Διονύση, από τα οποία θα τινάζονταν η δεξιά πλευρά του λιμανιού, τα Λιπάσματα και η Ηλεκτρική. Χαμογελώντας, το πρωί ο Καλαμπόκης παραδίδει στη διοίκηση του 6ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ τυλιγμένα σε εφημερίδα τα κομμένα καλώδια...
Οι Γερμανοί στέλνουν περίπολο στα Ταμπούρια για την επανασύνδεση των καλωδίων, γίνεται μάχη κατά την οποία αφήνουν στον τόπο 3 νεκρούς και όλα τα υλικά τους. Είχε προηγηθεί μάχη το πρωί της 11 Οκτώβρη στην ίδια την Ηλεκτρική, καθώς οι Γερμανοί συνέλαβαν 4 ΕΛΑΣίτες την ώρα που έκαναν αποναρκοθέτηση στην ευρύτερη περιοχή και τους έκλεισαν στο εργοστάσιο. Το εργοστάσιο κυκλώθηκε από δυνάμεις του ΕΛΑΣ και οι Γερμανοί κινούν τμήματά τους για ενίσχυση από το εργοστάσιο της ΚΟΠΗ. Αρχίζει σφοδρή μάχη μπροστά στο νεκροταφείο της Ανάστασης. Οι Γερμανοί αναγκάζονται να υποχωρήσουν, με τον ΕΛΑΣ να μετρά τους 3 πρώτους νεκρούς του σ' αυτήν την επιχείρηση. Οι 4 ΕΛΑΣίτες αφήνονται ελεύθεροι, παραδίδεται η γερμανική φρουρά του εργοστασίου και εγκαθίσταται φρουρά από τον ΕΛΑΣ.
Στις 3 το μεσημέρι της 12ης Οκτώβρη, καθώς οι ανατινάξεις δεν μπορούν να γίνουν, οι Γερμανοί στέλνουν τμήματα να κάνουν ανατινάξεις με νάρκες. Κατορθώνουν να κάνουν μόνο μία σ' έναν γερανό στο λιμάνι. Ο Πειραιάς είναι ήδη ολόκληρος στα χέρια του ΕΛΑΣ. Η μάχη όμως δεν έχει τελειώσει.
Από τη Θηβών, γερμανικά τμήματα κατεβαίνουν στον Πειραιά. Στη Λεύκα γίνεται μάχη. Αναγκάζονται να υποχωρήσουν, όμως ο ΕΛΑΣ μετρά ανάμεσα στους νεκρούς του τον ίδιο τον διοικητή του Τάγματος Σωτήρη Καλαμπόκη, που είχε κόψει τα καλώδια, και τον Καπετάνιο του ΕΛΑΝ Π. Καβαλιεράτο. Ηταν το τίμημα για να σωθεί από την ανατίναξη η μεγάλη περιστρεφόμενη «πλάκα» του ΟΣΕ.
Το ίδιο βράδυ, δώδεκα με μία τη νύχτα, ξημερώνοντας η Παρασκευή 13 του μήνα, γερμανικό τμήμα με 60 επίλεκτους και 4 βαριά πυροβόλα ανατινάζει αποθήκες της «SHELL» στο Πέραμα κι από 'κει κατευθύνεται προς την Ηλεκτρική. Το ΕΑΜ και η ΕΠΟΝ καλούν το λαό να στήσει οδοφράγματα για να εμποδιστεί η κάθοδος τανκς που αρχίζουν να κατεβαίνουν από το Δαφνί. Όλοι οι δρόμοι κλείνουν.
Οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ καθηλώνουν τις δυνάμεις των Γερμανών στη γέφυρα ανάμεσα στο Σαπουνάδικο και τους Μύλους του Αγ. Γεωργίου. Η μάχη κρατά δυόμιση ώρες και τελειώνει με 11 νεκρούς Γερμανούς στρατιώτες και τους υπόλοιπους αιχμαλώτους, ανάμεσά τους ο διοικητής τους, Χανς Λίντερμαν. Ο ΕΛΑΣ μετρά άλλους 8 νεκρούς σ' αυτήν τη μάχη.
Τέσσερα τάγματα του Α' Συντάγματος του ΕΛΑΣ στον Πειραιά έχουν μερόνυχτα να κλείσουν μάτι. Από τις αρχές του Σεπτέμβρη η διοίκηση του Α' Συντάγματος του ΕΛΑΣ έχει την πληροφορία ότι οι Γερμανοί έχουν υπονομεύσει όλες τις βιομηχανικές και λιμενικές εγκαταστάσεις στον Πειραιά και έχουν αποφασίσει να τις τινάξουν στον αέρα ταυτόχρονα με την αποχώρηση των δυνάμεών τους.
Η επιδίωξή τους αυτή θα μπορούσε να υλοποιηθεί αναίμακτα, καθώς ήδη ο στρατιωτικός διοικητής Αττικής στρατηγός Π. Σπηλιωτόπουλος και οι Αγγλοι είχαν δώσει εντολή να μην αναλάβει καμιά επιθετική ενέργεια ο ΕΛΑΣ κατά των Γερμανών όταν θα αποχωρούσαν από την Αθήνα.
Η εντολή αυτή δεν ήταν από φιλάνθρωπα αισθήματα. Οι αστικές δυνάμεις στην Ελλάδα και οι Βρετανοί σύμμαχοί τους είχαν πολύ καθαρή άποψη για την επόμενη μέρα της απελευθέρωσης. Έχοντας αταλάντευτο ταξικό κριτήριο και ένστικτο, προετοίμαζαν την επόμενη μέρα, δηλαδή την ομαλή διαδοχή από την τριπλή κατοχή και την επαναφορά των κομμάτων της αστικής τάξης στην εξουσία. Ένας λαός οπλισμένος, χειραφετημένος και με τις βασικές, στρατηγικές επιχειρήσεις στα χέρια του, οι οποίες κατά βάση διέθεταν ένοπλη εργατική φρουρά, τους ήταν εμπόδιο. Επιπρόσθετα, όλες οι ιμπεριαλιστικές δυνάμεις - και ο Άξονας και οι Σύμμαχοι - είχαν πολύ καθαρό ότι σε καμιά των περιπτώσεων η Σοβιετική Ένωση δεν θα έπρεπε να αποκτήσει πρόσβαση στην Ανατ. Μεσόγειο, σε ένα κρίσιμο γεωστρατηγικό τμήμα, μέσω μιας εξουσίας όπου κουμάντο σ' αυτόν τον τόπο θα έκανε ο ίδιος ο λαός.
Το ΚΚΕ και το στρατιωτικό τμήμα του ΕΑΜ, ο ΕΛΑΣ, αποφασίζουν να αγνοήσουν την παραίνεση του Βρετανού αντισυνταγματάρχη Γιανγκ «να μην πειραχτούν οι Γερμανοί» και να σώσουν τις υποδομές στον Πειραιά, κρατώντας απόλυτα μυστική όλη την οργάνωση της επιχείρησης.
Δεν υπήρχε εργοστάσιο χωρίς Κομματική και ΕΑΜική Οργάνωση
Τον Οκτώβρη του 1944, το ΚΚΕ (και περισσότερο το ΕΑΜ ως μέτωπο) ήταν μακράν το ισχυρότερο και μαζικότερο πολιτικό κόμμα και στον Πειραιά. Σε έναν πληθυσμό 250 - 300 χιλ. κατοίκων, οι εθνικοαπελευθερωτικές οργανώσεις (ΕΑΜ, ΕΕΑΜ, ΕΛΑΣ, ΕΠΟΝ, ΕΑ) αριθμούσαν πάνω από 100 χιλ. οργανωμένα μέλη. Δηλαδή το 33% έως το 40% του πειραιώτικου λαού.
Δεν υπήρχε εργοστάσιο και χώρος δουλειάς που να μην είχε Κομματική και ΕΑΜική Οργάνωση, με πολύ υψηλό κύρος και επιρροή. Πολλά εργοστάσια είχαν ένοπλη εργατική φρουρά (π.χ. Ηλεκτρική, Ναυπηγεία Αμπελακίων) ή προστασία από τα ένοπλα τμήματα του ΕΛΑΣ στην περιοχή τους (π.χ. Λιπάσματα, Τσιμέντα, Μηχανουργία, ΣΕΚ, Παπαστράτος, Λιμάνι, Ναύσταθμος, Ναυπηγεία Περάματος κ.ά.). Χωρίς αυτήν τη σχέση δεν θα ήταν δυνατό να σωθεί ο Πειραιάς κατά την αποχώρηση των Γερμανών. Από το 1942 ακόμα, δεν υπήρχε μεταλλουργικό εργοστάσιο που να μην έχει στηθεί Κομματική και ΕΑΜική Οργάνωση, όπως και στα μεγάλα εργοστάσια του Βασιλειάδη με 3.000 περίπου εργάτες και του Ροντήρη με 800 - 1.000. Το 82% της οργανωτικής σύνθεσης της Κομματικής Οργάνωσης Πειραιά του ΚΚΕ ήταν εργάτες. Και είναι χαρακτηριστικό ότι στους εορτασμούς για τα 26 χρόνια από την ίδρυση του ΚΚΕ, στον Πειραιά συμμετείχαν 70 χιλ. λαού, ενώ καθημερινά διακινούνταν 15 χιλ. φύλλα «Ριζοσπάστη».
Το 6ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ
Σε αυτό το κλίμα και με αυτά τα δεδομένα, το 6ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ με στρατιωτικό διοικητή τον Σωτήρη Κύβελο και καπετάνιο τον Νίκανδρο Κεπέση, από τις αρχές του Σεπτέμβρη ακόμα, διατάσσει τις δυνάμεις του έτσι που να κρατηθεί ο Πειραιάς κάτω από τον έλεγχο του ΕΛΑΣ και να δοθεί μάχη για τη σωτηρία των υποδομών. Στη διάθεσή τους έχουν διακόσια ογδόντα ντουφέκια και είκοσι αυτόματα, σχεδόν τίποτα μπροστά στην υπεροπλία της Βέρμαχτ, που διέθεσε ειδικά για την προστασία της ομάδας που θα έκανε την ανατίναξη ένα Τάγμα με βαριά πυροβόλα, όλμους και τανκς. Είχαν στήσει τέσσερα πυροβόλα στο κέντρο της πόλης, τον Προφήτη Ηλία, και στον Καραβά της Κοκκινιάς.
Το πρώτο τάγμα, του 6ου Συντάγματος, με διοικητή τον «Νώντα» (Ευσταθόπουλος έφεδρος υπολοχαγός) και καπετάνιο τον Αλέκο Βαρυτιμίδη, παίρνει διάταξη στην περιοχή από Ηλεκτρικό Σταθμό, Ρετσίνα και έως το Πέραμα. Στην ευθύνη του έχει τα εργοστάσια Παπαστράτος, Αλευρόμυλοι, Λιπάσματα, Τσιμέντα και Ηλεκτρική (Πάουερ). Όλα υπονομευμένα με εκρηκτικά. Ειδικά για την Ηλεκτρική ο ΕΛΑΣ γνωρίζει από τον αρχιτεχνίτη ότι το εργοστάσιο είναι υπονομευμένο με τέσσερις τόνους εκρηκτικά. Μέσα στο εργοστάσιο δρα ήδη σε απόλυτη παρανομία ο λόχος Ηλεκτρικής του ΕΛΑΣ με επικεφαλής τον Σωτήρη Καλαμπόκη. Στον Ευσταθόπουλο δίνεται διαταγή να κρατηθεί ειδικά το εργοστάσιο της Ηλεκτρικής πάση θυσία.
Ο πρώτος λόχος του τάγματος, με τους Αντώνη Αντύπα και Βασίλη Λαγωνίκα στη διοίκηση, κρατά από Ταμπούρια προς Πειραιά, ο δεύτερος με τον Βασίλη Βεζυρόπουλο κρατά από την Αμφιάλη έως και το ύψωμα του Αγ. Γεωργίου (αυτός κρατά την Ηλεκτρική), ο τρίτος λόχος με τον Χρήστο Ιωακειμίδη είναι στην Ευγένεια και κρατά το ύψωμα αριστερά (νοτιοανατολικά) της Ηλεκτρικής και ο 4ος με τους Αριστείδη Σπύρου και Δικαίο Κατσικαδάκο κρατά από οδό Κυδωνιών έως τον Αγ. Διονύση στο λιμάνι.
Το σχέδιο και οι μάχες
Ο χρόνος μετρούσε αντίστροφα, καθώς σύμφωνα με τη μαρτυρία του Σωτήρη Κύβελου, ο ΕΛΑΣ γνώριζε ότι η ανατίναξη των εργοστασίων θα γίνει στις 12 Οκτώβρη στις 3 το μεσημέρι. Έπρεπε να εξουδετερωθεί το κέντρο ανατίναξης, δηλαδή το σημείο στο οποίο κατέληγαν όλες οι καλωδιώσεις. Αυτό βρισκόταν στη διασταύρωση Οδυσσέως και Ευαγγελιστρίας. Ηταν ένα τσιμεντένιο οχυρό βάθος 4-5 μέτρων. Παραμονές της επιχείρησης αυτομόλησε Γερμανός αξιωματικός και παρέδωσε στον ΕΛΑΣ το σχέδιο των καλωδιώσεων. Ταυτόχρονα, ο ΕΛΑΣ εξασφάλισε από τις δυνάμεις των Ιταλών την παράδοση των όπλων τους στις δικές του δυνάμεις, ενώ από εργάτες του λιμανιού αρπάζονται πυρομαχικά από τις γερμανικές αποθήκες.
Συγκροτήθηκε επίλεκτο τμήμα από το 4ο Τάγμα του ΕΛΑΣ, που ήταν στο κέντρο του Πειραιά, με τη συνδρομή του ΕΛΑΝ και επικεφαλής τον έφεδρο ανθυπολοχαγό Μιλτιάδη Αλικάκο και τον Καπετάνιο του Τάγματος Σωτήρη Καλαμπόκη. Με βάση το σχέδιο, τη νύχτα 11 προς 12 Οκτώβρη έκοψαν τα καλώδια στο σημεία διασταύρωσης στην οδό 2ης Μεραρχίας και Κολοκοτρώνη, από τα οποία θα ανατινάζονταν η Σχολή Ναυτικών Δοκίμων, το Τελωνείο και η αριστερή πλευρά του λιμανιού. Έκοψαν επίσης τα καλώδια στη γέφυρα του Αγ. Διονύση, από τα οποία θα τινάζονταν η δεξιά πλευρά του λιμανιού, τα Λιπάσματα και η Ηλεκτρική. Χαμογελώντας, το πρωί ο Καλαμπόκης παραδίδει στη διοίκηση του 6ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ τυλιγμένα σε εφημερίδα τα κομμένα καλώδια...
Οι Γερμανοί στέλνουν περίπολο στα Ταμπούρια για την επανασύνδεση των καλωδίων, γίνεται μάχη κατά την οποία αφήνουν στον τόπο 3 νεκρούς και όλα τα υλικά τους. Είχε προηγηθεί μάχη το πρωί της 11 Οκτώβρη στην ίδια την Ηλεκτρική, καθώς οι Γερμανοί συνέλαβαν 4 ΕΛΑΣίτες την ώρα που έκαναν αποναρκοθέτηση στην ευρύτερη περιοχή και τους έκλεισαν στο εργοστάσιο. Το εργοστάσιο κυκλώθηκε από δυνάμεις του ΕΛΑΣ και οι Γερμανοί κινούν τμήματά τους για ενίσχυση από το εργοστάσιο της ΚΟΠΗ. Αρχίζει σφοδρή μάχη μπροστά στο νεκροταφείο της Ανάστασης. Οι Γερμανοί αναγκάζονται να υποχωρήσουν, με τον ΕΛΑΣ να μετρά τους 3 πρώτους νεκρούς του σ' αυτήν την επιχείρηση. Οι 4 ΕΛΑΣίτες αφήνονται ελεύθεροι, παραδίδεται η γερμανική φρουρά του εργοστασίου και εγκαθίσταται φρουρά από τον ΕΛΑΣ.
Στις 3 το μεσημέρι της 12ης Οκτώβρη, καθώς οι ανατινάξεις δεν μπορούν να γίνουν, οι Γερμανοί στέλνουν τμήματα να κάνουν ανατινάξεις με νάρκες. Κατορθώνουν να κάνουν μόνο μία σ' έναν γερανό στο λιμάνι. Ο Πειραιάς είναι ήδη ολόκληρος στα χέρια του ΕΛΑΣ. Η μάχη όμως δεν έχει τελειώσει.
Από τη Θηβών, γερμανικά τμήματα κατεβαίνουν στον Πειραιά. Στη Λεύκα γίνεται μάχη. Αναγκάζονται να υποχωρήσουν, όμως ο ΕΛΑΣ μετρά ανάμεσα στους νεκρούς του τον ίδιο τον διοικητή του Τάγματος Σωτήρη Καλαμπόκη, που είχε κόψει τα καλώδια, και τον Καπετάνιο του ΕΛΑΝ Π. Καβαλιεράτο. Ηταν το τίμημα για να σωθεί από την ανατίναξη η μεγάλη περιστρεφόμενη «πλάκα» του ΟΣΕ.
Το ίδιο βράδυ, δώδεκα με μία τη νύχτα, ξημερώνοντας η Παρασκευή 13 του μήνα, γερμανικό τμήμα με 60 επίλεκτους και 4 βαριά πυροβόλα ανατινάζει αποθήκες της «SHELL» στο Πέραμα κι από 'κει κατευθύνεται προς την Ηλεκτρική. Το ΕΑΜ και η ΕΠΟΝ καλούν το λαό να στήσει οδοφράγματα για να εμποδιστεί η κάθοδος τανκς που αρχίζουν να κατεβαίνουν από το Δαφνί. Όλοι οι δρόμοι κλείνουν.
Οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ καθηλώνουν τις δυνάμεις των Γερμανών στη γέφυρα ανάμεσα στο Σαπουνάδικο και τους Μύλους του Αγ. Γεωργίου. Η μάχη κρατά δυόμιση ώρες και τελειώνει με 11 νεκρούς Γερμανούς στρατιώτες και τους υπόλοιπους αιχμαλώτους, ανάμεσά τους ο διοικητής τους, Χανς Λίντερμαν. Ο ΕΛΑΣ μετρά άλλους 8 νεκρούς σ' αυτήν τη μάχη.
Παραχαράκτες της Αλήθειας για τη Μάχη της Ηλεκτρικής
Η αναθεώρηση και παραχάραξη της Ιστορίας δεν είναι φρούτο των τελευταίων ετών. Είναι ενδεικτική η σχετική αναφορά του Νίκανδρου Κεπέση, από το βιβλίο του “Ο Δεκέμβρης του 1944”, για τους παραχαράκτες της αλήθειας σχετικά με τη μάχη της Ηλεκτρικής (που βρήκαν πολλούς σύγχρονους μιμητές) και τον καταλυτικό ρόλο του ΕΛΑΣ στην προστασία του εργοστασίου παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας.
Αντιγράφουμε και δημοσιεύουμε το σχετικό κεφάλαιο.
Θεμ. Τσάτσος
Το πιο θλιβερό σ’ όλη αυτή την υπόθεση είναι ότι εμφανίζονται Έλληνες συγγραφείς, που υποστηρίζουν ακόμη και σήμερα στα σοβαρά, ότι ο Φέλμυ και ο Χάμπε έσωσαν την Αθήνα από την καταστροφή. Και κλείνουν τα μάτια τους μπροστά στα εγκλήματα που διέπραξαν οι χιτλερικοί εκείνες ακριβώς τις κρίσιμες ώρες στον Πειραιά. Δε λένε λέξη ούτε γι’ αυτά ούτε και για τη δράση του ΕΛΑΣ, που ματαίωσε την καταστροφή της πόλης με το σαμποτάζ που αναφέραμε. Ναι, ούτε λέξη. Ένας απ’ αυτούς είναι και ο κ. Βάσος Μαθιόπουλος.
Η πρώτη απόπειρα παραχάραξης της αλήθειας έγινε από τον Θ. Τσάτσο, επικεφαλής της τριμελούς Κυβερνητικής Αντιπροσωπείας, που ήρθε τέσσερις μέρες πριν στην Αθήνα, μαζί με τους υπουργούς Γιάννη Ζέβγο και Μανουηλίδη. Όπως μου διηγήθηκε αργότερα ο Μανόλης Σιγανός, όταν πήγε να πληροφορήσει το Γ. Ζέβγο και όλη την Κυβερνητική Αντιπροσωπεία και είπε ότι το Ι Τάγμα του 6ου Συντάγματος έδωσε μάχη και σύντριψε τους Γερμανούς, οι δύο υπουργοί εκφράστηκαν με οργή, ίσως και κάποια δόση ειρωνείας:
– “Για ποιους λόχους μιλάς, για ποια Τάγματα!!”
Και ο Σιγανός, που ήταν μαζί μας στη συνεργασία με τη Διοίκηση του Ι Τάγματος κι ήξερε τη διάταξη των δυνάμεών μας, τους εξήγησε με το “νι” και με το “σίγμα” και κατάπιαν, κυριολεκτικά, τη γλώσσα τους.
Βέβαια με “Ημερήσια Διαταγή” απονείμανε έπαινο στον ΕΛΑΣ για το κατόρθωμα εκείνο. Και ο Υπουργός Μανουηλίδης με συγχάρηκε προσωπικά δυο μέρες αργότερα στα Γραφεία της ΕΠ.ΕΑΜ, στον Πειραιά. Όμως η διαστρέβλωση της αλήθειας έγινε, όσο μπορούσε να γίνει τότε, με την τηλεγραφική αναφορά τους στην Κυβέρνηση.
''Μετά την χθεσινήν πρώτην ημέραν πανηγυρισθείσαν με πρωτοφανή μεγαλοπρέπειαν, ενθουσιασμόν και εν πλήρει συναδελφώσει του λαού, άνευ του ελαχίστου επεισοδίου, αι νυκτεριναί ανατινάξεις του Λιμένος Πειραιώς και του Πυριτιδοποιείου Αθηνών εσκίασαν την χαράν και προεκάλεσαν ανησυχίαν. Κατόπιν προσωπικής μας επισκέψεως, διεπιστώθη η αχρήστευσις του προλιμένος και του κεντρικού λιμένος Πειραιώς, συνεπεία καταστροφής των κρηπιδωμάτων και αποφράξεως δια βυθίσεως μιας πλωτής δεξαμενής και ετέρου πλοίου 3.000 τόννων μετά ενδεχομένου ποντισμού ναρκών. Ο λιμήν του Αγίου Γεωργίου συνεπεία ενόπλου δράσεως μικράς δυνάμεως του ΕΛΑΣ και εργατών και αχρηστεύσεως του εναπομείναντος τμήματος γερανών, παραμένει άθικτος. Τα εργοστάσια παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος ελάχιστα εβλάβησαν οι δε μύλοι Αγίου Γεωργίου (σημ. Κερατσινίου) παραμένουν ανέπαφοι, δύνανται δε να επαναλάβουν την λειτουργίαν των'' (οι υπογραμ-μίσεις Ν.Κ.).
Η παραποίηση της αλήθειας είναι εξόφθαλμη. Και όσον αφορά τη δύναμη του ΕΛΑΣ που πήρε μέρος στη μάχη και κινητοποιήθηκε σαν άμεση εφεδρεία και για την απόκρυψη του γεγονότος ότι το πιο σημαντικό τμήμα λιμένος διασώθηκε χάρη στη δράση του ΕΛΑΣ. Η παραποίηση για τη δύναμη του ΕΛΑΣ είναι τόσο περισσότερο σκόπιμη, όσο ήξεραν και από το ανακοινωθέν μας και από την προφορική ενημέρωση του Μ. Σιγανού όλα τα καθέκαστα.
Αλλά και η κοινή λογική λέγει ότι η εξουδετέρωση ενός τμήματος από χιτλερικούς σαμποτέρ, οπλισμένους σαν “αστακούς”, δεν μπορούσε να γίνει από δράση “μικράς δυνάμεως του ΕΛΑΣ”.
Ο Ήντεν στη Βουλή των Κοινοτήτων
Για τη μάχη αναφέρθηκε στη Βουλή των Κοινοτήτων ο Ήντεν στις 8 Νοέμβρη 1944 με τα εξής λόγια: “Ο μεγάλος Ηλεκτρικός Σταθμός κοντά στην Αθήνα σώθηκε χάρη στον ηρωισμό των ντόπιων υπερασπιστών”.
Δεν είπε βέβαια λέξη για τον ΕΛΑΣ, όπως άλλωστε και ο Άγγλος πρεσβευτής Λήπερ. Στο βιβλίο του “Όταν Έλλην συναντά Έλληνα” αναφέρει σχετικά:
“Ο Ηλεκτρικός Σταθμός σώθηκε από το θάρρος μερικών ανταρτών, οι οποίοι αντικρούσανε νικηφόρα τους Γερμανούς, που προσπάθησαν να τον ανατινάξουν την τελευταία στιγμή”.
Η διαστρέβλωση της αλήθειας είναι ολοφάνερη.
Πρώτα πρώτα δεν επρόκειτο για Ηλεκτρικό Σταθμό, αλλά για το μεγαλύτερο τότε εργοστάσιο παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας της χώρας.
Και δεύτερο δε φτάνει μόνο ο ηρωισμός για μια τέτια επιχείρηση. Χρειάζεται πρόβλεψη, σχέδιο ενέργειας, κατεύθυνση, παρακολού-θηση, εκτέλεση μιας διαταγής. Χρειάζεται δηλαδή διοίκηση. Και ακόμη δεν ήταν “μερικοί” οι άντρες του ΕΛΑΣ που πήραν μέρος στη μάχη.
Ο δυτικογερμανός Χάμπε και άλλοι
Ο ναύαρχος Κώνστας στο βιβλίο του “Η ΕΛΛΑΣ 1940-1950”, υποχωρώντας αρκετά βήματα πιο πίσω από το Λήπερ, υποστηρίζει ότι η διάσωση του Ηλεκτρικού Εργοστασίου έγινε από μερικές ομάδες… πολιτών. Το ίδιο υποστηρίζει και στο “Χρονικό της Κατοχής” ο Χρήστος Ζαλοκώστας.
Και ο Θρασύβουλος Τσακαλώτος, διοικητής της Ορεινής Ταξιαρχίας, ενώ δεν τσιγκουνεύεται καθόλου χαρτί και μελάνι για να εγκωμιάσει τα Τάγματα Ασφαλείας, ούτε λέξη δεν αναφέρει γι’ αυτές τις μάχες.
Η καταπάτηση και περιφρόνηση της ιστορικής αλήθειας είναι και μόνο αυτή αρκετή για να δείξει το ηθικό ύψος των αντιπάλων μας. Περισσότερο θρασύς και από τους συγγραφείς που αναφέραμε είναι ο Γερμανός αρχαιολόγος Ρόλαντ Χάμπε που, τότε, υπηρετούσε στο Γερμανικό Στρατηγείο στην Αθήνα, σαν αξιωματικός της γερμανικής κατασκοπείας. Σε μια διάλεξή του, που δημοσιεύτηκε στα “Νέα” το καλοκαίρι του 1955 και έπεσε σαν κεραυνός σε αιθρία, τόλμησε να εμφανίσει τον εαυτό του και τους προϊσταμένους του σαν “άκακα αρνιά”, γεμάτους από “φιλάνθρωπα” αισθήματα και “φιλελληνισμό”!!!
Έτσι αναφερόμενος στις εξελίξεις των τελευταίων ημερών της γερμανικής κατοχής στην Αθήνα – Πειραιά, θέλησε να μας παρουσιάσει το στρατηγό της Γερμανικής Αεροπορίας και αρχιστράτηγο των γερμανικών στρατευμάτων της Νότιας Ελλάδας Φέλμυ σαν το… σωτήρα της Αθήνας από την καταστροφή.
Η αλήθεια είναι ότι ο Φέλμυ προσπαθούσε να μπλέξει σε συζητήσεις διάφορους παράγοντες της Αθήνας, με σκοπό να αποχωρήσουν οι Γερμανοί χωρίς θυσίες, με αντάλλαγμα δήθεν τη μη καταστροφή της πρωτεύουσας μας, μιας δηλαδή πόλης που ήταν από την αρχή του πολέμου ανοχύρωτη. Στη συζήτηση εκείνη μπλέχτηκαν ο αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, ο Νόβας, ο Σπηλιωτόπουλος και άλλοι. Απότυχε όμως στην κύρια και βασική προσπάθειά του να μπλέξει σε διαπραγματεύσεις τον ΕΛΑΣ, τη μόνη πραγματικά υπολογίσιμη στρατιωτική δύναμη, γιατί το Α’ Σ.Σ. (ΕΛΑΣ), στις έμμεσες βολιδοσκοπήσεις που του έγιναν, απόρριψε κατηγορηματικά κάθε συζήτηση και επαφή μ’ οποιονδήποτε, για ανάλογο ζήτημα. Αυτά από αφήγηση του Σπ. Κωτσάκη (Νέστορα), που όπως μου είπε τα δημοσίευσε στο “Φιλελεύθερο” ο Γιώργος Παλάσκας (αντισμήναρχος), υπουργός στην Κυβέρνηση Πλαστήρα.
Και ο Γιάννης Πυριόχος, διοικητής του Α’ Σ.Σ. ΕΛΑΣ!
Η δολιότητα των γερμανικών επιδιώξεων είναι τώρα πια ολοφάνερη. Και η αποκάλυψη της μυστικής συμφωνίας Χίτλερ – Τσώρτσιλ δεν αλλάζει την ουσία των παραπάνω παρατηρήσεών μας. Μάλλον την υπογραμμίζει. Γιατί… δεν τη σεβάστηκαν. Με τις διαπραγματεύσεις τους εκείνες οι χιτλερικοί αποβλέπανε στο να αποκοιμίσουν τις δυνάμεις περιφρούρησης του λαού, για να πετύχουν στα σίγουρα την ολοκληρωτική καταστροφή του Πειραιά, μ’ όλες τις γενικότερες οικονομικές, κοινωνικές και στρατιωτικές επιπτώσεις για τη χώρα. Και σ’ αυτό, όπως είδαμε, απέτυχε βασικά η προσπάθειά τους.
Κι ύστερ’ απ’ όλα τα γνωστά – δέκα χρόνια αργότερα – είχε το θράσος, ο νεοφασίστας εκείνος Γερμανός να παρουσιάσει την Ιστορία εντελώς απ’ την ανάποδη.
*Κατιούσα*
Αντιγράφουμε και δημοσιεύουμε το σχετικό κεφάλαιο.
Θεμ. Τσάτσος
Το πιο θλιβερό σ’ όλη αυτή την υπόθεση είναι ότι εμφανίζονται Έλληνες συγγραφείς, που υποστηρίζουν ακόμη και σήμερα στα σοβαρά, ότι ο Φέλμυ και ο Χάμπε έσωσαν την Αθήνα από την καταστροφή. Και κλείνουν τα μάτια τους μπροστά στα εγκλήματα που διέπραξαν οι χιτλερικοί εκείνες ακριβώς τις κρίσιμες ώρες στον Πειραιά. Δε λένε λέξη ούτε γι’ αυτά ούτε και για τη δράση του ΕΛΑΣ, που ματαίωσε την καταστροφή της πόλης με το σαμποτάζ που αναφέραμε. Ναι, ούτε λέξη. Ένας απ’ αυτούς είναι και ο κ. Βάσος Μαθιόπουλος.
Η πρώτη απόπειρα παραχάραξης της αλήθειας έγινε από τον Θ. Τσάτσο, επικεφαλής της τριμελούς Κυβερνητικής Αντιπροσωπείας, που ήρθε τέσσερις μέρες πριν στην Αθήνα, μαζί με τους υπουργούς Γιάννη Ζέβγο και Μανουηλίδη. Όπως μου διηγήθηκε αργότερα ο Μανόλης Σιγανός, όταν πήγε να πληροφορήσει το Γ. Ζέβγο και όλη την Κυβερνητική Αντιπροσωπεία και είπε ότι το Ι Τάγμα του 6ου Συντάγματος έδωσε μάχη και σύντριψε τους Γερμανούς, οι δύο υπουργοί εκφράστηκαν με οργή, ίσως και κάποια δόση ειρωνείας:
– “Για ποιους λόχους μιλάς, για ποια Τάγματα!!”
Και ο Σιγανός, που ήταν μαζί μας στη συνεργασία με τη Διοίκηση του Ι Τάγματος κι ήξερε τη διάταξη των δυνάμεών μας, τους εξήγησε με το “νι” και με το “σίγμα” και κατάπιαν, κυριολεκτικά, τη γλώσσα τους.
Βέβαια με “Ημερήσια Διαταγή” απονείμανε έπαινο στον ΕΛΑΣ για το κατόρθωμα εκείνο. Και ο Υπουργός Μανουηλίδης με συγχάρηκε προσωπικά δυο μέρες αργότερα στα Γραφεία της ΕΠ.ΕΑΜ, στον Πειραιά. Όμως η διαστρέβλωση της αλήθειας έγινε, όσο μπορούσε να γίνει τότε, με την τηλεγραφική αναφορά τους στην Κυβέρνηση.
''Μετά την χθεσινήν πρώτην ημέραν πανηγυρισθείσαν με πρωτοφανή μεγαλοπρέπειαν, ενθουσιασμόν και εν πλήρει συναδελφώσει του λαού, άνευ του ελαχίστου επεισοδίου, αι νυκτεριναί ανατινάξεις του Λιμένος Πειραιώς και του Πυριτιδοποιείου Αθηνών εσκίασαν την χαράν και προεκάλεσαν ανησυχίαν. Κατόπιν προσωπικής μας επισκέψεως, διεπιστώθη η αχρήστευσις του προλιμένος και του κεντρικού λιμένος Πειραιώς, συνεπεία καταστροφής των κρηπιδωμάτων και αποφράξεως δια βυθίσεως μιας πλωτής δεξαμενής και ετέρου πλοίου 3.000 τόννων μετά ενδεχομένου ποντισμού ναρκών. Ο λιμήν του Αγίου Γεωργίου συνεπεία ενόπλου δράσεως μικράς δυνάμεως του ΕΛΑΣ και εργατών και αχρηστεύσεως του εναπομείναντος τμήματος γερανών, παραμένει άθικτος. Τα εργοστάσια παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος ελάχιστα εβλάβησαν οι δε μύλοι Αγίου Γεωργίου (σημ. Κερατσινίου) παραμένουν ανέπαφοι, δύνανται δε να επαναλάβουν την λειτουργίαν των'' (οι υπογραμ-μίσεις Ν.Κ.).
Η παραποίηση της αλήθειας είναι εξόφθαλμη. Και όσον αφορά τη δύναμη του ΕΛΑΣ που πήρε μέρος στη μάχη και κινητοποιήθηκε σαν άμεση εφεδρεία και για την απόκρυψη του γεγονότος ότι το πιο σημαντικό τμήμα λιμένος διασώθηκε χάρη στη δράση του ΕΛΑΣ. Η παραποίηση για τη δύναμη του ΕΛΑΣ είναι τόσο περισσότερο σκόπιμη, όσο ήξεραν και από το ανακοινωθέν μας και από την προφορική ενημέρωση του Μ. Σιγανού όλα τα καθέκαστα.
Αλλά και η κοινή λογική λέγει ότι η εξουδετέρωση ενός τμήματος από χιτλερικούς σαμποτέρ, οπλισμένους σαν “αστακούς”, δεν μπορούσε να γίνει από δράση “μικράς δυνάμεως του ΕΛΑΣ”.
Ο Ήντεν στη Βουλή των Κοινοτήτων
Για τη μάχη αναφέρθηκε στη Βουλή των Κοινοτήτων ο Ήντεν στις 8 Νοέμβρη 1944 με τα εξής λόγια: “Ο μεγάλος Ηλεκτρικός Σταθμός κοντά στην Αθήνα σώθηκε χάρη στον ηρωισμό των ντόπιων υπερασπιστών”.
Δεν είπε βέβαια λέξη για τον ΕΛΑΣ, όπως άλλωστε και ο Άγγλος πρεσβευτής Λήπερ. Στο βιβλίο του “Όταν Έλλην συναντά Έλληνα” αναφέρει σχετικά:
“Ο Ηλεκτρικός Σταθμός σώθηκε από το θάρρος μερικών ανταρτών, οι οποίοι αντικρούσανε νικηφόρα τους Γερμανούς, που προσπάθησαν να τον ανατινάξουν την τελευταία στιγμή”.
Η διαστρέβλωση της αλήθειας είναι ολοφάνερη.
Πρώτα πρώτα δεν επρόκειτο για Ηλεκτρικό Σταθμό, αλλά για το μεγαλύτερο τότε εργοστάσιο παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας της χώρας.
Και δεύτερο δε φτάνει μόνο ο ηρωισμός για μια τέτια επιχείρηση. Χρειάζεται πρόβλεψη, σχέδιο ενέργειας, κατεύθυνση, παρακολού-θηση, εκτέλεση μιας διαταγής. Χρειάζεται δηλαδή διοίκηση. Και ακόμη δεν ήταν “μερικοί” οι άντρες του ΕΛΑΣ που πήραν μέρος στη μάχη.
Ο δυτικογερμανός Χάμπε και άλλοι
Ο ναύαρχος Κώνστας στο βιβλίο του “Η ΕΛΛΑΣ 1940-1950”, υποχωρώντας αρκετά βήματα πιο πίσω από το Λήπερ, υποστηρίζει ότι η διάσωση του Ηλεκτρικού Εργοστασίου έγινε από μερικές ομάδες… πολιτών. Το ίδιο υποστηρίζει και στο “Χρονικό της Κατοχής” ο Χρήστος Ζαλοκώστας.
Και ο Θρασύβουλος Τσακαλώτος, διοικητής της Ορεινής Ταξιαρχίας, ενώ δεν τσιγκουνεύεται καθόλου χαρτί και μελάνι για να εγκωμιάσει τα Τάγματα Ασφαλείας, ούτε λέξη δεν αναφέρει γι’ αυτές τις μάχες.
Η καταπάτηση και περιφρόνηση της ιστορικής αλήθειας είναι και μόνο αυτή αρκετή για να δείξει το ηθικό ύψος των αντιπάλων μας. Περισσότερο θρασύς και από τους συγγραφείς που αναφέραμε είναι ο Γερμανός αρχαιολόγος Ρόλαντ Χάμπε που, τότε, υπηρετούσε στο Γερμανικό Στρατηγείο στην Αθήνα, σαν αξιωματικός της γερμανικής κατασκοπείας. Σε μια διάλεξή του, που δημοσιεύτηκε στα “Νέα” το καλοκαίρι του 1955 και έπεσε σαν κεραυνός σε αιθρία, τόλμησε να εμφανίσει τον εαυτό του και τους προϊσταμένους του σαν “άκακα αρνιά”, γεμάτους από “φιλάνθρωπα” αισθήματα και “φιλελληνισμό”!!!
Έτσι αναφερόμενος στις εξελίξεις των τελευταίων ημερών της γερμανικής κατοχής στην Αθήνα – Πειραιά, θέλησε να μας παρουσιάσει το στρατηγό της Γερμανικής Αεροπορίας και αρχιστράτηγο των γερμανικών στρατευμάτων της Νότιας Ελλάδας Φέλμυ σαν το… σωτήρα της Αθήνας από την καταστροφή.
Η αλήθεια είναι ότι ο Φέλμυ προσπαθούσε να μπλέξει σε συζητήσεις διάφορους παράγοντες της Αθήνας, με σκοπό να αποχωρήσουν οι Γερμανοί χωρίς θυσίες, με αντάλλαγμα δήθεν τη μη καταστροφή της πρωτεύουσας μας, μιας δηλαδή πόλης που ήταν από την αρχή του πολέμου ανοχύρωτη. Στη συζήτηση εκείνη μπλέχτηκαν ο αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, ο Νόβας, ο Σπηλιωτόπουλος και άλλοι. Απότυχε όμως στην κύρια και βασική προσπάθειά του να μπλέξει σε διαπραγματεύσεις τον ΕΛΑΣ, τη μόνη πραγματικά υπολογίσιμη στρατιωτική δύναμη, γιατί το Α’ Σ.Σ. (ΕΛΑΣ), στις έμμεσες βολιδοσκοπήσεις που του έγιναν, απόρριψε κατηγορηματικά κάθε συζήτηση και επαφή μ’ οποιονδήποτε, για ανάλογο ζήτημα. Αυτά από αφήγηση του Σπ. Κωτσάκη (Νέστορα), που όπως μου είπε τα δημοσίευσε στο “Φιλελεύθερο” ο Γιώργος Παλάσκας (αντισμήναρχος), υπουργός στην Κυβέρνηση Πλαστήρα.
Και ο Γιάννης Πυριόχος, διοικητής του Α’ Σ.Σ. ΕΛΑΣ!
Η δολιότητα των γερμανικών επιδιώξεων είναι τώρα πια ολοφάνερη. Και η αποκάλυψη της μυστικής συμφωνίας Χίτλερ – Τσώρτσιλ δεν αλλάζει την ουσία των παραπάνω παρατηρήσεών μας. Μάλλον την υπογραμμίζει. Γιατί… δεν τη σεβάστηκαν. Με τις διαπραγματεύσεις τους εκείνες οι χιτλερικοί αποβλέπανε στο να αποκοιμίσουν τις δυνάμεις περιφρούρησης του λαού, για να πετύχουν στα σίγουρα την ολοκληρωτική καταστροφή του Πειραιά, μ’ όλες τις γενικότερες οικονομικές, κοινωνικές και στρατιωτικές επιπτώσεις για τη χώρα. Και σ’ αυτό, όπως είδαμε, απέτυχε βασικά η προσπάθειά τους.
Κι ύστερ’ απ’ όλα τα γνωστά – δέκα χρόνια αργότερα – είχε το θράσος, ο νεοφασίστας εκείνος Γερμανός να παρουσιάσει την Ιστορία εντελώς απ’ την ανάποδη.
*Κατιούσα*
28 Αυγούστου 1944:
Το μπλόκο της Καλλιθέας
και το κάψιμο της ηρωικής συνοικίας των Πάνω Σφαγείων
Συμπληρώθηκαν εβδομήντα τρία χρόνια από τη φοβερή εκείνη Δευτέρα 28 του Αυγούστου του 1944, που, πριν ακόμα καλά καλά χαράξει, ορδές Γερμανών κατακτητών και ταγματασφαλιτών κύκλωσαν την περιοχή από Πετράλωνα, τις προσφυγογειτονιές των Πάνω και Κάτω Παλαιών Σφαγείων και ολόκληρο το Δήμο Καλλιθέας και συγκέντρωσαν στο Γήπεδο της ΑΕΚ στην Καλλιθέα όλους τους άντρες από 14 έως 65 χρόνων.
Μακάβριος ο απολογισμός των νεκρών ΕΠΟΝιτών – ΕΑΜιτών, που η ηλικία τους κυμαινόταν από 14 έως 25 χρόνων. 22 εκτελέστηκαν στο γήπεδο και 8 γαζώθηκαν από τα οπλοπολυβόλα των καταχτητών και των ντόπιων συνεργατών τους στους δρόμους. Στη συνέχεια η ηρωική συνοικία των Πάνω Παλαιών Σφαγείων έγινε ολοκαύτωμα από τα ναζιστικά κτήνη και τους ντόπιους ταγματασφαλήτες.
Το 1944, χρονιά που χάνουν το «παιχνίδι» του πολέμου, οι Γερμανοί έδειξαν όλη τους την αγριότητα. Τη χρονιά αυτή έγιναν οι μαζικότερες εκτελέσεις στις πόλεις και στα χωριά, τα αγριότερα μπλόκα στις γειτονιές, κυρίως της Αθήνας και δόθηκαν οι σκληρότερες μάχες με τον ΕΛΑΣ σ’ ολόκληρη τη χώρα.
«Οι τρίμηνες μάχες του 1944 (Ιούνης – Ιούλης – Αύγουστος) στην περιοχή μας στοίχισε τη ζωή πολλών πατριωτών. Επίσης έγιναν και ομαδικές εκτελέσεις. Ετσι, επειδή και η γειτονιά μας, με την ίδρυση του ΕΑΜ, μπήκε σχεδόν ολόκληρη στον αγώνα, δέχτηκε την «τιμωρία» των κατακτητών και των ταγματασφαλιτών. Στις 28 Αυγούστου, αυτού του χρόνου, πριν ακόμα χαράξει η μέρα, κύκλωσαν ολόκληρο το Δήμο Καλλιθέας, καλώντας όλους τους άνδρες, από 15 έως 65 χρόνων, να συγκεντρωθούν στο Γήπεδο με την απειλή της εκτέλεσης επιτόπου, για όποιον έμενε μέσα στο σπίτι. Μακάβριος ο απολογισμός των νεκρών. 30 νεκροί ΕΠΟΝίτες, όλα νέα παιδιά από 15 έως 25 χρόνων», θα πει σε εκδήλωση τιμής και μνήμης τον Σεπτέμβρη του 2001, ο Στ. Ψωμιάδης (Ριζοσπάστης, 14 Σεπτέμβρη 2001), πρόεδρος του Παραρτήματος Πετραλώνων – Θησείου – Πάνω Σφαγείων της ΠΕΑΕΑ.
«Αργότερα -συνέχισε- και μετά το λουτρό αίματος, οι ταγματασφαλίτες επιδόθηκαν στο πλιάτσικο των σπιτιών και, αφού πήραν ό,τι πολύτιμο αντικείμενο βρήκαν στα νοικοκυριά των προσφύγων, παρέδωσαν τη συνοικία μας στις φλόγες. Ηταν το ολοκαύτωμα των Πάνω Σφαγείων».
Για το μπλόκο της Καλλιθέας θα γράψει ο Βασίλης Λιόγκαρης στην στήλη του στον Ριζοσπάστη (26 Αυγούστου 2005) :
“Εξήντα ένα χρόνια από την αποφράδα κείνη μέρα. Το ολοκαύτωμα της οδού Μπιζανίου δεν ήταν το τελευταίο γεγονός που ταρακούνησε την Καλλιθέα. Εγινε και το άλλο, το τρομερότερο.
Η Καισαριανή είναι ξεσηκωμένη. Το Δουργούτι το ίδιο. Η Κοκκινιά έχει γράψει την ιστορία της και συνεχίζει. Το Κατσιπόδι, ο Βύρωνας, το Μπαρουτάδικο, οι Ποδαράδες, το Περιστέρι. Ολες οι φτωχογειτονιές της Αθήνας πληρώνουν τίμημα βαρύ και πολεμούν. Μέσα σ’ αυτές συνοδοιπόρος και μπροστάρισσα η Καλλιθέα. Με τα Παλιά Σφαγεία, το συνοικισμό Χαροκόπου, την Αγιά-Λεούσα, τις Τζιτζιφιές. Αύγουστος ήταν στις 28 του ’44. Δευτέρα ξημερώματα. Κίνησε ο πατέρας από βαθιά χαράματα να πάει στη δουλιά και πριν ο ήλιος βγει γύρισε πίσω. «Τι συμβαίνει και ξαναγύρισε;». Έκανε με τρόμο η Μάνα. Τότε εκείνος ξεστόμισε την πιο φρικτή λέξη, που όλοι ακούγαμε, όλοι φοβόμασταν κι όλοι περιμέναμε… Μπλόκο!!!
Ολάκερη η Καλλιθέα μπλοκαρισμένη. Από Λεωφ. Συγγρού μέχρι γραμμές ηλεκτρικού κι από τη γέφυρα Κουκακίου μέχρι παραλία. Δεν άργησαν να μπουκάρουν στη γειτονιά. Πλημμύρισε ο τόπος φέσι, φουστανέλα και προστυχόλογα. Ένα χωνί στην πλατεία ουρλιάζει και σπέρνει τρόμο και πανικό… Όλοι οι άντρες από 14 χρόνων κι επάνω να συγκεντρωθούν γρήγορα στο γήπεδο της ΑΕ Καλλιθέας».
Φώναξαν καμιά δεκαπενταριά φορές και μετά άρχισαν τα γιουρούσια στα σπίτια. Τραβολογούν και δέρνουν. Βάζουν τον υποκόπανο μπροστά, χτυπάνε στα πλευρά και σπρώχνουν. Δεν αφήνουν γωνιά που να μην ψάξουν. Αλίμονο σ’ όποιον έκανε την κουτουράδα να προσπαθήσει να κρυφτεί για να ξεφύγει. Σαν σκυλί τον ξαπλώνουν στον τόπο. Οι Γερμανοί αφ’ υψηλού ελέγχουν το έργο. Ευχαριστημένοι που οι υποτελείς κάνουν καλή δουλιά.
Πριν πάρει μεσημέρι ντουμάνιασε ο τόπος. Πυκνές τούφες καπνού σκουραίνουν τον ουρανό. Αμέσως το φρικτό μαντάτο. Τα Σφαγεία καίγονται. Το 5ο Δημ. Σχολείο καίγεται. Μαυροφορεμένες γυναίκες με ξέμπλεκα μαλλιά παίρνουν το δρόμο ξεφωνίζοντας. Η κάπνα κατέβηκε χαμηλά και νύχτωσε αυγουστιάτικα, μέρα μεσημέρι. Πάνω στη Δεξαμενή οι ταγματασφαλίτες απολαμβάνουν το θέαμα, πετώντας τα φέσια τους ψηλά. Βαράνε στον αέρα.
Καταμεσήμερο και ο ήλιος πάνω από τα κεφάλια σε τσουρουφλίζει. Είναι όλοι ανακούρκουδα καθισμένοι και ξεφυσάνε. Τα χείλη σκασμένα για μια στάλα νερό. Η αγωνία του θανάτου μέσα από το βλέμμα του καταδότη με την κουκούλα τσακίζει τα πρόσωπά τους. Ένα τσιγάρο στόμα το στόμα, ρουφηξιά τη ρουφηξιά, μοναδική παρηγοριά.
Με το σούρουπο πήραν οι άντρες να γυρίζουν πίσω. Είκοσι δύο παλικάρια, όμως, δεν ξαναγύρισαν σπίτι τους… Είκοσι δύο μάνες ξεραμένες στο κεφαλόσκαλο δεν άνοιξαν την αγκαλιά τους. Είκοσι δύο παλικάρια έμειναν για πάντα εκεί, Δοϊράνης και Μαντζαγριω-τάκη γωνία, σπορά και θεμέλιο για έναν κόσμο ελεύθερο και ειρηνικό που πίστεψαν πως θα ‘ρθει..!”
Μακάβριος ο απολογισμός των νεκρών ΕΠΟΝιτών – ΕΑΜιτών, που η ηλικία τους κυμαινόταν από 14 έως 25 χρόνων. 22 εκτελέστηκαν στο γήπεδο και 8 γαζώθηκαν από τα οπλοπολυβόλα των καταχτητών και των ντόπιων συνεργατών τους στους δρόμους. Στη συνέχεια η ηρωική συνοικία των Πάνω Παλαιών Σφαγείων έγινε ολοκαύτωμα από τα ναζιστικά κτήνη και τους ντόπιους ταγματασφαλήτες.
Το 1944, χρονιά που χάνουν το «παιχνίδι» του πολέμου, οι Γερμανοί έδειξαν όλη τους την αγριότητα. Τη χρονιά αυτή έγιναν οι μαζικότερες εκτελέσεις στις πόλεις και στα χωριά, τα αγριότερα μπλόκα στις γειτονιές, κυρίως της Αθήνας και δόθηκαν οι σκληρότερες μάχες με τον ΕΛΑΣ σ’ ολόκληρη τη χώρα.
«Οι τρίμηνες μάχες του 1944 (Ιούνης – Ιούλης – Αύγουστος) στην περιοχή μας στοίχισε τη ζωή πολλών πατριωτών. Επίσης έγιναν και ομαδικές εκτελέσεις. Ετσι, επειδή και η γειτονιά μας, με την ίδρυση του ΕΑΜ, μπήκε σχεδόν ολόκληρη στον αγώνα, δέχτηκε την «τιμωρία» των κατακτητών και των ταγματασφαλιτών. Στις 28 Αυγούστου, αυτού του χρόνου, πριν ακόμα χαράξει η μέρα, κύκλωσαν ολόκληρο το Δήμο Καλλιθέας, καλώντας όλους τους άνδρες, από 15 έως 65 χρόνων, να συγκεντρωθούν στο Γήπεδο με την απειλή της εκτέλεσης επιτόπου, για όποιον έμενε μέσα στο σπίτι. Μακάβριος ο απολογισμός των νεκρών. 30 νεκροί ΕΠΟΝίτες, όλα νέα παιδιά από 15 έως 25 χρόνων», θα πει σε εκδήλωση τιμής και μνήμης τον Σεπτέμβρη του 2001, ο Στ. Ψωμιάδης (Ριζοσπάστης, 14 Σεπτέμβρη 2001), πρόεδρος του Παραρτήματος Πετραλώνων – Θησείου – Πάνω Σφαγείων της ΠΕΑΕΑ.
«Αργότερα -συνέχισε- και μετά το λουτρό αίματος, οι ταγματασφαλίτες επιδόθηκαν στο πλιάτσικο των σπιτιών και, αφού πήραν ό,τι πολύτιμο αντικείμενο βρήκαν στα νοικοκυριά των προσφύγων, παρέδωσαν τη συνοικία μας στις φλόγες. Ηταν το ολοκαύτωμα των Πάνω Σφαγείων».
Για το μπλόκο της Καλλιθέας θα γράψει ο Βασίλης Λιόγκαρης στην στήλη του στον Ριζοσπάστη (26 Αυγούστου 2005) :
“Εξήντα ένα χρόνια από την αποφράδα κείνη μέρα. Το ολοκαύτωμα της οδού Μπιζανίου δεν ήταν το τελευταίο γεγονός που ταρακούνησε την Καλλιθέα. Εγινε και το άλλο, το τρομερότερο.
Η Καισαριανή είναι ξεσηκωμένη. Το Δουργούτι το ίδιο. Η Κοκκινιά έχει γράψει την ιστορία της και συνεχίζει. Το Κατσιπόδι, ο Βύρωνας, το Μπαρουτάδικο, οι Ποδαράδες, το Περιστέρι. Ολες οι φτωχογειτονιές της Αθήνας πληρώνουν τίμημα βαρύ και πολεμούν. Μέσα σ’ αυτές συνοδοιπόρος και μπροστάρισσα η Καλλιθέα. Με τα Παλιά Σφαγεία, το συνοικισμό Χαροκόπου, την Αγιά-Λεούσα, τις Τζιτζιφιές. Αύγουστος ήταν στις 28 του ’44. Δευτέρα ξημερώματα. Κίνησε ο πατέρας από βαθιά χαράματα να πάει στη δουλιά και πριν ο ήλιος βγει γύρισε πίσω. «Τι συμβαίνει και ξαναγύρισε;». Έκανε με τρόμο η Μάνα. Τότε εκείνος ξεστόμισε την πιο φρικτή λέξη, που όλοι ακούγαμε, όλοι φοβόμασταν κι όλοι περιμέναμε… Μπλόκο!!!
Ολάκερη η Καλλιθέα μπλοκαρισμένη. Από Λεωφ. Συγγρού μέχρι γραμμές ηλεκτρικού κι από τη γέφυρα Κουκακίου μέχρι παραλία. Δεν άργησαν να μπουκάρουν στη γειτονιά. Πλημμύρισε ο τόπος φέσι, φουστανέλα και προστυχόλογα. Ένα χωνί στην πλατεία ουρλιάζει και σπέρνει τρόμο και πανικό… Όλοι οι άντρες από 14 χρόνων κι επάνω να συγκεντρωθούν γρήγορα στο γήπεδο της ΑΕ Καλλιθέας».
Φώναξαν καμιά δεκαπενταριά φορές και μετά άρχισαν τα γιουρούσια στα σπίτια. Τραβολογούν και δέρνουν. Βάζουν τον υποκόπανο μπροστά, χτυπάνε στα πλευρά και σπρώχνουν. Δεν αφήνουν γωνιά που να μην ψάξουν. Αλίμονο σ’ όποιον έκανε την κουτουράδα να προσπαθήσει να κρυφτεί για να ξεφύγει. Σαν σκυλί τον ξαπλώνουν στον τόπο. Οι Γερμανοί αφ’ υψηλού ελέγχουν το έργο. Ευχαριστημένοι που οι υποτελείς κάνουν καλή δουλιά.
Πριν πάρει μεσημέρι ντουμάνιασε ο τόπος. Πυκνές τούφες καπνού σκουραίνουν τον ουρανό. Αμέσως το φρικτό μαντάτο. Τα Σφαγεία καίγονται. Το 5ο Δημ. Σχολείο καίγεται. Μαυροφορεμένες γυναίκες με ξέμπλεκα μαλλιά παίρνουν το δρόμο ξεφωνίζοντας. Η κάπνα κατέβηκε χαμηλά και νύχτωσε αυγουστιάτικα, μέρα μεσημέρι. Πάνω στη Δεξαμενή οι ταγματασφαλίτες απολαμβάνουν το θέαμα, πετώντας τα φέσια τους ψηλά. Βαράνε στον αέρα.
Καταμεσήμερο και ο ήλιος πάνω από τα κεφάλια σε τσουρουφλίζει. Είναι όλοι ανακούρκουδα καθισμένοι και ξεφυσάνε. Τα χείλη σκασμένα για μια στάλα νερό. Η αγωνία του θανάτου μέσα από το βλέμμα του καταδότη με την κουκούλα τσακίζει τα πρόσωπά τους. Ένα τσιγάρο στόμα το στόμα, ρουφηξιά τη ρουφηξιά, μοναδική παρηγοριά.
Με το σούρουπο πήραν οι άντρες να γυρίζουν πίσω. Είκοσι δύο παλικάρια, όμως, δεν ξαναγύρισαν σπίτι τους… Είκοσι δύο μάνες ξεραμένες στο κεφαλόσκαλο δεν άνοιξαν την αγκαλιά τους. Είκοσι δύο παλικάρια έμειναν για πάντα εκεί, Δοϊράνης και Μαντζαγριω-τάκη γωνία, σπορά και θεμέλιο για έναν κόσμο ελεύθερο και ειρηνικό που πίστεψαν πως θα ‘ρθει..!”
Οδός Μπιζανίου 10 - Καλλιθέα
Όταν στις 23 Ιούλη του 1944 τα μηχανοκίνητα του ταγματασφαλίτη Μπουραντά με ισχυρές δυνάμεις Γερμανών και διοίκηση χιτλερικών αξ/κών, κύκλωσαν την Καλλιθέα, με σκοπό να διαλύσουν τα ένοπλα τμήματα του ΕΛΑΣ που δρούσαν στην περιοχή και να μαζέψουν εργάτες για τα εργοστάσια της χιτλερικής Γερμανίας.
Χίλιοι εκατό και πλέον Γερµανοί, ταγµατασφαλίτες, η «Ειδική Ασφάλεια'' και φαλαγγίτες της Χωροφυλακής (είχαν «εκπαιδευτεί» σε κλίµα αντικοµµουνιστικής υστερίας µε σύνθηµα ''Φαλαγγίτες, Πιστεύσατε,Αγωνιστείτε, Νικήσατε'' κάνουν µπλόκα. Γίνονται µαζικές συλλήψεις.
Ο ΕΛΑΣ αντιστέκεται. Καλεί το λαό σε συναγερµό. Οι ντουντούκες λειτουργούν διαρκώς. Τα απελευθερωτικά συνθήµατα στους τοίχους κατακεραυνώνουν τους Γερµανούς και τους συνεργάτες τους. Η µάχη αρχίζει απ'το πρωί. Απεργούν όλοι. Τα µαγαζιά κλείνουν. Απέναντί τους ο ΕΛΑΣ µε συνδέσµους της ΕΠΟΝ καλούν το λαό σε συναγερµό. Παίρνουν θέσεις µάχης. Τµήµατα του ΕΛΑΣ από τα Πετράλωνα, Σφαγεία, Παγκράτι, Νέα Σµύρνη, το Ελληνικό, και την Κοκκινιά προστρέχουν για να βοηθήσουν τους συντρόφους τους - στην Καλλιθέα.
Οι Γερµανοτσολιάδες χρησιµοποιούν όλα τα µέσα : βαριά πολυβόλα - όλµους.
Αντιμετωπίστηκαν με επιτυχία από τμήματα του 1ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ, που ύστερα από πολύωρη μάχη τούς ανάγκασαν να φύγουν με σοβαρές απώλειες.
Την επομένη, 1.500 περίπου Γερμανοτσολιάδες ξαναγύρισαν και έζωσαν για δεύτερη φορά την Καλλιθέα. Σήμανε αμέσως συναγερμός. Το «χωνί» κάλεσε το λαό σε συναγερμό. Τμήματα του ΕΛΑΣ από Δουργούτι, Σφαγεία, Πετράλωνα, Παγκράτι, Ν. Σμύρνη ακόμη και από την Κοκκινιά έφτασαν για ενισχύσεις. Δέκα ΕΠΟΝιτες (κι εφεδροΕΛΑΣίτες) από το λόχο Χαροκόπου οχυρώθηκαν σε σπιτάκι της οδού Μπιζανίου 10, που ήταν και έδρα του φρουραρχείου.
Ομαδάρχης ο 19χρονος Δ. Βασιλειάδης και οι ΕΠΟΝίτες του : Θ. Αλεξίου, Στ.Βιτσέντζος, ∆. Γαλιάτσας, Γ. Γυµνόπουλος, Γ. Ιωακειµίδης, Π.Λιγνόπουλος, Γ. Μυριδανός, Ι. Παπαδόπουλος, Σπ.Χατζηπουληµένος.
Ολοι 17 µε 20 χρονών.
Ο οπλισμός τους: 3 αυτόματα, 7 ντουφέκια, 10 χειροβομβίδες και λίγα πυρομαχικά.
Η μάχη σε λίγο άναψε για τα καλά, όλος ο λαός στο πόδι. Κλείνουν τα μαγαζιά και οι τροχιοδρομικοί κατεβαίνουν σε απεργία, που σε λίγο μετατρέπεται σε γενική. Τα τμήματα του ΕΛΑΣ καθηλώνουν τους Γερμανοτσολιάδες, το σπιτάκι που είναι οχυρωμένα τα δέκα παλικάρια δέχεται από τις γύρω ταράτσες με ακροβολισμένους τους «Μπουραντάδες», καταιγισμό πυρών, που όμως αποκρούονται.
Μέσα στο σπιτάκι υπάρχει μια μάνα με τα δυο παιδιά της, θέλουν να τα σώσουν. Ενας από τους ΕΛΑΣίτες βγαίνει με σημαία άσπρη και φυγαδεύει τους ενοίκους του σπιτιού. Ομως μια σφαίρα τον ρίχνει κάτω νεκρό.
Το σπίτι καταρρέει απ' τα βλήµατα - τα βαριά πολυβόλα και τους όλµους των Γερµανο-ταγµατασφαλιτών. Επανειλημμένα οι Ταγματασφαλίτες τους καλούν να παραδώσουν τα όπλα και να παραδοθούν.
Η απάντηση ίδια πάντα :
Ο ΕΛΑΣ δεν παραδίδεται! Ελάτε να τα πάρετε!
Οι ριπές συνεχίζονται. Οι απώλειες των Γερµανοτσολιάδων είναι πολλές (50 νεκροί και τραυµατίες).
Εξι ώρες κρατάει η άνιση πάλη και η πολιορκία.
Αντηχεί ο θούριος του Εθνικού Υµνου: «Χαίρε, ω χαίρε Λευτεριά».
Έχουν πια καταλάβει οι 3 ηρωικοί ΕΠΟΝίτες μαχητές (που έχουν απομείνει ζωντανοί) ότι δεν έχουν σωτηρία. Έτσι, ακούγονται οι τελευταίοι πυροβολισμοί των ηρωϊκών παιδιών που αυτοκτονούν, για να μην πέσουν στα χέρια των εχθρών, κάνοντας την έξοδο προς την Αθανασία.
Οι συγκρούσεις συνεχίζονται ως το απόγευµα. Οι Γερµανοί αποσύρονται. Το ανδραγάθηµα των ηρωικών παιδιών, γίνεται θρύλος, ενω στο σπίτι της Μπιζανίου έγινε λαϊκό προσκύνημα . Στους τοίχους σκαλίζονται τα ονόματα των ηρωϊκών ΕΠΟΝιτών.
''Αδέλφια η θυσία σας άσκοπα δεν έγινε,
σαν χείµαρρος το αίµα σας,
της προδοσίας το βούρκο θα ξεπλύνει.
Η συνοικία σάς ευγνωµονεί
κι ευλαβικά κλείνει το γόνα,
περήφανη για σας που πέσατε''.
(Το ποίημα αφιέρωσαν οι ΕΠΟΝίτες της Καλλιθέας, για τα Λουλούδια που φυτρώνουν εκεί που ''το τοπίο είναι σκληρό σαν την σιωπή'').
25 Ιούλη γίνεται η κηδεία των ηρώων. Παίρνουν µέρος χιλιάδες λαού µε επικεφαλής τα τµήµατα του ΕΛΑΣ που περιφρουρούν την κηδεία από αντίποινα των Γερµανών. Τα µαγαζιά κλειστά σε ένδειξη πένθους. Ενός λεπτού σιγή κι ακούγεται το Εμβατήριο:
Επέσατε θύματα, αδέρφια, εσείς
Σε άνιση Πάλη κι Αγώνα
Ζωή, λευτεριά και τιμή του Λαού
Γυρεύοντας, βρήκατε μνήμα...
Αιώνια η μνήμη σε σας, Αδελφοί
στον τίμιο που πέσατε Αγώνα...
Παντού και πάλι ο ΕΛΑΣ γίνεται φρουρός του λαού. Αγρυπνα παρακολουθεί τους Γερµανούς. Φράζει το δρόµο τους, τους χτυπάει αλύπητα. Τα σαµποτάζ, η τιµωρία των συνεργατών των κατακτητών, βρίσκονται σε ηµερήσια διάταξη.
Ο ΕΛΑΣ στις πόλεις και στα χωριά τραγουδάει:
«Λαέ σκλαβωµένε... της λευτεριάς τα αγέρι φυσάει εµπρός -εµπρός».
Οι Γερμανοντυμένοι προδότες μετράνε 50 απώλειες συνολικά στην Καλλιθέα .Το σπιτάκι – κάστρο της οδού Μπιζανίου έπεσε, μα οι συγκρούσεις συνεχίστηκαν για να τελειώσουν με τη νίκη των τμημάτων του ΕΛΑΣ, νίκη που στάθηκε αποφασιστική στη ματαίωση των σχεδίων του εχθρού στην επιστράτευση που σχεδίαζε.
Να θυμάται ο Ελληνικός λαός και η Ιστορία ότι ο πόθος για την ελευθερία και την κοινωνική προκοπή περνάει µέσα από λαϊκούς αγώνες. Οι ήρωες της οδού Μπιζανίου, του σκοπευτηρίου της Καισαριανής, του Χαϊδαρίου, του Γουδιού, της Αίγινας, της Λάρισας, της Θεσσαλονίκης,του Νταχάου, τα ηρωικά βουνά, οι δρόµοι της Αθήνας,του ∆ιστόµου, των Καλαβρύτων, αποτελούν τις ιστορικές παρακαταθήκες, ό,τι ιερό και όσιο, εναντίον του πολυκέφαλου φασισµού που προβάλλει οιµπεριαλισµός όσο διαρκεί ιστορικά η παρουσία του στον πλανήτη Γη.
Χίλιοι εκατό και πλέον Γερµανοί, ταγµατασφαλίτες, η «Ειδική Ασφάλεια'' και φαλαγγίτες της Χωροφυλακής (είχαν «εκπαιδευτεί» σε κλίµα αντικοµµουνιστικής υστερίας µε σύνθηµα ''Φαλαγγίτες, Πιστεύσατε,Αγωνιστείτε, Νικήσατε'' κάνουν µπλόκα. Γίνονται µαζικές συλλήψεις.
Ο ΕΛΑΣ αντιστέκεται. Καλεί το λαό σε συναγερµό. Οι ντουντούκες λειτουργούν διαρκώς. Τα απελευθερωτικά συνθήµατα στους τοίχους κατακεραυνώνουν τους Γερµανούς και τους συνεργάτες τους. Η µάχη αρχίζει απ'το πρωί. Απεργούν όλοι. Τα µαγαζιά κλείνουν. Απέναντί τους ο ΕΛΑΣ µε συνδέσµους της ΕΠΟΝ καλούν το λαό σε συναγερµό. Παίρνουν θέσεις µάχης. Τµήµατα του ΕΛΑΣ από τα Πετράλωνα, Σφαγεία, Παγκράτι, Νέα Σµύρνη, το Ελληνικό, και την Κοκκινιά προστρέχουν για να βοηθήσουν τους συντρόφους τους - στην Καλλιθέα.
Οι Γερµανοτσολιάδες χρησιµοποιούν όλα τα µέσα : βαριά πολυβόλα - όλµους.
Αντιμετωπίστηκαν με επιτυχία από τμήματα του 1ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ, που ύστερα από πολύωρη μάχη τούς ανάγκασαν να φύγουν με σοβαρές απώλειες.
Την επομένη, 1.500 περίπου Γερμανοτσολιάδες ξαναγύρισαν και έζωσαν για δεύτερη φορά την Καλλιθέα. Σήμανε αμέσως συναγερμός. Το «χωνί» κάλεσε το λαό σε συναγερμό. Τμήματα του ΕΛΑΣ από Δουργούτι, Σφαγεία, Πετράλωνα, Παγκράτι, Ν. Σμύρνη ακόμη και από την Κοκκινιά έφτασαν για ενισχύσεις. Δέκα ΕΠΟΝιτες (κι εφεδροΕΛΑΣίτες) από το λόχο Χαροκόπου οχυρώθηκαν σε σπιτάκι της οδού Μπιζανίου 10, που ήταν και έδρα του φρουραρχείου.
Ομαδάρχης ο 19χρονος Δ. Βασιλειάδης και οι ΕΠΟΝίτες του : Θ. Αλεξίου, Στ.Βιτσέντζος, ∆. Γαλιάτσας, Γ. Γυµνόπουλος, Γ. Ιωακειµίδης, Π.Λιγνόπουλος, Γ. Μυριδανός, Ι. Παπαδόπουλος, Σπ.Χατζηπουληµένος.
Ολοι 17 µε 20 χρονών.
Ο οπλισμός τους: 3 αυτόματα, 7 ντουφέκια, 10 χειροβομβίδες και λίγα πυρομαχικά.
Η μάχη σε λίγο άναψε για τα καλά, όλος ο λαός στο πόδι. Κλείνουν τα μαγαζιά και οι τροχιοδρομικοί κατεβαίνουν σε απεργία, που σε λίγο μετατρέπεται σε γενική. Τα τμήματα του ΕΛΑΣ καθηλώνουν τους Γερμανοτσολιάδες, το σπιτάκι που είναι οχυρωμένα τα δέκα παλικάρια δέχεται από τις γύρω ταράτσες με ακροβολισμένους τους «Μπουραντάδες», καταιγισμό πυρών, που όμως αποκρούονται.
Μέσα στο σπιτάκι υπάρχει μια μάνα με τα δυο παιδιά της, θέλουν να τα σώσουν. Ενας από τους ΕΛΑΣίτες βγαίνει με σημαία άσπρη και φυγαδεύει τους ενοίκους του σπιτιού. Ομως μια σφαίρα τον ρίχνει κάτω νεκρό.
Το σπίτι καταρρέει απ' τα βλήµατα - τα βαριά πολυβόλα και τους όλµους των Γερµανο-ταγµατασφαλιτών. Επανειλημμένα οι Ταγματασφαλίτες τους καλούν να παραδώσουν τα όπλα και να παραδοθούν.
Η απάντηση ίδια πάντα :
Ο ΕΛΑΣ δεν παραδίδεται! Ελάτε να τα πάρετε!
Οι ριπές συνεχίζονται. Οι απώλειες των Γερµανοτσολιάδων είναι πολλές (50 νεκροί και τραυµατίες).
Εξι ώρες κρατάει η άνιση πάλη και η πολιορκία.
Αντηχεί ο θούριος του Εθνικού Υµνου: «Χαίρε, ω χαίρε Λευτεριά».
Έχουν πια καταλάβει οι 3 ηρωικοί ΕΠΟΝίτες μαχητές (που έχουν απομείνει ζωντανοί) ότι δεν έχουν σωτηρία. Έτσι, ακούγονται οι τελευταίοι πυροβολισμοί των ηρωϊκών παιδιών που αυτοκτονούν, για να μην πέσουν στα χέρια των εχθρών, κάνοντας την έξοδο προς την Αθανασία.
Οι συγκρούσεις συνεχίζονται ως το απόγευµα. Οι Γερµανοί αποσύρονται. Το ανδραγάθηµα των ηρωικών παιδιών, γίνεται θρύλος, ενω στο σπίτι της Μπιζανίου έγινε λαϊκό προσκύνημα . Στους τοίχους σκαλίζονται τα ονόματα των ηρωϊκών ΕΠΟΝιτών.
''Αδέλφια η θυσία σας άσκοπα δεν έγινε,
σαν χείµαρρος το αίµα σας,
της προδοσίας το βούρκο θα ξεπλύνει.
Η συνοικία σάς ευγνωµονεί
κι ευλαβικά κλείνει το γόνα,
περήφανη για σας που πέσατε''.
(Το ποίημα αφιέρωσαν οι ΕΠΟΝίτες της Καλλιθέας, για τα Λουλούδια που φυτρώνουν εκεί που ''το τοπίο είναι σκληρό σαν την σιωπή'').
25 Ιούλη γίνεται η κηδεία των ηρώων. Παίρνουν µέρος χιλιάδες λαού µε επικεφαλής τα τµήµατα του ΕΛΑΣ που περιφρουρούν την κηδεία από αντίποινα των Γερµανών. Τα µαγαζιά κλειστά σε ένδειξη πένθους. Ενός λεπτού σιγή κι ακούγεται το Εμβατήριο:
Επέσατε θύματα, αδέρφια, εσείς
Σε άνιση Πάλη κι Αγώνα
Ζωή, λευτεριά και τιμή του Λαού
Γυρεύοντας, βρήκατε μνήμα...
Αιώνια η μνήμη σε σας, Αδελφοί
στον τίμιο που πέσατε Αγώνα...
Παντού και πάλι ο ΕΛΑΣ γίνεται φρουρός του λαού. Αγρυπνα παρακολουθεί τους Γερµανούς. Φράζει το δρόµο τους, τους χτυπάει αλύπητα. Τα σαµποτάζ, η τιµωρία των συνεργατών των κατακτητών, βρίσκονται σε ηµερήσια διάταξη.
Ο ΕΛΑΣ στις πόλεις και στα χωριά τραγουδάει:
«Λαέ σκλαβωµένε... της λευτεριάς τα αγέρι φυσάει εµπρός -εµπρός».
Οι Γερμανοντυμένοι προδότες μετράνε 50 απώλειες συνολικά στην Καλλιθέα .Το σπιτάκι – κάστρο της οδού Μπιζανίου έπεσε, μα οι συγκρούσεις συνεχίστηκαν για να τελειώσουν με τη νίκη των τμημάτων του ΕΛΑΣ, νίκη που στάθηκε αποφασιστική στη ματαίωση των σχεδίων του εχθρού στην επιστράτευση που σχεδίαζε.
Να θυμάται ο Ελληνικός λαός και η Ιστορία ότι ο πόθος για την ελευθερία και την κοινωνική προκοπή περνάει µέσα από λαϊκούς αγώνες. Οι ήρωες της οδού Μπιζανίου, του σκοπευτηρίου της Καισαριανής, του Χαϊδαρίου, του Γουδιού, της Αίγινας, της Λάρισας, της Θεσσαλονίκης,του Νταχάου, τα ηρωικά βουνά, οι δρόµοι της Αθήνας,του ∆ιστόµου, των Καλαβρύτων, αποτελούν τις ιστορικές παρακαταθήκες, ό,τι ιερό και όσιο, εναντίον του πολυκέφαλου φασισµού που προβάλλει οιµπεριαλισµός όσο διαρκεί ιστορικά η παρουσία του στον πλανήτη Γη.
ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΟΥ ΥΜΗΤΤΟΥ
**Το βάφτισε κάστρο ο λαός μας κι ας μην είχε τείχη και πολεμίστρες**
Σύμβολο λευτεριάς
Ξημερώματα της 29ης Απριλίου, οι κάτοικοι της Γούβας και του Υμηττού αναστατώθηκαν από φωνές και πυροβολισμούς στην οδό Αγραίων. στην περιοχή της Γούβας. Σύντομα μαθεύτηκε πως μονάδες του Μηχανοκίνητου, Εύζωνοι και μικρή δύναμη Γερμανών είχαν μπλοκάρει σε ένα μικρό σπιτάκι τρεις ενόπλους.
Τρεις ΕΠΟΝίτες του ΕΛΑΣ της Αθήνας, ο Δημήτρης Αυγέρης,ο Κώστας Φολτόπουλος και ο Φάνης Κιοκμενίδης, που φύλαγαν τον οπλισμό της διμοιρίας τους, αντιμετώπισαν για πάνω από 7 ολόκληρες ώρες, με τ' ατομικά τους όπλα, 200 Γερμανούς και ταγματασφαλίτες.
Το μπλόκο δεν μπορούσε να είναι πιο εύστοχο: Το σπιτάκι αυτό είχε γίνει πρόσφατα μια από τις δύο μεγάλες αποθήκες οπλισμού του II Τάγματος Βύρωνα- Γούβας και από το προηγούμενο βράδυ είχαν καταλύσει σε αυτό ο διοικητής και υπεύθυνος οπλισμού της διμοιρίας ΕΛΑΣ Υμηττού, Δημήτρης Αυγέρης, και οι νεαροί μαχητές Κώστας Φολτόπουλος και Θάνος Κιοκμενίδης, οι οποίοι, χωρίς ελπίδα διαφυγής. αντιστάθηκαν χρησιμοποιώντας τον οπλισμό της αποθήκης -αρκετά Mannlicher, αυτόματα Sten και περίστροφα και πολλές ιταλικές χειροβομβίδες.
Δεν είχε καλά - καλά ξημερώσει, όταν ο εχθρός περικύκλωσε το σπίτι και από το στόμα αξιωματικού των τσολιάδων ακούστηκε:
- Παραδοθείτε τομάρια, γιατί διαφορετικά θα σας κάψουμε!
Η απάντηση των κυκλωμένων ΕΠΟΝιτών ήταν μια και απλή, η μοναδική που μπορούσαν να δώσουν πατριώτες... Μια ριπή από αυτόματο.
Η μάχη δεν άργησε να φουντώσει. Ηταν 8 το πρωί. Μα, κάθε προσπάθεια που έκαναν οι πολιορκητές να καταλάβουν το φρούριο απέβαινε άκαρπη, παρά το γεγονός ότι διέθεταν ισχυρότατη δύναμη πυρός και υπέρτερες δυνάμεις. Η αντίσταση των τριών παιδιών, των τριών αυτών ηρώων, ήταν εκπληκτική.
Αργά το μεσημέρι, οι Γερμανοί ενισχύουν τις γραμμές τους, φέρνουν μαζί τους και ένα κανόνι για να γκρεμίσουν τους τοίχους. Και έτσι καταφέρνουν το πρώτο πλήγμα.
Πρώτος χτυπήθηκε και έπεσε νεκρός στο πάτωμα ο ήρωας Φολτόπουλος, αλλά οι δύο σύντροφοί του συνέχισαν να μάχονται με μεγαλύτερο πάθος. Κι όταν τα πυρομαχικά τους έφταναν προς το τέλος, ο ένας έπιασε τη γωνιά για να καταστρέψει τον οπλισμό, ώστε να μην πέσει στα χέρια του εχθρού, ενώ ο άλλος συνέχισε τη μάχη. Σε λίγο νεκρός έπεσε και ο Κιοκμενίδης, αλλά ο Αυγέρης δε σταμάτησε να ρίχνει κατά του εχθρού. Αρχίζει να σουρουπώνει και τα πυρομαχικά έχουν τελειώσει. Οι όλμοι και οι σφαίρες από την άλλη πλευρά συνεχίζουν να πέφτουν. Ο Αυγέρης, όμως, δε σκέφτεται ούτε για μια στιγμή να παραδοθεί, αν και βαριά τραυματισμένος.
Ήρθε το απόγευμα. Ομως το σπίτι, το κάστρο του Υμηττού συνέχισε να αντιστέκεται.
Ωσπου, γύρω στις 4:30 το απόγευμα οι γυναίκες της γειτονιάς που παρακολουθούσαν τη μάχη είδαν τον Δημήτρη Αυγέρη να βγαίνει τρεκλίζοντας και να φωνάζει προς τη μεριά του εχθρού:
- Σας νικήσαμε τέρατα!
Σε λίγο, μια ριπή θα τον έστελνε κι αυτόν στην αθανασία.
Όταν σίγησαν τα πυρά, το σπιτάκι ήταν διάτρητο, οι τοίχοι και το πάτωμα είχαν ίχνη εμπρησμού, ενώ τα πτώματα των μαχητών, που εκτέθηκαν στο δρόμο σε κοινή θέα, έφεραν τραύματα σε κεφάλι και θώρακα και κακώσεις από έκρηξη, πιθανότατα χειροβομβίδας.
Η μάχη είχε τελειώσει. Οι Γερμανοί μπαίνουν μέσα στο ''Κάστρο''. Ο Γερμανός διοικητής στέκεται προσοχή. Περίμενε ότι θα βρει δεκάδες πτώματα και λαβωμένους. Αντιλήφθηκε ότι οι ορδές του ντροπιάστηκαν από τρία αμούστακα παιδιά.
Από τότε, το σπιτάκι εκείνο στον Υμηττό έγινε θρύλος, σύμβολο του αγώνα για τη λευτεριά της Ελλάδας και του λαού της, για να γίνει ο ίδιος ο λαός αφέντης στον τόπο του, όπως ονειρεύτηκαν οι τρεις ΕΠΟΝίτες κι όπως το ζωγράφισαν στο νου και την καρδιά του λαού το ΕΑΜ, ο ΕΛΑΣ και το ΚΚΕ. Εκείνο το σπιτάκι ονομάστηκε Κάστρο και "Φρούριο των ηρώων" και οι μισογκρεμισμένοι τοίχοι του γέμισαν συνθήματα, όπως αυτό της ΕΠΟΝ: "Διαβάτη που περνάς από το σπίτι των τριών ηρώων του Υμηττού, γονάτισε, σφίξε τη γροθιά σου κι ορκίσου εκδίκηση".
Στην ημερήσια διαταγή της, η Διοίκηση του Α Σώματος Στρατού του ΕΛΑΣ θα γράψει για το κατόρθωμα των τριών ΕΠΟΝιτών ηρώων: "... ούτω ο διμοιρίτης Αυγέρης Δημήτριος και οι μαχηταί Φολτόπουλος Κωνσταντίνος και Κιοκμενίδης Αθανάσιος την 28/4/1944 εκεί εις τον οικίσκον του Υμηττού έστησαν λαμπρόν ηρώον Δόξης... Το ολοκαύτωμα των αξίων και υπέροχων αυτών μαχητών του ΕΛΑΣ των Αθηνών, πυρσός πατριωτισμού, πυρπολεί τας ψυχάς μας τας ημέρας αυτάς... Αιωνία η μνήμη των τριών ανδρείων...".
Η ηρωικότερη ώς τότε στιγμή του ΕΛΑΣ Αθήνας, που απαθανατίστηκε από την αντιστασιακή λογοτεχνία ως «Κάστρο του Υμηττού», είχε και στοιχεία αστυνομικού δράματος: Η ηγεσία του II Τάγματος και η ΟΠΛΑ Υμηττού αναζητούσαν επίμονα ενόχους πίσω από το προφανές «κάρφωμα» της αποθήκης. Αυτό αρχικά χρεώθηκε σε ακριτομύθιες των ίδιων των πεσόντων, αργότερα ανακρίθηκαν και μαχητές που είχαν διανυκτερεύσει εκεί προηγούμενα. Τελικά, οι υποψίες στράφηκαν στην ιδιοκτήτρια του σπιτιού, Νίτσα (ή Ανίκα) Αντωνίου, και στον έναν από τους δύο Ελασίτες που είχαν μεταφέρει τον οπλισμό προς το σπίτι.
Ο άνδρας εκτελέστηκε, το ίδιο και η γυναίκα, παρά το γεγονός πως ο συζυγός της (και συνιδιοκτήτης του σπιτιού), Επαμεινώνδας Αντωνίου, ήταν σημαντικό συνδικαλιστικό στέλεχος του ΕΑΜ στην Εθνική Τράπεζα.
Αν και με εξαντλημένα πυρομαχικά και απώλειες, ο ΕΛΑΣ βγήκε ενισχυμένος από τις παραπάνω μάχες. Είχε εμπεδώσει την εδαφική του κυριαρχία και είχε ανατρέψει κάθε σχέδιο των Ταγμάτων να αποκτήσουν έστω υποτυπώδη ερείσματα στις ανατολικές συνοικίες. Επίσης είχε παρέλθει ανεπιστρεπτί η περίοδος χάριτος για τους άνδρες των Ταγμάτων, που δεν είχαν τίποτε να ελπίζουν σε περίπτωση αιχμαλωσίας, όπως φάνηκε στις 9 Απριλίου, όταν μια περίπολος συνέλαβε τρεις από αυτούς σε μια ταβέρνα στα Νέα Σφαγεία.
Αυτή η μάχη, που έδωσαν οι τρεις πατριώτες, θα μείνει για πάντα χαραγμένη στη μνήμη των παλιότερων. Θα μείνει, όμως, και στην ιστορία, για να συντροφεύει τις νέες γενιές. Για να θυμίζει στους νεότερους ότι κάποιοι άνθρωποι στο βωμό της λευτεριάς πρόσφεραν το πολυτιμότερο αγαθό. Την ίδια τους τη ζωή...
Το Κάστρο του Υμηττού, για το οποίο η Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη έγραψε τους ωραιότερους στίχους της.
ΣΑΝ ΘΡΥΛΟΣ
Κάστρο δεν ήταν, ένα σπίτι απλό
βαμμένο απ' τα συνθήματα του αγώνα
σαν όλα τ' άλλα εκεί στον Υμηττό.
Μα τ' όρισε η τύχη προμαχώνα.
Κάστρο δεν ήταν, μ' άντεξε σαν Κάστρο.
Ολάκερη μια μέρα και βωμός
υψώθηκε κι ολόκληρο σαν άστρο
στην αίγλη του το πήρεν ο ουρανός
Τρία παιδιά, τρεις νέοι, τρεις επονίτες
ήταν οι μόνοι άξιοι του φρουροί
και γύρω ένα φουσάτο γκεσταπίτες,
τσολιάδες, καστροπάρτες Γερμανοί.
Κι όταν το γέρμα του ήλιου οι αντρειωμένοι,
σιγήσαν πια κι αυτοί, χωρίς πνοή
προχώρησαν αργά, δειλά,
σκιαγμένοι οι πολιορκητές μες στη σιγή.
Σωρό τα πτώματα έλεγαν θα βρούνε
και βρήκαν μόνον τρία νεκρά παιδιά.
Κατάπληκτοι τα βλέπουν κι απορούνε
πούθε έβγαινε μια τέτοια λεβεντιά.
Πούθε έβγαινε; Απ' τα Νιάτα απ' τη θυσία,
τάχεν η ΕΠΟΝ γεννήσει η ηρωική
να ξαναγράψουν μια παλιά ιστορία
σε νέα σελίδα ακόμα πιο λαμπρή.
Στο Κούγκι τώρα και στ' Αρκάδι,
το σπίτι - Κάστρο στέκεται ιερό.
Κι οι τρεις λεβέντες λάμπουν κάθε βράδυ
τρίδυμα αστέρια εκεί στον Υμηττό.
Ξημερώματα της 29ης Απριλίου, οι κάτοικοι της Γούβας και του Υμηττού αναστατώθηκαν από φωνές και πυροβολισμούς στην οδό Αγραίων. στην περιοχή της Γούβας. Σύντομα μαθεύτηκε πως μονάδες του Μηχανοκίνητου, Εύζωνοι και μικρή δύναμη Γερμανών είχαν μπλοκάρει σε ένα μικρό σπιτάκι τρεις ενόπλους.
Τρεις ΕΠΟΝίτες του ΕΛΑΣ της Αθήνας, ο Δημήτρης Αυγέρης,ο Κώστας Φολτόπουλος και ο Φάνης Κιοκμενίδης, που φύλαγαν τον οπλισμό της διμοιρίας τους, αντιμετώπισαν για πάνω από 7 ολόκληρες ώρες, με τ' ατομικά τους όπλα, 200 Γερμανούς και ταγματασφαλίτες.
Το μπλόκο δεν μπορούσε να είναι πιο εύστοχο: Το σπιτάκι αυτό είχε γίνει πρόσφατα μια από τις δύο μεγάλες αποθήκες οπλισμού του II Τάγματος Βύρωνα- Γούβας και από το προηγούμενο βράδυ είχαν καταλύσει σε αυτό ο διοικητής και υπεύθυνος οπλισμού της διμοιρίας ΕΛΑΣ Υμηττού, Δημήτρης Αυγέρης, και οι νεαροί μαχητές Κώστας Φολτόπουλος και Θάνος Κιοκμενίδης, οι οποίοι, χωρίς ελπίδα διαφυγής. αντιστάθηκαν χρησιμοποιώντας τον οπλισμό της αποθήκης -αρκετά Mannlicher, αυτόματα Sten και περίστροφα και πολλές ιταλικές χειροβομβίδες.
Δεν είχε καλά - καλά ξημερώσει, όταν ο εχθρός περικύκλωσε το σπίτι και από το στόμα αξιωματικού των τσολιάδων ακούστηκε:
- Παραδοθείτε τομάρια, γιατί διαφορετικά θα σας κάψουμε!
Η απάντηση των κυκλωμένων ΕΠΟΝιτών ήταν μια και απλή, η μοναδική που μπορούσαν να δώσουν πατριώτες... Μια ριπή από αυτόματο.
Η μάχη δεν άργησε να φουντώσει. Ηταν 8 το πρωί. Μα, κάθε προσπάθεια που έκαναν οι πολιορκητές να καταλάβουν το φρούριο απέβαινε άκαρπη, παρά το γεγονός ότι διέθεταν ισχυρότατη δύναμη πυρός και υπέρτερες δυνάμεις. Η αντίσταση των τριών παιδιών, των τριών αυτών ηρώων, ήταν εκπληκτική.
Αργά το μεσημέρι, οι Γερμανοί ενισχύουν τις γραμμές τους, φέρνουν μαζί τους και ένα κανόνι για να γκρεμίσουν τους τοίχους. Και έτσι καταφέρνουν το πρώτο πλήγμα.
Πρώτος χτυπήθηκε και έπεσε νεκρός στο πάτωμα ο ήρωας Φολτόπουλος, αλλά οι δύο σύντροφοί του συνέχισαν να μάχονται με μεγαλύτερο πάθος. Κι όταν τα πυρομαχικά τους έφταναν προς το τέλος, ο ένας έπιασε τη γωνιά για να καταστρέψει τον οπλισμό, ώστε να μην πέσει στα χέρια του εχθρού, ενώ ο άλλος συνέχισε τη μάχη. Σε λίγο νεκρός έπεσε και ο Κιοκμενίδης, αλλά ο Αυγέρης δε σταμάτησε να ρίχνει κατά του εχθρού. Αρχίζει να σουρουπώνει και τα πυρομαχικά έχουν τελειώσει. Οι όλμοι και οι σφαίρες από την άλλη πλευρά συνεχίζουν να πέφτουν. Ο Αυγέρης, όμως, δε σκέφτεται ούτε για μια στιγμή να παραδοθεί, αν και βαριά τραυματισμένος.
Ήρθε το απόγευμα. Ομως το σπίτι, το κάστρο του Υμηττού συνέχισε να αντιστέκεται.
Ωσπου, γύρω στις 4:30 το απόγευμα οι γυναίκες της γειτονιάς που παρακολουθούσαν τη μάχη είδαν τον Δημήτρη Αυγέρη να βγαίνει τρεκλίζοντας και να φωνάζει προς τη μεριά του εχθρού:
- Σας νικήσαμε τέρατα!
Σε λίγο, μια ριπή θα τον έστελνε κι αυτόν στην αθανασία.
Όταν σίγησαν τα πυρά, το σπιτάκι ήταν διάτρητο, οι τοίχοι και το πάτωμα είχαν ίχνη εμπρησμού, ενώ τα πτώματα των μαχητών, που εκτέθηκαν στο δρόμο σε κοινή θέα, έφεραν τραύματα σε κεφάλι και θώρακα και κακώσεις από έκρηξη, πιθανότατα χειροβομβίδας.
Η μάχη είχε τελειώσει. Οι Γερμανοί μπαίνουν μέσα στο ''Κάστρο''. Ο Γερμανός διοικητής στέκεται προσοχή. Περίμενε ότι θα βρει δεκάδες πτώματα και λαβωμένους. Αντιλήφθηκε ότι οι ορδές του ντροπιάστηκαν από τρία αμούστακα παιδιά.
Από τότε, το σπιτάκι εκείνο στον Υμηττό έγινε θρύλος, σύμβολο του αγώνα για τη λευτεριά της Ελλάδας και του λαού της, για να γίνει ο ίδιος ο λαός αφέντης στον τόπο του, όπως ονειρεύτηκαν οι τρεις ΕΠΟΝίτες κι όπως το ζωγράφισαν στο νου και την καρδιά του λαού το ΕΑΜ, ο ΕΛΑΣ και το ΚΚΕ. Εκείνο το σπιτάκι ονομάστηκε Κάστρο και "Φρούριο των ηρώων" και οι μισογκρεμισμένοι τοίχοι του γέμισαν συνθήματα, όπως αυτό της ΕΠΟΝ: "Διαβάτη που περνάς από το σπίτι των τριών ηρώων του Υμηττού, γονάτισε, σφίξε τη γροθιά σου κι ορκίσου εκδίκηση".
Στην ημερήσια διαταγή της, η Διοίκηση του Α Σώματος Στρατού του ΕΛΑΣ θα γράψει για το κατόρθωμα των τριών ΕΠΟΝιτών ηρώων: "... ούτω ο διμοιρίτης Αυγέρης Δημήτριος και οι μαχηταί Φολτόπουλος Κωνσταντίνος και Κιοκμενίδης Αθανάσιος την 28/4/1944 εκεί εις τον οικίσκον του Υμηττού έστησαν λαμπρόν ηρώον Δόξης... Το ολοκαύτωμα των αξίων και υπέροχων αυτών μαχητών του ΕΛΑΣ των Αθηνών, πυρσός πατριωτισμού, πυρπολεί τας ψυχάς μας τας ημέρας αυτάς... Αιωνία η μνήμη των τριών ανδρείων...".
Η ηρωικότερη ώς τότε στιγμή του ΕΛΑΣ Αθήνας, που απαθανατίστηκε από την αντιστασιακή λογοτεχνία ως «Κάστρο του Υμηττού», είχε και στοιχεία αστυνομικού δράματος: Η ηγεσία του II Τάγματος και η ΟΠΛΑ Υμηττού αναζητούσαν επίμονα ενόχους πίσω από το προφανές «κάρφωμα» της αποθήκης. Αυτό αρχικά χρεώθηκε σε ακριτομύθιες των ίδιων των πεσόντων, αργότερα ανακρίθηκαν και μαχητές που είχαν διανυκτερεύσει εκεί προηγούμενα. Τελικά, οι υποψίες στράφηκαν στην ιδιοκτήτρια του σπιτιού, Νίτσα (ή Ανίκα) Αντωνίου, και στον έναν από τους δύο Ελασίτες που είχαν μεταφέρει τον οπλισμό προς το σπίτι.
Ο άνδρας εκτελέστηκε, το ίδιο και η γυναίκα, παρά το γεγονός πως ο συζυγός της (και συνιδιοκτήτης του σπιτιού), Επαμεινώνδας Αντωνίου, ήταν σημαντικό συνδικαλιστικό στέλεχος του ΕΑΜ στην Εθνική Τράπεζα.
Αν και με εξαντλημένα πυρομαχικά και απώλειες, ο ΕΛΑΣ βγήκε ενισχυμένος από τις παραπάνω μάχες. Είχε εμπεδώσει την εδαφική του κυριαρχία και είχε ανατρέψει κάθε σχέδιο των Ταγμάτων να αποκτήσουν έστω υποτυπώδη ερείσματα στις ανατολικές συνοικίες. Επίσης είχε παρέλθει ανεπιστρεπτί η περίοδος χάριτος για τους άνδρες των Ταγμάτων, που δεν είχαν τίποτε να ελπίζουν σε περίπτωση αιχμαλωσίας, όπως φάνηκε στις 9 Απριλίου, όταν μια περίπολος συνέλαβε τρεις από αυτούς σε μια ταβέρνα στα Νέα Σφαγεία.
Αυτή η μάχη, που έδωσαν οι τρεις πατριώτες, θα μείνει για πάντα χαραγμένη στη μνήμη των παλιότερων. Θα μείνει, όμως, και στην ιστορία, για να συντροφεύει τις νέες γενιές. Για να θυμίζει στους νεότερους ότι κάποιοι άνθρωποι στο βωμό της λευτεριάς πρόσφεραν το πολυτιμότερο αγαθό. Την ίδια τους τη ζωή...
Το Κάστρο του Υμηττού, για το οποίο η Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη έγραψε τους ωραιότερους στίχους της.
ΣΑΝ ΘΡΥΛΟΣ
Κάστρο δεν ήταν, ένα σπίτι απλό
βαμμένο απ' τα συνθήματα του αγώνα
σαν όλα τ' άλλα εκεί στον Υμηττό.
Μα τ' όρισε η τύχη προμαχώνα.
Κάστρο δεν ήταν, μ' άντεξε σαν Κάστρο.
Ολάκερη μια μέρα και βωμός
υψώθηκε κι ολόκληρο σαν άστρο
στην αίγλη του το πήρεν ο ουρανός
Τρία παιδιά, τρεις νέοι, τρεις επονίτες
ήταν οι μόνοι άξιοι του φρουροί
και γύρω ένα φουσάτο γκεσταπίτες,
τσολιάδες, καστροπάρτες Γερμανοί.
Κι όταν το γέρμα του ήλιου οι αντρειωμένοι,
σιγήσαν πια κι αυτοί, χωρίς πνοή
προχώρησαν αργά, δειλά,
σκιαγμένοι οι πολιορκητές μες στη σιγή.
Σωρό τα πτώματα έλεγαν θα βρούνε
και βρήκαν μόνον τρία νεκρά παιδιά.
Κατάπληκτοι τα βλέπουν κι απορούνε
πούθε έβγαινε μια τέτοια λεβεντιά.
Πούθε έβγαινε; Απ' τα Νιάτα απ' τη θυσία,
τάχεν η ΕΠΟΝ γεννήσει η ηρωική
να ξαναγράψουν μια παλιά ιστορία
σε νέα σελίδα ακόμα πιο λαμπρή.
Στο Κούγκι τώρα και στ' Αρκάδι,
το σπίτι - Κάστρο στέκεται ιερό.
Κι οι τρεις λεβέντες λάμπουν κάθε βράδυ
τρίδυμα αστέρια εκεί στον Υμηττό.
Η εκστρατεία της Ηπείρου, ένα σκληρό και αιματηρό έπος
«Στις 10 του Οχτώβρη 1943 ο ΕΛΑΣ δέχτηκε τη διπλή επίθεση από μέρους των Γερμανών και του Ζέρβα. Παράλληλα μ' αυτό στην Αθήνα και στις άλλες πόλεις ξέσπασε ένα κύμα μιας άγριας τρομοκρατίας, που εξαπέλυσαν οι ΕΔΕΣίτες από κοινού με την ειδική ασφάλεια, τα ραλλικά τάγματα ασφαλείας και την Γκεστάπο και με τις ευχές του Γλύξμπουργκ από το Κάιρο.
Οι ΕΔΕΣίτες υπολογίζανε ότι με τα συνηθισμένα αυτά χτυπήματα, ο ΕΛΑΣ δεν θα μπορούσε ν' ανθέξει κι έτσι με την πτώση του θα παραμένανε αυτοί κύριοι της Ελλάδας. Μα πολύ γρήγορα τα όνειρα αυτά της αντεθνικής συμμορίας ΕΔΕΣ - Ράλληδων - Γλύξμπουργκ διαλύθηκαν.
Ο ΕΛΑΣ με την υποστήριξη του λαού, έδωσε την πρέπουσα απάντηση σ' αυτούς, αντιμετωπίζοντας ταυτόχρονα το γερμανικό όγκο των μηχανοκίνητων, την ΕΔΕΣίτικη μπαμπεσιά, τη ραλλική λύσσα, τη σκόπιμη διαστροφή της αλήθειας από μέρους του βασιληά και της κυβέρνησής του και το φοβερό χειμώνα με την πείνα, τη γδύμια, τις κακουχίες και την ξυπολυσιά.
Πέντε μήνες αργότερα ο ΕΔΕΣ γονατισμένος κι έτοιμος να εκμηδενιστεί, εκμεταλλεύεται τη μεγαλοψυχία του ΕΑΜ - ΕΛΑΣ, που τοποθετεί πάνω απ' όλα τον πόθο του λαού και του έθνους για την εθνική ενότητα κι αναγκάζεται, ύστερα από ένα σωρό μεμψιμοιρίες, να υπογράψει το Φλεβάρη 1944 ανακωχή - το σύμφωνο της Πλάκας - εξασφαλίζοντας έτσι μια νέα περίοδο για την αμαρτωλή ζωή του.
Από την πάλη αυτή ενάντια στους εχθρούς του λαού, γεννήθηκε το έπος της Ηπείρου, που δημιούργησε ο ΕΛΑΣ στους 5 μήνες του ηρωικού του αγώνα πάνω στα ηπειρώτικα βουνά. Ηταν ένα τραχύ έπος, ένας αιματηρός θρίαμβος, η εκστρατεία αυτή. Το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ για να αντιμετωπίσει την επίθεση του ΕΔΕΣ, δημιούργησε το "εκστρατευτικό σώμα της Ηπείρου", επικεφαλής του οποίου είχαν ενταχθεί ο Αρης κι ο συνταγματάρχης Νίκος Παπασταματιάδης. Ο κλήρος είχε λάχει πάλι στη Μεραρχία μας να εκτελέσει το καθήκον της. Τα περισσότερα τμήματα του εκστρατευτικού σώματος - το 42ο σύνταγμα με τον αντισυνταγματάρχη Θ. Σπαθή και το 2/39 σύνταγμα Ευζώνων, με τον ταγματάρχη Θ. Αρέθα, το Τάγμα Θανάτου του 36ου συντάγματος, ο ΙΙ ουλαμός της ΧΙΙΙ Πυλοβολαρχίας - ανήκανε στη ΧΙΙΙ Μεραρχία της Ρούμελης.
Πέντε ολόκληρους μήνες κράτησε η εκστρατεία αυτή. Και στο διάστημα αυτό οι αντάρτες μας δείξανε, για μια ακόμα φορά, πως η πίστη στα δίκαια του λαού μπορεί να υπερπηδήσει κάθε υλικό εμπόδιο. Ξυπόλυτοι, γυμνοί, νηστικοί πολλές φορές, ψειριασμένοι, κάτω από δυσμενέστατες καιρικές συνθήκες, οι στρατιώτες της ΧΙΙΙ Μεραρχίας τραβούσανε από επιχείρηση σε επιχείρηση με το χαμόγελο στο στόμα, αγόγγυστα, γελώντας, τραγουδώντας.
Ξεκινώντας από την Ευρυτανία τα παλληκάρια της Ρούμελης φτάσανε ύστερα από αδιάκοπες μάχες κοντά στην Αρτα και πέταξαν τους ΕΔΕΣίτες πέρα από τον Αραχθο. Οι σκληρές μάχες στο θρυλικό Βάλτο, στη Μαγούλα, στους Χαλκιόπουλους, στην Ντούνιστα, στο Κλειδί, στη Βαλανιδιά, στη Σκουλικαριά, στη Σωμερού, στα Πιστιανά κ.λπ., θα παραμείνουν αξέχαστες και θα θυμίζουν τι είνε σε θέση να καταφέρει ένας στρατός, όταν εμφορείται από τέτοια παλλαϊκά ιδανικά, όπως ο ΕΛΑΣ. Κάθε μάχη απ' αυτές είτανε και μια καινούργια αποκάλυψη για το θάρρος, τον ηρωισμό και την ανδρεία του στρατού μας.
Στη μάχη της Βαλανιδιάς μια εχθρική σφαίρα τραυμάτισε θανάσιμα στην κοιλιά το μαχητή του ΙΙ τάγματος (Ευρυτανίας) συναγωνιστή Τζακ. Μέσα σε βροχή από πυρά ο πολιτικός της ομάδας του τρέχει να τον περιποιηθεί, να του δέσει το τραύμα του με τα κομμάτια που σχίζει από το πουκάμισό του. Μα ο Τζακ του ψιθυρίζει:
-- Δε χρειάζεται συναγωνιστή. Πρόσεξε, φυλάξου εσύ. Ασε με εμένα... εγώ πάω... Ζήτω η Ελλάδα μας...
Μια καινούργια σφαίρα τραυματίζει και το δεύτερο. Κι ένας άλλος συναγωνιστής τρέχει τώρα να φροντίσει και για τους δυο.
Τέτοια παραδείγματα αυτοθυσίας, αλληλεγγύης, συναγωνιστικής κατανόησης γεμίζανε τη ζωή των ηρωικών μαχητών μας. Μοιράζονταν αδελφικά την μπουκιά τους όταν δεν υπήρχε το ψωμί. Κάπνιζαν το τσιγάρο ομαδικά όταν έλλειπε ο καπνός. Κουβαλούσανε στην πλάτη το οπλοπολυβόλο ή το κιβωτίδιο του συναγωνιστή που ήταν άρρωστος, πρόθυμα, αδιαμαρτύρητα. Σκεπάζονταν με την ίδια κουβέρτα για να ζεσταθούν. Πρόσεχε ο ένας τον άλλο στοργικά για να μην κρυώσει, να μην αρρωστήσει. Και πάντα, παρά τις άσχημες συνθήκες, και τις συνεχείς μετακινήσεις, βρίσκονταν η ευκαιρία να καθαριστούν, να ξεψειριαστούν με τους πρόχειρους κλιβάνους που η αντάρτικη εξυπνάδα επινοούσε. Στην ώρα της μάχης, οι έμπειροι στέκονταν πλάι στους άπειρους, τους ενθουσιώδεις, που πολεμούσανε όρθιοι. Κι όταν κανένας συναγωνιστής έπεφτε κάτω από τις σφαίρες του αντιπάλου ή τραυματίζονταν, γενική λύπη ξαπλωνόταν στα πρόσωπα όλων. Ετσι, η εκστρατεία αυτή ανέπτυξε τους στενούς δεσμούς και την απόλυτη ψυχική επαφή ανάμεσα στους αντάρτες.
Δεν θα ξεχαστεί ποτέ ο μεγάλος ηρωισμός και η ανδρεία που επέδειξε επίσης ο διοικητής του Ι τάγματος (Δομοκού) του 42ου συντάγματος, ανθυπολοχαγός Κακογιάννης, που συνετέλεσε στη διάλυση των μπουλουκιών του Καραμπίνα κι έπεσε ηρωικά στη μάχη του Κλειδιού.
Σύγχρονα η εκστρατεία αυτή συνετέλεσε στο να συσφιχθούν οι δεσμοί του ΕΛΑΣ με τον ηπειρώτικο λαό.
Ο Ζέρβας για να εξαπατά τους Ηπειρώτες και να τους κρατά κάτω από το ζυγό του διέδιδε ότι ο ΕΛΑΣ σφάζει, καίει, ατιμάζει και καταστρέφει τις εκκλησιές. Μα μόλις οι Ηπειρώτες τίναξαν από πάνω τους τον όγκο αυτό της συκοφαντίας και της ψευτιάς, κατανόησαν απόλυτα τον αγώνα του ΕΛΑΣ και τον ενίσχυσαν αμέριστα στη μεγάλη τους πλειοψηφία. Διέθεσαν σ' αυτόν ό,τι είχαν, ακόμα και τη ράχη τους, για τις μεταφορές.
Και πείσθηκαν ότι ο Ζέρβας όχι απλώς έφευγε σε κάθε εμφάνιση των Γερμανών αλλά και δεν ειδοποιούσε τους χωρικούς για να κρυφτούν. Γιατί βλέπανε ότι όχι μόνο τα τμήματα του Ζέρβα φεύγανε κάθε φορά που εμφανίζονταν οι Γερμανοί, ανοίγοντας το δρόμο για να χτυπηθούν τα τμήματα του ΕΛΑΣ, μα και δεν τους χτυπούσανε κι όταν ακόμα τα τμήματα του ΕΛΑΣ κυνηγούσανε τους κατακτητές, που έτσι γλύτωναν από βέβαιη καταστροφή.
Συνάμα είδε με τα μάτια του ότι μονάχα ο ΕΛΑΣ πολεμούσε νικηφόρα. Αυτό φάνηκε στις τρεις τελευταίες μάχες του ΕΛΑΣ στην Ηπειρο, όταν κανείς χωρικός στις γύρω περιοχές δεν κινήθηκε να φύγει ή να κρύψει τα πράγματά του, λέγοντας ότι εφ' όσον ο ΕΛΑΣ βρίσκεται εδώ, οι Γερμανοί δε θα περάσουν.
Οι ΕΔΕΣίτες υπολογίζανε ότι με τα συνηθισμένα αυτά χτυπήματα, ο ΕΛΑΣ δεν θα μπορούσε ν' ανθέξει κι έτσι με την πτώση του θα παραμένανε αυτοί κύριοι της Ελλάδας. Μα πολύ γρήγορα τα όνειρα αυτά της αντεθνικής συμμορίας ΕΔΕΣ - Ράλληδων - Γλύξμπουργκ διαλύθηκαν.
Ο ΕΛΑΣ με την υποστήριξη του λαού, έδωσε την πρέπουσα απάντηση σ' αυτούς, αντιμετωπίζοντας ταυτόχρονα το γερμανικό όγκο των μηχανοκίνητων, την ΕΔΕΣίτικη μπαμπεσιά, τη ραλλική λύσσα, τη σκόπιμη διαστροφή της αλήθειας από μέρους του βασιληά και της κυβέρνησής του και το φοβερό χειμώνα με την πείνα, τη γδύμια, τις κακουχίες και την ξυπολυσιά.
Πέντε μήνες αργότερα ο ΕΔΕΣ γονατισμένος κι έτοιμος να εκμηδενιστεί, εκμεταλλεύεται τη μεγαλοψυχία του ΕΑΜ - ΕΛΑΣ, που τοποθετεί πάνω απ' όλα τον πόθο του λαού και του έθνους για την εθνική ενότητα κι αναγκάζεται, ύστερα από ένα σωρό μεμψιμοιρίες, να υπογράψει το Φλεβάρη 1944 ανακωχή - το σύμφωνο της Πλάκας - εξασφαλίζοντας έτσι μια νέα περίοδο για την αμαρτωλή ζωή του.
Από την πάλη αυτή ενάντια στους εχθρούς του λαού, γεννήθηκε το έπος της Ηπείρου, που δημιούργησε ο ΕΛΑΣ στους 5 μήνες του ηρωικού του αγώνα πάνω στα ηπειρώτικα βουνά. Ηταν ένα τραχύ έπος, ένας αιματηρός θρίαμβος, η εκστρατεία αυτή. Το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ για να αντιμετωπίσει την επίθεση του ΕΔΕΣ, δημιούργησε το "εκστρατευτικό σώμα της Ηπείρου", επικεφαλής του οποίου είχαν ενταχθεί ο Αρης κι ο συνταγματάρχης Νίκος Παπασταματιάδης. Ο κλήρος είχε λάχει πάλι στη Μεραρχία μας να εκτελέσει το καθήκον της. Τα περισσότερα τμήματα του εκστρατευτικού σώματος - το 42ο σύνταγμα με τον αντισυνταγματάρχη Θ. Σπαθή και το 2/39 σύνταγμα Ευζώνων, με τον ταγματάρχη Θ. Αρέθα, το Τάγμα Θανάτου του 36ου συντάγματος, ο ΙΙ ουλαμός της ΧΙΙΙ Πυλοβολαρχίας - ανήκανε στη ΧΙΙΙ Μεραρχία της Ρούμελης.
Πέντε ολόκληρους μήνες κράτησε η εκστρατεία αυτή. Και στο διάστημα αυτό οι αντάρτες μας δείξανε, για μια ακόμα φορά, πως η πίστη στα δίκαια του λαού μπορεί να υπερπηδήσει κάθε υλικό εμπόδιο. Ξυπόλυτοι, γυμνοί, νηστικοί πολλές φορές, ψειριασμένοι, κάτω από δυσμενέστατες καιρικές συνθήκες, οι στρατιώτες της ΧΙΙΙ Μεραρχίας τραβούσανε από επιχείρηση σε επιχείρηση με το χαμόγελο στο στόμα, αγόγγυστα, γελώντας, τραγουδώντας.
Ξεκινώντας από την Ευρυτανία τα παλληκάρια της Ρούμελης φτάσανε ύστερα από αδιάκοπες μάχες κοντά στην Αρτα και πέταξαν τους ΕΔΕΣίτες πέρα από τον Αραχθο. Οι σκληρές μάχες στο θρυλικό Βάλτο, στη Μαγούλα, στους Χαλκιόπουλους, στην Ντούνιστα, στο Κλειδί, στη Βαλανιδιά, στη Σκουλικαριά, στη Σωμερού, στα Πιστιανά κ.λπ., θα παραμείνουν αξέχαστες και θα θυμίζουν τι είνε σε θέση να καταφέρει ένας στρατός, όταν εμφορείται από τέτοια παλλαϊκά ιδανικά, όπως ο ΕΛΑΣ. Κάθε μάχη απ' αυτές είτανε και μια καινούργια αποκάλυψη για το θάρρος, τον ηρωισμό και την ανδρεία του στρατού μας.
Στη μάχη της Βαλανιδιάς μια εχθρική σφαίρα τραυμάτισε θανάσιμα στην κοιλιά το μαχητή του ΙΙ τάγματος (Ευρυτανίας) συναγωνιστή Τζακ. Μέσα σε βροχή από πυρά ο πολιτικός της ομάδας του τρέχει να τον περιποιηθεί, να του δέσει το τραύμα του με τα κομμάτια που σχίζει από το πουκάμισό του. Μα ο Τζακ του ψιθυρίζει:
-- Δε χρειάζεται συναγωνιστή. Πρόσεξε, φυλάξου εσύ. Ασε με εμένα... εγώ πάω... Ζήτω η Ελλάδα μας...
Μια καινούργια σφαίρα τραυματίζει και το δεύτερο. Κι ένας άλλος συναγωνιστής τρέχει τώρα να φροντίσει και για τους δυο.
Τέτοια παραδείγματα αυτοθυσίας, αλληλεγγύης, συναγωνιστικής κατανόησης γεμίζανε τη ζωή των ηρωικών μαχητών μας. Μοιράζονταν αδελφικά την μπουκιά τους όταν δεν υπήρχε το ψωμί. Κάπνιζαν το τσιγάρο ομαδικά όταν έλλειπε ο καπνός. Κουβαλούσανε στην πλάτη το οπλοπολυβόλο ή το κιβωτίδιο του συναγωνιστή που ήταν άρρωστος, πρόθυμα, αδιαμαρτύρητα. Σκεπάζονταν με την ίδια κουβέρτα για να ζεσταθούν. Πρόσεχε ο ένας τον άλλο στοργικά για να μην κρυώσει, να μην αρρωστήσει. Και πάντα, παρά τις άσχημες συνθήκες, και τις συνεχείς μετακινήσεις, βρίσκονταν η ευκαιρία να καθαριστούν, να ξεψειριαστούν με τους πρόχειρους κλιβάνους που η αντάρτικη εξυπνάδα επινοούσε. Στην ώρα της μάχης, οι έμπειροι στέκονταν πλάι στους άπειρους, τους ενθουσιώδεις, που πολεμούσανε όρθιοι. Κι όταν κανένας συναγωνιστής έπεφτε κάτω από τις σφαίρες του αντιπάλου ή τραυματίζονταν, γενική λύπη ξαπλωνόταν στα πρόσωπα όλων. Ετσι, η εκστρατεία αυτή ανέπτυξε τους στενούς δεσμούς και την απόλυτη ψυχική επαφή ανάμεσα στους αντάρτες.
Δεν θα ξεχαστεί ποτέ ο μεγάλος ηρωισμός και η ανδρεία που επέδειξε επίσης ο διοικητής του Ι τάγματος (Δομοκού) του 42ου συντάγματος, ανθυπολοχαγός Κακογιάννης, που συνετέλεσε στη διάλυση των μπουλουκιών του Καραμπίνα κι έπεσε ηρωικά στη μάχη του Κλειδιού.
Σύγχρονα η εκστρατεία αυτή συνετέλεσε στο να συσφιχθούν οι δεσμοί του ΕΛΑΣ με τον ηπειρώτικο λαό.
Ο Ζέρβας για να εξαπατά τους Ηπειρώτες και να τους κρατά κάτω από το ζυγό του διέδιδε ότι ο ΕΛΑΣ σφάζει, καίει, ατιμάζει και καταστρέφει τις εκκλησιές. Μα μόλις οι Ηπειρώτες τίναξαν από πάνω τους τον όγκο αυτό της συκοφαντίας και της ψευτιάς, κατανόησαν απόλυτα τον αγώνα του ΕΛΑΣ και τον ενίσχυσαν αμέριστα στη μεγάλη τους πλειοψηφία. Διέθεσαν σ' αυτόν ό,τι είχαν, ακόμα και τη ράχη τους, για τις μεταφορές.
Και πείσθηκαν ότι ο Ζέρβας όχι απλώς έφευγε σε κάθε εμφάνιση των Γερμανών αλλά και δεν ειδοποιούσε τους χωρικούς για να κρυφτούν. Γιατί βλέπανε ότι όχι μόνο τα τμήματα του Ζέρβα φεύγανε κάθε φορά που εμφανίζονταν οι Γερμανοί, ανοίγοντας το δρόμο για να χτυπηθούν τα τμήματα του ΕΛΑΣ, μα και δεν τους χτυπούσανε κι όταν ακόμα τα τμήματα του ΕΛΑΣ κυνηγούσανε τους κατακτητές, που έτσι γλύτωναν από βέβαιη καταστροφή.
Συνάμα είδε με τα μάτια του ότι μονάχα ο ΕΛΑΣ πολεμούσε νικηφόρα. Αυτό φάνηκε στις τρεις τελευταίες μάχες του ΕΛΑΣ στην Ηπειρο, όταν κανείς χωρικός στις γύρω περιοχές δεν κινήθηκε να φύγει ή να κρύψει τα πράγματά του, λέγοντας ότι εφ' όσον ο ΕΛΑΣ βρίσκεται εδώ, οι Γερμανοί δε θα περάσουν.
Ο συνταγματάρχης Ν. Παπασταματιάδης μιλώντας το Μάρτη του 1944, σχετικά με την εκστρατεία αυτή της Ηπείρου, ανέφερε:
'' Είναι κάτι αφάνταστο το σθένος, η αυτοθυσία, η γενναιότητα των ανδρών του κλιμακίου της Ηπείρου. Τιμή απεριόριστη σ' αυτούς τους αγνούς ΕΛΑΣίτες μας, που ξυπόλητοι, πεινασμένοι, κακοπαθημένοι, άντεξαν στην πεντάμηνη ταλαιπωρία - κι άντεξαν νικηφόρα. Με δυο λέξεις, υπήρξαν ήρωες... Είμαστε περήφανοι που διοικήσαμε τέτοιους ψυχωμένους αγωνιστές προμάχους του λαού. Δεν θα ξεχαστεί ποτέ η θριαμβευτική επιστροφή των παλικαριών της Ρούμελης. Είτανε κουρελιασμένοι, ξυπόλυτοι, ταλαιπωρημένοι. Μα στα πρόσωπα όλων έλαμπε η ικανοποίηση ότι εχτέλεσαν το καθήκον τους απέναντι
του λαού ''.
(Αναδημοσίευση από έκδοση της Επιτροπής Διαφώτισης της 8ης Μεραρχίας του ΕΛΑΣ - Αρχείο ΚΕ του ΚΚΕ)
'' Είναι κάτι αφάνταστο το σθένος, η αυτοθυσία, η γενναιότητα των ανδρών του κλιμακίου της Ηπείρου. Τιμή απεριόριστη σ' αυτούς τους αγνούς ΕΛΑΣίτες μας, που ξυπόλητοι, πεινασμένοι, κακοπαθημένοι, άντεξαν στην πεντάμηνη ταλαιπωρία - κι άντεξαν νικηφόρα. Με δυο λέξεις, υπήρξαν ήρωες... Είμαστε περήφανοι που διοικήσαμε τέτοιους ψυχωμένους αγωνιστές προμάχους του λαού. Δεν θα ξεχαστεί ποτέ η θριαμβευτική επιστροφή των παλικαριών της Ρούμελης. Είτανε κουρελιασμένοι, ξυπόλυτοι, ταλαιπωρημένοι. Μα στα πρόσωπα όλων έλαμπε η ικανοποίηση ότι εχτέλεσαν το καθήκον τους απέναντι
του λαού ''.
(Αναδημοσίευση από έκδοση της Επιτροπής Διαφώτισης της 8ης Μεραρχίας του ΕΛΑΣ - Αρχείο ΚΕ του ΚΚΕ)
Γοργοπόταμος
(25 Νοέμβρη 1942)
Η περιγραφή της μάχης όπως την έγραψε ο Κωστούλας και τη διόρθωσε ο Άρης
Στις 25 Νοέμβρη του 1942, με τη συνεργασία των ανταρτών ΕΛΑΣ – ΕΔΕΣ και Άγγλων σαμποτέρ έγινε η ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου, που διέκοψε για αρκετές μέρες τον ανεφοδιασμό του «Άφρικα κορπς» του Ρόμελ και επηρέασε σοβαρά την έκβαση των επιχειρήσεων στη Βόρεια Αφρική.
Στις 21 Νοέμβρη στο χωριό Καστριώτισσα αποφασίστηκε σε κοινή σύσκεψη των αρχηγών ΕΛΑΣ – ΕΔΕΣ και των Άγγλων συνδέσμων να χτυπηθεί η φρουρά και να ανατιναχτεί η γέφυρα του Γοργοπόταμου και αμέσως οι αντάρτες κινήθηκαν προς τη γέφυρα.
Δίνουμε παρακάτω την περιγραφή της μάχης του Γοργοπόταμου, όπως την έγραψε το Νοέμβρη του 1944 ο Κωστούλας (Κ. Ν. Καβρέτζης) και τη διόρθωσε ο Άρης στη Λαμία, έδρα τότε του Γενικού Στρατηγείου του ΕΛΑΣ. Σημειώνουμε ότι ο Κωστούλας, έφεδρος αξιωματικός, έγραψε τη διαταγή της επιχείρησης που υπαγόρευσε ο Άρης και ήταν επικεφαλής των τριών ομάδων του ΕΛΑΣ που χτύπησαν την κύρια δύναμη της φρουράς.
25 Νοέμβρη 1942. Νύχτωσε. Στην κορφή της Οίτης, στο Πριόνι του Χονδρογιάννη. Ανάμεσα σε θεόρατα έλατα απαγκιάσαμε για να περάσουμε τη βραδιά νηστικοί, ύστερα από πολύωρη πορεία. Το μέρος υγρό. Το χιόνι πέφτει αδιάκοπα.
-Ανάψτε ένα σωρό μπρε! φωνάζει ο Καραλίβανος.
Στρίβει το μουστάκι του ο Θάνος κι οργανώνει στ’ άψε-σβήσε τη δουλειά. Τα έξυπνα μάτια του παρακολουθούν κάθε κίνηση. Από τα λίγα ξύλα παίρνει φωτιά ο πρώτος σωρός, ακολουθεί ο δεύτερος.
Κι αρχίζουμε το σβήσιμο… Και με το σβήσιμο της φωτιάς μας βρίσκει η αυγή.
Χιονίζει και βρέχει συνέχεια. Τα εκρηκτικά προωθούνται για το καλύβι - στα μισά του δρόμου ως το γιοφύρι. Γίνεται προσκλητήριο. Όξω από την παράγκα των συνεργείων παρατάσσεται η δύναμη του Ζέρβα, σαρανταπέντε περίπου. Καμιά δεκαριά - το συγγενολόι του - ο Μιχάλης, ο Λεωνίδας, ο Παντελής, ο παπάς κι άλλοι. Κι ένα οπλοπολυβόλο.
Απέναντι παραταχτήκαμε εμείς. Εφτά συγκροτημένες ομάδες κι η ομάδα διοίκησης του αρχηγείου - 115 περίπου. Με 7 οπλοπολυβόλα, ένα βαρύ χότσκις, 3-4 τόμσον, κάμποσα στεν, αραβίδες και μακρύκανα ιταλικά. Κατά τις εννιά ξεκινήσαμε. Μαζί και το συνεργείο των Άγγλων. Μολυβένιος ο ουρανός. Όσο κατεβαίνουμε βρέχει και μας ποτίζει ως το κόκαλο.
Όξω από το καλύβι στην άκρη στη λάκα, ανάμεσα σε τρία ντούσικα, ο αρχηγός αλλάζει για τρίτη φορά το σχέδιο δράσης… Ο Ζέρβας γιομάτος ενθουσιασμό αδειάζει ένα μικρό μπουκάλι με ούζο.
-Έτσι μπράβο, αυτό το σχέδιο είναι σωστό. Το ’πα γω. Εμείς δεν θα χωρίσουμε ποτέ αδελφέ μου Άρη… Και ξύνονταν ανήσυχος.
Είχε την καλοσύνη από βραδύς να ξαλαφρώσει το μανδύα του αρχηγού από μερικά ζωύφια.
-Λοιπόν - τόνισε συμπερασματικά ο αρχηγός - ο Κωστούλας με τρεις ομάδες και την ομάδα διοίκησης θα χτυπήσει την κύρια δύναμη, το φυλάκιο. Η ομάδα του Διαμαντή θα πιάσει την ξύλινη γέφυρα για ν’ αντιμετωπίσει εχθρικές ενισχύσεις που τυχόν θάρθουν από τη Λαμία μ’ αυτοκίνητα. Η ομάδα του Κίμωνα θα κόψει τα τηλεφωνικά σύρματα δέκα λεφτά πριν αρχίσει η επίθεση και θα πιάσει θέσεις ένα χιλιόμετρο μακριά από τη γέφυρα, προς τη Λαμία, με Άγγλο αξιωματικό που θα οργανώσει ανατίναξη με σκοπό να εμποδίσουν εχθρικές ενισχύσεις που τυχόν θάρθουν με το τρένο. Από τη γέφυρα της Παπαδιάς αποκλείεται να σταλούν ενισχύσεις. Και δυο ομάδες με τον Περικλή, το Θάνο, το Νικηφόρο, τον Πελοπίδα, θα τις κρατήσω για εφεδρεία.
-Από τις δικές μου δυνάμεις πρέπει - διέκοψε ο Ζέρβας - να λάβουν μέρος και στις δυο πλευρές. Ο Μιχάλης Μυριδάκης θα πάει με τον Κωστούλα.
-Ναι, είπε ο αρχηγός. Με 15 άντρες θα περάσει τη γαλαρία, θα καταλάβει τυχόν υπάρχον πολυβολείο πάνω στη γαλαρία και θα κυκλώσει από τα νώτα το φυλάκιο με τρόπο που να μη μπορέσει να διαφύγει κανένας τους. Η υπόλοιπη δύναμή σου θα χτυπήσει το αριστερό φυλάκιο. Άλλωστε εκεί είναι σε σκηνή 15 Ιταλοί χωρίς οργανωμένες θέσεις μ’ ένα πολυβόλο μόνο.
ΜΟΛΙΣ ΤΟΥΣ ΠΑΡΕΙ Ο ΥΠΝΟΣ
Ξεροκατάπιε ο Ζέρβας.
-Κι αν χρειαστεί - συνέχισε ο αρχηγός - ρίχνουμε τμήμα της εφεδρείας για ενίσχυση. Σε 300 μέτρα απόσταση από αριστερά του ποταμού και σε σημείο που να δεσπόζει του πεδίου της μάχης να εγκαταστήσουμε το βαρύ πολυβόλο το οποίο θάχουμε στη διάθεσή μας. Εκεί θάχουμε και το Σταθμό Διοίκησης. Είστε σύμφωνος;
- Περίφημα… Δεν γίνεται καλύτερα. Μόνο που νομίζω πως πρέπει ν’ αρχίσουμε ή από βραδύς ή ξημερώματα.
-Ίσα-Ίσα, τόνισε ο 'Αρης, ούτε ξημερώματα πρέπει ν’ αρχίσουμε. Θα τους αφήσουμε να τους πάρει ο ύπνος και θα χτυπήσουμε στις 11 ή τα μεσάνυχτα. Έτσι θάχουμε τον καιρό ν’ αντιμετωπίσουμε οποιαδήποτε εξέλιξη της μάχης. Κι αν τυχόν φέρει ενισχύσεις ο εχθρός να μη μπορεί να τις χρησιμοποιήσει ενάντιά μας με αποτελεσματικότητα τη νύχτα. Όσο να ξημερώσει θα πρέπει οι άντρες να βγάλουνε τον ανήφορο και νάχουνε μπει στα έλατα. Σημείο συγκέντρωσης η καλύβα.
-Είπαμε - τονίζει ο Ζέρβας - δεν πρόκειται να διαφωνήσουμε ποτέ εμείς. Θα βαδίσουμε μαζί ως το τέλος.
Απ’ τη Βίνιανη ως το Γοργοπόταμο ο Ζέρβας είχε με τον 'Αρη, αλλεπάληλες συνομιλίες για την εξεύρεση βάσης για συνεργασία. Και κατέληξε πως είναι σύμφωνος για συνεργασία σε εαμική βάση και δημιουργία κοινής διοίκησης του ΕΛΑΣ με προσωπική συμμετοχή του. Γι’ αυτό ο αρχηγός πάντα προσεχτικός σε κάθε του φράση συμπλήρωνε:
- Επί σχεδίου βέβαια…
- Δε πάμε - πρότεινε ο αρχηγός - να μιλήσουμε δυο λόγια στους αντάρτες μας;
- Δε βαριέσαι, απάντησε με υπεροψία ο Ζέρβας. Δεν έχω να τους πω τίποτα, ούτε άλλωστε το κρίνω σκόπιμο.
- Με συγχωρείς αλλά εγώ θα πάω να μιλήσω στους δικούς μου πέντε λόγια.
Φεύγουμε. Στην άκρη της λάκας συντάχτηκαν οι άντρες.
-Έχουμε ―αρχίζει (ο Άρης)― πληροφορίες πως είναι πολύ οχυρωμένη η γέφυρα. Το φυλάκιο περιβάλλεται από συρματοπλέγματα που τα διαρρέει ηλεκτρικό ρεύμα και έχουν και νάρκες. Ενδέχεται να έχουμε θυσίες, και θυσίες μεγάλες. Η ανατίναξη όμως της γέφυρας συμφέρει τόσο στον συμμαχικό αγώνα, όσο και στον καθαρά ελληνικό. Και αν πρόκειται να επιζήσουν απ’ τη μάχη μόνο πέντε αντάρτες η επιχείρηση κρίνουμε πως πρέπει οπωσδήποτε να γίνει. Τι λέτε εσείς; Θα την κάνουμε;
-Θα την κάνουμε! Τα μάτια των ανταρτών βγάζουνε σπίθες. Με πυρωμένη την ψυχή περιμένουνε, ανυπομονούνε.
- Όποιος θέλει να μείνει ή γιατί φοβάται, ή γιατί νομίζει ότι έχει υποχρεώσεις και πρέπει να ζήσει, ή γιατί τέλος πάντων δεν θέλει να πολεμήσει να βγει έξω άφοβα. Τον αποδεσμεύω από τον όρκο πούχε δώσει.
Κανένας δεν κινήθηκε..
- Ξέραμε γιατί ήρθαμε κι αυτήν την ώρα περιμέναμε! τονίζει ένας αντάρτης.
Με καλαμπούρι ο αρχηγός δίνει φωτιά στους συναγωνιστές κι αναλύει το σχέδιο της επίθεσης.
Ο καιρός υποχωρεί. Θολά κάπως φαίνεται το έδαφος ως τη γέφυρα. Η μεγάλη κλίση της δυτικής πλευράς, η ελαφρή της ανατολικής, το φυλάκιο, τα δυο πολυβόλα, τα χαρακώματα, η γαλαρία, το κόνισμα… Στήλωσα στα μάτια μου τα κιάλια και συνεχίζω την αναγνώριση.
Οχτώ η ώρα το βράδυ. Ήρθε και το νερό που ζήτησε ο Κρις, για να μπορέσουμε να ξεκινήσουμε… Λάσπη, σκοτάδι, λάσπη και πάλι λάσπη. Φιλιόμαστε και ψιθυριστά αποχαιρετιόμαστε. Αν είχε φως θα φαίνονταν όλα τα μάτια βουρκωμένα. Ενωμένοι στη λύπη και στη χαρά, στη ζωή και στο θάνατο με τη φιλία που σφυρηλατήθηκε στην τραχύτητα, στις δυσκολίες και στη φωτιά του αγώνα - πονάμε για το χωρισμό. Μα φεύγουμε με παρμένη την απόφαση. Σα φίδια οι ομάδες γλιστράνε στις γιδόστρατες. Η λάσπη της δεξαμενής που μας φτάνει πάνω από το γόνα περνιέται σύντομα. Σκοτάδι - παντού σκοτάδι και νεκρική ησυχία.
Ένα τρένο έρχεται από τη γέφυρα της Παπαδιάς. Εντολή έχουμε να μη το θίξουμε. Φτάσαμε στο κόνισμα. Ο ανθυπολοχαγός Μιχάλης του Ζέρβα χώρισε. Πήρε την κατεύθυνση της γαλαρίας. Εμείς κόψαμε αριστερά. Βρίσκουμε την ευκαιρία με το θόρυβο του τρένου και φτάνουμε τρία μέτρα μακριά από το συρματόπλεγμα. Παραδίνω τα ψαλίδια στην πρώτη ομάδα. Ο Καραλίβανος πιάνει το αριστερό της παράταξης - τη λάκα δίπλα στη γέφυρα. Πολύ αμυδρή διακρίνεται η σιλουέτα του σκοπού ένα δυο μέτρα βαθιά πάνω στη γέφυρα. Μάς αντιλήφτηκε και ρίχνει. Η πρώτη μας ντουφεκιά τον ρίχνει νεκρό. Και η μάχη άναψε.
Δυο ιταλικά πολυβόλα βάζουνε συνεχώς. Οι φαντάροι του φυλακίου πετάχτηκαν από τον ύπνο με τα εσώρουχα. Ένα οπλοπολυβόλο βάλλει από το παράθυρο κι ένα από τη γωνιά του φυλακίου. Δευτερόλεπτα σταματήσαμε μόνο για να επισημάνουμε θέσεις. Όρθιοι. Ο Καραλίβανος βάλλεται συνέχεια. Στο μεταξύ η πρώτη ομάδα κόβει τα σύρματα, η δεύτερη διοχετεύεται δεξιότερα κάτω από τα συρματοπλέγματα και η τρίτη τα περνάει πιο δεξιότερα. Ο ασυρματιστής μόλις ετοιμάστηκε να γυρίσει δέχεται μια ριπή μας και… διακόπτει. Ο Κεραυνός, ο Ταύρος και ο Ατρόμητος προπορεύονται… Είμαστε έτοιμοι για τη γενική έφοδο όταν από τη γαλαρία η ομάδα του Μιχάλη μας βάλλει. Καθηλωθήκαμε. Μια ιαχή βουερή από βρισιές και απειλές αντήχησε. Και η ομάδα του Μιχάλη σταμάτησε. Μόνο η αδεξιότητα των σκοπευτών γλίτωσε από τον θάνατο τα πρώτα παλικάρια μας που πλησίαζαν το φυλάκιο.
ΟΙ ΖΕΡΒΙΚΟΙ ΤΑ ΧΑΝΟΥΝ ΚΑΙ ΥΠΟΧΩΡΟΥΝ
- Η Τρίτη ομάδα προς τις σκηνές, φώναξα.
Τις σκηνές που ήταν δεξιά από το φυλάκιο απ’ όπου ρίχνουνται αραιοί πυροβολισμοί. Σιγεί και το δεύτερο εχθρικό οπλοπολυβόλο. Η δεύτερη ομάδα αλλάζει αμέσως το δικό της πούπαθε εμπλοκή - ιταλικό από τη μάχη του Κρίκελου - και χρησιμοποιεί νέο. Ο Κεραυνός μπήκε στη σκηνή. Άλλον βαράει με τον υποκόπανο, μ’ άλλον πιάνεται στα χέρια… Χειροβομβίδες ρίχνονται πάνω στα πολυβόλα. Και σε 18 λεπτά έχουμε γίνει απόλυτα κύριοι του πεδίου της μάχης και παύουμε τις ντουφεκιές. Πολλοί έρχονται ντυμένοι ιταλικά από δίκωχο μέχρι άρβυλα.
-Τη φωτοβολίδα Μιχάλη! Το φυλάκιο κατελήφθη!
Μα ο Μιχάλης (Μυριδάκης του ΕΔΕΣ) δεν φαίνεται. Ψάχνουν οι άντρες μα πουθενά. Δίνω εντολή και οι δυο ομάδες πιάνουν θέσεις προς τα ανατολικά και οι άλλες δυο ερευνούν και συγκεντρώνουν τα λάφυρα. Ο Μιχάλης στα αναμεταξύ δε φαίνεται και φωνάζουμε συνέχεια για να ειδοποιηθεί το Στρατηγείο πως το φυλάκιο κατελήφθη. Δύναμη 80 και πάνω Ιταλογερμανών με οργανωμένες θέσεις άμυνας και γερό οπλισμό είχε εξουδετερωθεί σε 18 λεπτά της ώρας… Μα ο Μιχάλης δεν έκλεισε από τα νώτα το φυλάκιο κι έτσι κατόρθωσαν να διαφύγουν αρκετοί. Στη δυτική πλευρά η Ζερβική δύναμη δεν πλησίασε. Από 150 μέτρα έριξε. Οι Ιταλοί ακροβολίστηκαν. Το μεγάλωμα του μετώπου άμυνάς τους έκαμε τους Ζερβικούς να τα χάσουν. Φεύγουν πανικόβλητοι προς το Στρατηγείο.
Κι εκεί μεγαλοποιούν την κατάσταση.
- Μας κύκλωσαν στρατηγέ μου! Θα βγουν ψηλότερα από μάς… Ο Ζέρβας ξύνει τα γένια του και παίρνει σύντομα την απόφαση.
- Τότε θα ρίξουμε τρεις φωτοβολίδες για να διατάξουμε γενική υποχώρηση, λέει.
Χρονοτριβή δε χρειάζεται. Στη Λαμία τα φώτα έχουνε σβήσει. Δέκα στρατιωτικά αυτοκίνητα κυλάνε προς το Λιανοκλάδι. Οι στιγμές κρίνουν την έκβαση πια.
Όρθιος ο αρχηγός συντάσσει αμέσως τις δυο ομάδες εφεδρείας.
- Να καθαρίσει αμέσως το έδαφος με κάθε θυσία.
Φτάνει και ο Θάνος όλο χολή.
- Ο Κωστούλας πήρε από ώρα το φυλάκιο! Φωνάζουν συνέχεια!
Και με το πιστόλι στο χέρι προσπαθεί να μάσει τ’ «ασκέρι» του Ζέρβα για να το ρίξει κι αυτό στη μάχη.
Τελικά μόνο τρεις κατορθώνει να πάρει μαζί του.
Και τα βρισίδια του ακούγονται και σκεπάζουν όλη τη χλαλοή…
Ο συνταγματάρχης Έντι ύστερα από συνεννόηση με τον Άρη κι ενώ ακόμα συνεχίζεται στα αριστερά η μάχη, γλιστράει με την ομάδα σαμποτέρ (Άγγλων και Ελλήνων) στην αριστερή βάση της γέφυρας και οργανώνουν την πρώτη ανατίναξη. Ο συνταγματάρχης Κρις έμεινε με τον Άρη και το Ζέρβα. Αψηφώντας και αυτή ακόμα την έκβαση της μάχης που εξελίσσεται στο σημείο αυτό κολλάνε τις «μαγνητικές χελώνες» στη βάση της γέφυρας ατάραχοι κι ανεπηρέαστοι δείχνοντας ―πρέπει να το πούμε― πραγματικό ηρωισμό με πρώτο και καλύτερο από όλους τον ταξίαρχο Έντι.
Η ΑΝΑΤΙΝΑΞΗ
Το υλικό μεταφέρεται. Τα πολυβόλα μετακινούνται. Μέσα στο φέγγισμα του φεγγαριού διαγράφονται οι σκιές που κινούνται σβέλτα. Μάς ανησυχεί όμως η άλλη πλευρά. Το ιταλικό πολυβόλο στην απέναντι άκρη της γέφυρας βάζει ακόμα. Παίρνουμε την απόφαση να τους ενισχύσουμε. Τέσσερις αντάρτες ο Ταύρος, ο Καραφωτιάς και δυο της ομάδας διοίκησης του Καραλίβανου περνούν τη γέφυρα. Η αναπνοή μας είναι κομμένη. Τα δευτερόλεπτα περνούν… Αυτοί βαδίζουν σταθερά πάνου στα σίδερα. Η καρδιά μας σφίγγεται. Και υγραίνονται τα μάτια μας ατενίζοντας το ψυχικό μεγαλείο των τεσσάρων ηρώων.
Η αδημονία μας κορυφώνεται. Το πολυβόλο «το γέλιο του Θεού» συνεχίζει να βάλλει. Συχνά-πυκνά φαίνονται οι λάμψεις από τις ντουφεκιές. Ο θόρυβος του ποταμιού μάς εκνευρίζει. Το τρένο από το Λιανοκλάδι έχει ξεκινήσει για το Γοργοπόταμο ―έρχεται… Μέσα στο κορύφωμα της αδημονίας, ενώ ακόμα αντίπερα συνεχίζεται η μάχη, αρχίζουν απ’ αντίπερα οι φωνές:
- Φτά-σα-με! Φτά-σα-με!!!
Ευτυχισμένα χαμόγελα διαγράφονται στα χείλη μας.
Και τα μάτια μας καρφώνονται στην πλαγιά στα πουρνάρια απ’ όπου αργά, βαριά προχωρεί το «θηρίο».
- Ανατίναξη! αντηχεί από την άκρη της γέφυρας μια βραχνή φωνή.
Λίγα δευτερόλεπτα για να αραιώσουμε και μια τεράστια φλόγα συνοδεύει την έκρηξη. Και το ήρεμο τοπίο φωτίζεται… Το τρένο περνάει από το επικίνδυνο σημείο χωρίς όμως να πειραχτεί από έκρηξη… Αλλά η ομάδα βάλλει μέσα στα βαγόνια. Οιμωγές σχίζουν το σκοτάδι.
- Αδέρφια! αντηχεί η φωνή του οδηγού - επίκληση γεμάτη φόβο. Μη με σκοτώνετε αδέρφια! Είμαι Έλληνας!
Από τα βαγόνια απαντούν στα πυρά μας. Μα πληθαίνουν οι νεκροί κι οι τραυματίες. Ο Λευτέρης, ο Κίμωνας ακάλυπτοι σε δέκα μέτρα ρίχνουν, ρίχνουν αδιάκοπα. Λίγο βαστάει ο χορός του θανάτου. Και το τρένο κάνει όπισθεν ολοταχώς. Σε λίγο ακούγεται και η δεύτερη έκρηξη. Τρίζουν τα θεμέλια της γέφυρας και η αριστερή πλευρά σωριάζεται στην κοίτη του ποταμού. Τρεις φωτοβολίδες που ρίχνονται από το Στρατηγείο ―κόκκινη, κίτρινη και γαλάζια δίνουν το σύνθημα γενικής υποχώρησης. Η αποστολή μας είχε λήξει.
Τρεις τα ξημερώματα. Λιγοστό φως και κρύος αέρας μάς χαϊδεύουν τα πρόσωπα. Συνταζόμαστε για να κινήσουμε. Πρώτος ο Διαμαντής φορτωμένος τον ασύρματο του φυλακίου. Εννιά ώρες μάς χωρίζουν από το Πριόνι του Χονδρογιάννη πούναι στην κορφή της Οίτης. Γολγοθάς.
Η αντάρα κατηφορίζει από τις χαραμάδες προς τον κάμπο.
Μια ταμπέλα στήνεται στο κόνισμα:
«Εις οιωνός άριστος αμύνεσθαι περί πάτρης».
Και από κάτω: «ΑΡΗΣ».
Εδώ σπεύδει αμέσως ο Μιχάλης (του ΕΔΕΣ) και συμπληρώνει με γαλάζιο μολύβι «και Ζέρβας».
Στις 25 Νοέμβρη του 1942, με τη συνεργασία των ανταρτών ΕΛΑΣ – ΕΔΕΣ και Άγγλων σαμποτέρ έγινε η ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου, που διέκοψε για αρκετές μέρες τον ανεφοδιασμό του «Άφρικα κορπς» του Ρόμελ και επηρέασε σοβαρά την έκβαση των επιχειρήσεων στη Βόρεια Αφρική.
Στις 21 Νοέμβρη στο χωριό Καστριώτισσα αποφασίστηκε σε κοινή σύσκεψη των αρχηγών ΕΛΑΣ – ΕΔΕΣ και των Άγγλων συνδέσμων να χτυπηθεί η φρουρά και να ανατιναχτεί η γέφυρα του Γοργοπόταμου και αμέσως οι αντάρτες κινήθηκαν προς τη γέφυρα.
Δίνουμε παρακάτω την περιγραφή της μάχης του Γοργοπόταμου, όπως την έγραψε το Νοέμβρη του 1944 ο Κωστούλας (Κ. Ν. Καβρέτζης) και τη διόρθωσε ο Άρης στη Λαμία, έδρα τότε του Γενικού Στρατηγείου του ΕΛΑΣ. Σημειώνουμε ότι ο Κωστούλας, έφεδρος αξιωματικός, έγραψε τη διαταγή της επιχείρησης που υπαγόρευσε ο Άρης και ήταν επικεφαλής των τριών ομάδων του ΕΛΑΣ που χτύπησαν την κύρια δύναμη της φρουράς.
25 Νοέμβρη 1942. Νύχτωσε. Στην κορφή της Οίτης, στο Πριόνι του Χονδρογιάννη. Ανάμεσα σε θεόρατα έλατα απαγκιάσαμε για να περάσουμε τη βραδιά νηστικοί, ύστερα από πολύωρη πορεία. Το μέρος υγρό. Το χιόνι πέφτει αδιάκοπα.
-Ανάψτε ένα σωρό μπρε! φωνάζει ο Καραλίβανος.
Στρίβει το μουστάκι του ο Θάνος κι οργανώνει στ’ άψε-σβήσε τη δουλειά. Τα έξυπνα μάτια του παρακολουθούν κάθε κίνηση. Από τα λίγα ξύλα παίρνει φωτιά ο πρώτος σωρός, ακολουθεί ο δεύτερος.
Κι αρχίζουμε το σβήσιμο… Και με το σβήσιμο της φωτιάς μας βρίσκει η αυγή.
Χιονίζει και βρέχει συνέχεια. Τα εκρηκτικά προωθούνται για το καλύβι - στα μισά του δρόμου ως το γιοφύρι. Γίνεται προσκλητήριο. Όξω από την παράγκα των συνεργείων παρατάσσεται η δύναμη του Ζέρβα, σαρανταπέντε περίπου. Καμιά δεκαριά - το συγγενολόι του - ο Μιχάλης, ο Λεωνίδας, ο Παντελής, ο παπάς κι άλλοι. Κι ένα οπλοπολυβόλο.
Απέναντι παραταχτήκαμε εμείς. Εφτά συγκροτημένες ομάδες κι η ομάδα διοίκησης του αρχηγείου - 115 περίπου. Με 7 οπλοπολυβόλα, ένα βαρύ χότσκις, 3-4 τόμσον, κάμποσα στεν, αραβίδες και μακρύκανα ιταλικά. Κατά τις εννιά ξεκινήσαμε. Μαζί και το συνεργείο των Άγγλων. Μολυβένιος ο ουρανός. Όσο κατεβαίνουμε βρέχει και μας ποτίζει ως το κόκαλο.
Όξω από το καλύβι στην άκρη στη λάκα, ανάμεσα σε τρία ντούσικα, ο αρχηγός αλλάζει για τρίτη φορά το σχέδιο δράσης… Ο Ζέρβας γιομάτος ενθουσιασμό αδειάζει ένα μικρό μπουκάλι με ούζο.
-Έτσι μπράβο, αυτό το σχέδιο είναι σωστό. Το ’πα γω. Εμείς δεν θα χωρίσουμε ποτέ αδελφέ μου Άρη… Και ξύνονταν ανήσυχος.
Είχε την καλοσύνη από βραδύς να ξαλαφρώσει το μανδύα του αρχηγού από μερικά ζωύφια.
-Λοιπόν - τόνισε συμπερασματικά ο αρχηγός - ο Κωστούλας με τρεις ομάδες και την ομάδα διοίκησης θα χτυπήσει την κύρια δύναμη, το φυλάκιο. Η ομάδα του Διαμαντή θα πιάσει την ξύλινη γέφυρα για ν’ αντιμετωπίσει εχθρικές ενισχύσεις που τυχόν θάρθουν από τη Λαμία μ’ αυτοκίνητα. Η ομάδα του Κίμωνα θα κόψει τα τηλεφωνικά σύρματα δέκα λεφτά πριν αρχίσει η επίθεση και θα πιάσει θέσεις ένα χιλιόμετρο μακριά από τη γέφυρα, προς τη Λαμία, με Άγγλο αξιωματικό που θα οργανώσει ανατίναξη με σκοπό να εμποδίσουν εχθρικές ενισχύσεις που τυχόν θάρθουν με το τρένο. Από τη γέφυρα της Παπαδιάς αποκλείεται να σταλούν ενισχύσεις. Και δυο ομάδες με τον Περικλή, το Θάνο, το Νικηφόρο, τον Πελοπίδα, θα τις κρατήσω για εφεδρεία.
-Από τις δικές μου δυνάμεις πρέπει - διέκοψε ο Ζέρβας - να λάβουν μέρος και στις δυο πλευρές. Ο Μιχάλης Μυριδάκης θα πάει με τον Κωστούλα.
-Ναι, είπε ο αρχηγός. Με 15 άντρες θα περάσει τη γαλαρία, θα καταλάβει τυχόν υπάρχον πολυβολείο πάνω στη γαλαρία και θα κυκλώσει από τα νώτα το φυλάκιο με τρόπο που να μη μπορέσει να διαφύγει κανένας τους. Η υπόλοιπη δύναμή σου θα χτυπήσει το αριστερό φυλάκιο. Άλλωστε εκεί είναι σε σκηνή 15 Ιταλοί χωρίς οργανωμένες θέσεις μ’ ένα πολυβόλο μόνο.
ΜΟΛΙΣ ΤΟΥΣ ΠΑΡΕΙ Ο ΥΠΝΟΣ
Ξεροκατάπιε ο Ζέρβας.
-Κι αν χρειαστεί - συνέχισε ο αρχηγός - ρίχνουμε τμήμα της εφεδρείας για ενίσχυση. Σε 300 μέτρα απόσταση από αριστερά του ποταμού και σε σημείο που να δεσπόζει του πεδίου της μάχης να εγκαταστήσουμε το βαρύ πολυβόλο το οποίο θάχουμε στη διάθεσή μας. Εκεί θάχουμε και το Σταθμό Διοίκησης. Είστε σύμφωνος;
- Περίφημα… Δεν γίνεται καλύτερα. Μόνο που νομίζω πως πρέπει ν’ αρχίσουμε ή από βραδύς ή ξημερώματα.
-Ίσα-Ίσα, τόνισε ο 'Αρης, ούτε ξημερώματα πρέπει ν’ αρχίσουμε. Θα τους αφήσουμε να τους πάρει ο ύπνος και θα χτυπήσουμε στις 11 ή τα μεσάνυχτα. Έτσι θάχουμε τον καιρό ν’ αντιμετωπίσουμε οποιαδήποτε εξέλιξη της μάχης. Κι αν τυχόν φέρει ενισχύσεις ο εχθρός να μη μπορεί να τις χρησιμοποιήσει ενάντιά μας με αποτελεσματικότητα τη νύχτα. Όσο να ξημερώσει θα πρέπει οι άντρες να βγάλουνε τον ανήφορο και νάχουνε μπει στα έλατα. Σημείο συγκέντρωσης η καλύβα.
-Είπαμε - τονίζει ο Ζέρβας - δεν πρόκειται να διαφωνήσουμε ποτέ εμείς. Θα βαδίσουμε μαζί ως το τέλος.
Απ’ τη Βίνιανη ως το Γοργοπόταμο ο Ζέρβας είχε με τον 'Αρη, αλλεπάληλες συνομιλίες για την εξεύρεση βάσης για συνεργασία. Και κατέληξε πως είναι σύμφωνος για συνεργασία σε εαμική βάση και δημιουργία κοινής διοίκησης του ΕΛΑΣ με προσωπική συμμετοχή του. Γι’ αυτό ο αρχηγός πάντα προσεχτικός σε κάθε του φράση συμπλήρωνε:
- Επί σχεδίου βέβαια…
- Δε πάμε - πρότεινε ο αρχηγός - να μιλήσουμε δυο λόγια στους αντάρτες μας;
- Δε βαριέσαι, απάντησε με υπεροψία ο Ζέρβας. Δεν έχω να τους πω τίποτα, ούτε άλλωστε το κρίνω σκόπιμο.
- Με συγχωρείς αλλά εγώ θα πάω να μιλήσω στους δικούς μου πέντε λόγια.
Φεύγουμε. Στην άκρη της λάκας συντάχτηκαν οι άντρες.
-Έχουμε ―αρχίζει (ο Άρης)― πληροφορίες πως είναι πολύ οχυρωμένη η γέφυρα. Το φυλάκιο περιβάλλεται από συρματοπλέγματα που τα διαρρέει ηλεκτρικό ρεύμα και έχουν και νάρκες. Ενδέχεται να έχουμε θυσίες, και θυσίες μεγάλες. Η ανατίναξη όμως της γέφυρας συμφέρει τόσο στον συμμαχικό αγώνα, όσο και στον καθαρά ελληνικό. Και αν πρόκειται να επιζήσουν απ’ τη μάχη μόνο πέντε αντάρτες η επιχείρηση κρίνουμε πως πρέπει οπωσδήποτε να γίνει. Τι λέτε εσείς; Θα την κάνουμε;
-Θα την κάνουμε! Τα μάτια των ανταρτών βγάζουνε σπίθες. Με πυρωμένη την ψυχή περιμένουνε, ανυπομονούνε.
- Όποιος θέλει να μείνει ή γιατί φοβάται, ή γιατί νομίζει ότι έχει υποχρεώσεις και πρέπει να ζήσει, ή γιατί τέλος πάντων δεν θέλει να πολεμήσει να βγει έξω άφοβα. Τον αποδεσμεύω από τον όρκο πούχε δώσει.
Κανένας δεν κινήθηκε..
- Ξέραμε γιατί ήρθαμε κι αυτήν την ώρα περιμέναμε! τονίζει ένας αντάρτης.
Με καλαμπούρι ο αρχηγός δίνει φωτιά στους συναγωνιστές κι αναλύει το σχέδιο της επίθεσης.
Ο καιρός υποχωρεί. Θολά κάπως φαίνεται το έδαφος ως τη γέφυρα. Η μεγάλη κλίση της δυτικής πλευράς, η ελαφρή της ανατολικής, το φυλάκιο, τα δυο πολυβόλα, τα χαρακώματα, η γαλαρία, το κόνισμα… Στήλωσα στα μάτια μου τα κιάλια και συνεχίζω την αναγνώριση.
Οχτώ η ώρα το βράδυ. Ήρθε και το νερό που ζήτησε ο Κρις, για να μπορέσουμε να ξεκινήσουμε… Λάσπη, σκοτάδι, λάσπη και πάλι λάσπη. Φιλιόμαστε και ψιθυριστά αποχαιρετιόμαστε. Αν είχε φως θα φαίνονταν όλα τα μάτια βουρκωμένα. Ενωμένοι στη λύπη και στη χαρά, στη ζωή και στο θάνατο με τη φιλία που σφυρηλατήθηκε στην τραχύτητα, στις δυσκολίες και στη φωτιά του αγώνα - πονάμε για το χωρισμό. Μα φεύγουμε με παρμένη την απόφαση. Σα φίδια οι ομάδες γλιστράνε στις γιδόστρατες. Η λάσπη της δεξαμενής που μας φτάνει πάνω από το γόνα περνιέται σύντομα. Σκοτάδι - παντού σκοτάδι και νεκρική ησυχία.
Ένα τρένο έρχεται από τη γέφυρα της Παπαδιάς. Εντολή έχουμε να μη το θίξουμε. Φτάσαμε στο κόνισμα. Ο ανθυπολοχαγός Μιχάλης του Ζέρβα χώρισε. Πήρε την κατεύθυνση της γαλαρίας. Εμείς κόψαμε αριστερά. Βρίσκουμε την ευκαιρία με το θόρυβο του τρένου και φτάνουμε τρία μέτρα μακριά από το συρματόπλεγμα. Παραδίνω τα ψαλίδια στην πρώτη ομάδα. Ο Καραλίβανος πιάνει το αριστερό της παράταξης - τη λάκα δίπλα στη γέφυρα. Πολύ αμυδρή διακρίνεται η σιλουέτα του σκοπού ένα δυο μέτρα βαθιά πάνω στη γέφυρα. Μάς αντιλήφτηκε και ρίχνει. Η πρώτη μας ντουφεκιά τον ρίχνει νεκρό. Και η μάχη άναψε.
Δυο ιταλικά πολυβόλα βάζουνε συνεχώς. Οι φαντάροι του φυλακίου πετάχτηκαν από τον ύπνο με τα εσώρουχα. Ένα οπλοπολυβόλο βάλλει από το παράθυρο κι ένα από τη γωνιά του φυλακίου. Δευτερόλεπτα σταματήσαμε μόνο για να επισημάνουμε θέσεις. Όρθιοι. Ο Καραλίβανος βάλλεται συνέχεια. Στο μεταξύ η πρώτη ομάδα κόβει τα σύρματα, η δεύτερη διοχετεύεται δεξιότερα κάτω από τα συρματοπλέγματα και η τρίτη τα περνάει πιο δεξιότερα. Ο ασυρματιστής μόλις ετοιμάστηκε να γυρίσει δέχεται μια ριπή μας και… διακόπτει. Ο Κεραυνός, ο Ταύρος και ο Ατρόμητος προπορεύονται… Είμαστε έτοιμοι για τη γενική έφοδο όταν από τη γαλαρία η ομάδα του Μιχάλη μας βάλλει. Καθηλωθήκαμε. Μια ιαχή βουερή από βρισιές και απειλές αντήχησε. Και η ομάδα του Μιχάλη σταμάτησε. Μόνο η αδεξιότητα των σκοπευτών γλίτωσε από τον θάνατο τα πρώτα παλικάρια μας που πλησίαζαν το φυλάκιο.
ΟΙ ΖΕΡΒΙΚΟΙ ΤΑ ΧΑΝΟΥΝ ΚΑΙ ΥΠΟΧΩΡΟΥΝ
- Η Τρίτη ομάδα προς τις σκηνές, φώναξα.
Τις σκηνές που ήταν δεξιά από το φυλάκιο απ’ όπου ρίχνουνται αραιοί πυροβολισμοί. Σιγεί και το δεύτερο εχθρικό οπλοπολυβόλο. Η δεύτερη ομάδα αλλάζει αμέσως το δικό της πούπαθε εμπλοκή - ιταλικό από τη μάχη του Κρίκελου - και χρησιμοποιεί νέο. Ο Κεραυνός μπήκε στη σκηνή. Άλλον βαράει με τον υποκόπανο, μ’ άλλον πιάνεται στα χέρια… Χειροβομβίδες ρίχνονται πάνω στα πολυβόλα. Και σε 18 λεπτά έχουμε γίνει απόλυτα κύριοι του πεδίου της μάχης και παύουμε τις ντουφεκιές. Πολλοί έρχονται ντυμένοι ιταλικά από δίκωχο μέχρι άρβυλα.
-Τη φωτοβολίδα Μιχάλη! Το φυλάκιο κατελήφθη!
Μα ο Μιχάλης (Μυριδάκης του ΕΔΕΣ) δεν φαίνεται. Ψάχνουν οι άντρες μα πουθενά. Δίνω εντολή και οι δυο ομάδες πιάνουν θέσεις προς τα ανατολικά και οι άλλες δυο ερευνούν και συγκεντρώνουν τα λάφυρα. Ο Μιχάλης στα αναμεταξύ δε φαίνεται και φωνάζουμε συνέχεια για να ειδοποιηθεί το Στρατηγείο πως το φυλάκιο κατελήφθη. Δύναμη 80 και πάνω Ιταλογερμανών με οργανωμένες θέσεις άμυνας και γερό οπλισμό είχε εξουδετερωθεί σε 18 λεπτά της ώρας… Μα ο Μιχάλης δεν έκλεισε από τα νώτα το φυλάκιο κι έτσι κατόρθωσαν να διαφύγουν αρκετοί. Στη δυτική πλευρά η Ζερβική δύναμη δεν πλησίασε. Από 150 μέτρα έριξε. Οι Ιταλοί ακροβολίστηκαν. Το μεγάλωμα του μετώπου άμυνάς τους έκαμε τους Ζερβικούς να τα χάσουν. Φεύγουν πανικόβλητοι προς το Στρατηγείο.
Κι εκεί μεγαλοποιούν την κατάσταση.
- Μας κύκλωσαν στρατηγέ μου! Θα βγουν ψηλότερα από μάς… Ο Ζέρβας ξύνει τα γένια του και παίρνει σύντομα την απόφαση.
- Τότε θα ρίξουμε τρεις φωτοβολίδες για να διατάξουμε γενική υποχώρηση, λέει.
Χρονοτριβή δε χρειάζεται. Στη Λαμία τα φώτα έχουνε σβήσει. Δέκα στρατιωτικά αυτοκίνητα κυλάνε προς το Λιανοκλάδι. Οι στιγμές κρίνουν την έκβαση πια.
Όρθιος ο αρχηγός συντάσσει αμέσως τις δυο ομάδες εφεδρείας.
- Να καθαρίσει αμέσως το έδαφος με κάθε θυσία.
Φτάνει και ο Θάνος όλο χολή.
- Ο Κωστούλας πήρε από ώρα το φυλάκιο! Φωνάζουν συνέχεια!
Και με το πιστόλι στο χέρι προσπαθεί να μάσει τ’ «ασκέρι» του Ζέρβα για να το ρίξει κι αυτό στη μάχη.
Τελικά μόνο τρεις κατορθώνει να πάρει μαζί του.
Και τα βρισίδια του ακούγονται και σκεπάζουν όλη τη χλαλοή…
Ο συνταγματάρχης Έντι ύστερα από συνεννόηση με τον Άρη κι ενώ ακόμα συνεχίζεται στα αριστερά η μάχη, γλιστράει με την ομάδα σαμποτέρ (Άγγλων και Ελλήνων) στην αριστερή βάση της γέφυρας και οργανώνουν την πρώτη ανατίναξη. Ο συνταγματάρχης Κρις έμεινε με τον Άρη και το Ζέρβα. Αψηφώντας και αυτή ακόμα την έκβαση της μάχης που εξελίσσεται στο σημείο αυτό κολλάνε τις «μαγνητικές χελώνες» στη βάση της γέφυρας ατάραχοι κι ανεπηρέαστοι δείχνοντας ―πρέπει να το πούμε― πραγματικό ηρωισμό με πρώτο και καλύτερο από όλους τον ταξίαρχο Έντι.
Η ΑΝΑΤΙΝΑΞΗ
Το υλικό μεταφέρεται. Τα πολυβόλα μετακινούνται. Μέσα στο φέγγισμα του φεγγαριού διαγράφονται οι σκιές που κινούνται σβέλτα. Μάς ανησυχεί όμως η άλλη πλευρά. Το ιταλικό πολυβόλο στην απέναντι άκρη της γέφυρας βάζει ακόμα. Παίρνουμε την απόφαση να τους ενισχύσουμε. Τέσσερις αντάρτες ο Ταύρος, ο Καραφωτιάς και δυο της ομάδας διοίκησης του Καραλίβανου περνούν τη γέφυρα. Η αναπνοή μας είναι κομμένη. Τα δευτερόλεπτα περνούν… Αυτοί βαδίζουν σταθερά πάνου στα σίδερα. Η καρδιά μας σφίγγεται. Και υγραίνονται τα μάτια μας ατενίζοντας το ψυχικό μεγαλείο των τεσσάρων ηρώων.
Η αδημονία μας κορυφώνεται. Το πολυβόλο «το γέλιο του Θεού» συνεχίζει να βάλλει. Συχνά-πυκνά φαίνονται οι λάμψεις από τις ντουφεκιές. Ο θόρυβος του ποταμιού μάς εκνευρίζει. Το τρένο από το Λιανοκλάδι έχει ξεκινήσει για το Γοργοπόταμο ―έρχεται… Μέσα στο κορύφωμα της αδημονίας, ενώ ακόμα αντίπερα συνεχίζεται η μάχη, αρχίζουν απ’ αντίπερα οι φωνές:
- Φτά-σα-με! Φτά-σα-με!!!
Ευτυχισμένα χαμόγελα διαγράφονται στα χείλη μας.
Και τα μάτια μας καρφώνονται στην πλαγιά στα πουρνάρια απ’ όπου αργά, βαριά προχωρεί το «θηρίο».
- Ανατίναξη! αντηχεί από την άκρη της γέφυρας μια βραχνή φωνή.
Λίγα δευτερόλεπτα για να αραιώσουμε και μια τεράστια φλόγα συνοδεύει την έκρηξη. Και το ήρεμο τοπίο φωτίζεται… Το τρένο περνάει από το επικίνδυνο σημείο χωρίς όμως να πειραχτεί από έκρηξη… Αλλά η ομάδα βάλλει μέσα στα βαγόνια. Οιμωγές σχίζουν το σκοτάδι.
- Αδέρφια! αντηχεί η φωνή του οδηγού - επίκληση γεμάτη φόβο. Μη με σκοτώνετε αδέρφια! Είμαι Έλληνας!
Από τα βαγόνια απαντούν στα πυρά μας. Μα πληθαίνουν οι νεκροί κι οι τραυματίες. Ο Λευτέρης, ο Κίμωνας ακάλυπτοι σε δέκα μέτρα ρίχνουν, ρίχνουν αδιάκοπα. Λίγο βαστάει ο χορός του θανάτου. Και το τρένο κάνει όπισθεν ολοταχώς. Σε λίγο ακούγεται και η δεύτερη έκρηξη. Τρίζουν τα θεμέλια της γέφυρας και η αριστερή πλευρά σωριάζεται στην κοίτη του ποταμού. Τρεις φωτοβολίδες που ρίχνονται από το Στρατηγείο ―κόκκινη, κίτρινη και γαλάζια δίνουν το σύνθημα γενικής υποχώρησης. Η αποστολή μας είχε λήξει.
Τρεις τα ξημερώματα. Λιγοστό φως και κρύος αέρας μάς χαϊδεύουν τα πρόσωπα. Συνταζόμαστε για να κινήσουμε. Πρώτος ο Διαμαντής φορτωμένος τον ασύρματο του φυλακίου. Εννιά ώρες μάς χωρίζουν από το Πριόνι του Χονδρογιάννη πούναι στην κορφή της Οίτης. Γολγοθάς.
Η αντάρα κατηφορίζει από τις χαραμάδες προς τον κάμπο.
Μια ταμπέλα στήνεται στο κόνισμα:
«Εις οιωνός άριστος αμύνεσθαι περί πάτρης».
Και από κάτω: «ΑΡΗΣ».
Εδώ σπεύδει αμέσως ο Μιχάλης (του ΕΔΕΣ) και συμπληρώνει με γαλάζιο μολύβι «και Ζέρβας».
Η μάχη της Κοκκινιάς
(4 - 8 Μάρτη 1944)
Από τις 4 έως τις 8 Μάρτη 1944, η Κοκκινιά έζησε από τις πιο τραγικές μέρες της πολύχρονης ιστορίας της. Έγινε στόχος μεγάλων εχθρικών δυνάμεων. Δυνάμεων που αποτελούνταν από Ναζί, χωροφύλακες, ταγματασφαλίτες που είχαν συγκροτηθεί από τη δοσίλογη κυβέρνηση του Ιωάννη Ράλλη και εξοπλιστεί από τους Γερμανούς καθώς και από τους τσολιάδες του Ι.Πλυτζανόπουλου, του Γ.Σγούρου, του Γκίνου, και του επικεφαλής του μηχανοκίνητου τμήματος της Αστυνομίας Ν. Μπουραντά.
Στον αγώνα που διεξάγει ο λαός κατά των Γερμανών κατακτητών, η πάλη της Αθήνας, του Πειραιά και των συνοικιών παίζει κυρίαρχο κι αποφασιστικό ρόλο. Ως το Σεπτέμβρη του 1943 ο αγώνας των πόλεων εκδηλώνεται με σαμποτάζ, απεργίες και μαζικές διαδηλώσεις. Μετά το Σεπτέμβρη του 1943 ή ένταση, το βάθος κι ο συνειδητός χαρακτήρας του αγώνα τρομάζουν τον κατακτητή και προκαλούν την έντονη αντίδραση των Γερμανών και των συνεργατών τους. Το 1944 βρίσκει την Αθήνα, τον Πειραιά και τις συνοικίες σε μια - διαρκώς εντεινόμενη - εμπόλεμη κατάσταση.
Οι εργατικές κινητοποιήσεις της Κοκκινιάς επιδεικνύουν ένα ιδιαιτέρως αγωνιστικό πνεύμα, εξαιτίας της εργατικής σύνθεσης της πόλης, της οποίας ο αγώνας έχει ως κύρια χαρακτηριστικά τη μαζικότητα και την οργανωμένη αντίσταση. Οι Γερμανοί γνώριζαν πως χτυπώντας την Κοκκινιά θα έπλητταν ολόκληρο το αγωνιστικό κίνημα. Για το λόγο αυτό η Μάχη της Κοκκινιάς είναι η πρώτη μεγάλη μάχη που δόθηκε σε πόλη.
Γερμανικές δυνάμεις σε συνεργασία με χωροφύλακες και ταγματασφαλίτες θέτουν στο στόχαστρό τους την πόλη, η οποία αντιστέκεται πεισματικά με πρωτεργάτες το 6ο Ανεξάρτητο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ, τα μέλη του ΕΑΜ, τους αγωνιστές της ΕΠΟΝ και -κυρίως- τη συντριπτική πλειοψηφία του λαού της Κοκκινιάς. Στο πρόσωπο της πόλης που ανάθρεψε πλήθος ανταρτών και διέθετε ένα οργανωμένο αντιστασιακό κίνημα επιχειρήθηκε από τους Ναζί και τους συνεργάτες τους να καμφθεί το αντιστασιακό φρόνημα του Ελληνικού λαού, που πάλευε για εθνική απελευθέρωση, διεκδικώντας ταυτοχρόνως να στρέψει προς όφελός του τις μελλοντικές πολιτικές εξελίξεις.
ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΗΣ ΜΑΧΗΣ
Σάββατο 4 Μάρτη 1944
Η πόλη δέχεται πρωινή επιδρομή από δύο κατευθύνσεις. Οι επιδρομείς είναι χωροφύλακες και ταγματασφαλίτες,
Η πρώτη επίθεση γίνεται από τη Λεύκα με ένα καμιόνι γεμάτο χωροφύλακες που βρίσκει αμέσως αντίσταση από τις δυνάμεις του 1ου Τάγματος του 5ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ Πειραιά, οι οποίες βρίσκονται στην περιοχή και περιπολούν. Οι επιδρομείς υποχωρούν και σκορπίζονται προς τον Πειραιά.
Η δεύτερη επίθεση γίνεται από την οδό Κυδωνιών (Πέτρου Ράλλη) στο ύψος του Γ΄ Νεκροταφείου. Στην πόλη προσπαθούν να εισβάλλουν δύο καμιόνια με χωροφύλακες και ταγματασφαλίτες. Αυτή η είσοδος είναι η σημαντικότερη για να εισβάλλουν οι επιδρομείς στην Κοκκινιά. Είναι η είσοδος από την Αθήνα, γεγονός που σημαίνει αυτόματα την άμεση πρόσβαση ενισχύσεων και πυρομαχικών. Επίσης, η περιοχή είναι αραιοκατοικημένη πράγμα που καθιστά ευκολότερο τον έλεγχό της από τους επιδρομείς.
Αυτή η είσοδος της πόλης όμως ευνοεί και τους αμυνόμενους ΕΛΑΣίτες γιατί οι ελιγμοί τους γίνονται ευκολότεροι λόγω της αραιής κατοίκησης. Στην επιδρομή αυτή απαντά το 3ο Τάγμα του ΕΛΑΣ Κοκκινιάς, με διοικητή και καπετάνιο τον Γιάννη Πισσάνο. Οι μάχες εξαπλώνονται από το Γ΄ Νεκροταφείο μέχρι τις εργατικές πολυκατοικίες, στο σημερινό Γενικό Κρατικό Νοσοκομείο της Νίκαιας. Οι επιδρομείς σκορπίζουν, κάποιοι οπισθοχωρούν προς την Αθήνα, ενώ ο κύριος όγκος τους κατευθύνεται άτακτα προς το Κουτσουκάρι, σημερινή περιοχή του Δήμου Κορυδαλλού στα όρια του Δήμου Νίκαιας κάτω από την οδό Τζουμαγιάς, την πλατεία Ελευθερίας και την οδό Ταξιαρχών.
Κατά την άτακτη φυγή τους, με 12 τραυματίες, οι ταγματασφαλίτες πυροβολούν αδιακρίτως, τρομοκρατούν, βρίζουν, λεηλατούν. Από τις αδέσποτες σφαίρες των Ταγμάτων Ασφαλείας πέφτει νεκρός ένας λούστρος και ο παλιατζής που βρίσκονταν πάντα έξω από το μπακάλικο του Λαφαζάνη στην Κυδωνιών (συμβολή Πέτρου Ράλλη και Τερψιθέας).
Το ίδιο βράδυ συγκαλείται κοινή σύσκεψη στην Κοκκινιά από στελέχη του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ και αποφασίζουν γενική επιφυλακή και ενημέρωση του λαού της πόλης. Η Κομματική Οργάνωση της Κοκκινιάς του ΚΚΕ , γραμματέας της οποίας ήταν ο Θανάσης Τάσιος, γνωστός με το ψευδώνυμο «Παράσχος», αποφασίζει να γίνει την επόμενη ημέρα συλλαλητήριο του λαού της Κοκκινιάς ενάντια στην τρομοκρατία των Ταγμάτων Ασφαλείας προς το λαό της πόλης. Στόχος ήταν να απαιτηθεί και η παροχή συσσιτίου για τα παιδιά.
Κυριακή 5 Μάρτη 1944
Οι Κοκκινιώτες απαντούν με μεγαλειώδες συλλαλητήριο κατά της τρομοκρατίας στην πλατεία Αγίου Νικολάου και παράλληλα απαιτούν συσσίτιο για τα παιδιά.
Στο τέλος του συλλαλητηρίου η πόλη δέχεται πάλι επιδρομή από δύο κατευθύνσεις. Από τη Λεύκα, στη Θηβών, με δύο φορτηγά γεμάτα χωροφύλακες και ταγματασφαλίτες. Η επιδρομή δεν βρίσκει ουσιαστική αντίσταση και καταφέρνει να φτάσει μέχρι την εκκλησία των Αγίων Αναργύρων. Εκεί τρομοκρατούν τους κατοίκους, κάνουν πλιάτσικο και συλλαμβάνουν το δημοκράτη υπαστυνόμο Νίκο Σαβαΐδη, τη γυναίκα του Άννα, που είναι δασκάλα και μέλος του ΕΑΜ, το Στέφανο Πατεράκη εργάτη από τις παράγκες της παλαιάς Κοκκινιάς και ποδοσφαιριστή της Προοδευτικής, τον δάσκαλο Γιώργο Βενέτα και τον Τσακάρα.
Η δεύτερη επίθεση γίνεται από το Γ. Νεκροταφείο με τρία καμιόνια γεμάτα γερμανοτσολιάδες. Οι μάχες εξαπλώνονται μέχρι την Παιδική Στέγη και εκεί το 3ο Τάγμα του ΕΛΑΣ Κοκκινιάς καταφέρνει να διασπάσει τους επιδρομείς.
Το πρώτο φορτηγό διαφεύγει προς την παλαιά Κοκκινιά μέσω της οδού Σμύρνης, το δεύτερο προς το Κουτσουκάρι, όπου εκεί το «υποδέχονται» ΕΛΑΣίτες οπλισμένοι με χειροβομβίδες και το τρίτο φορτηγό οπισθοχωρεί προς την Αθήνα.
Όπως αναφέρει η σχετική έκθεση του 6ου ανεξάρτητου Συντάγματος του ΕΛΑΣ, την ώρα του συλλαλητηρίου μαχητές του κάνουν έρανο στην περιοχή των Άσπρων Χωμάτων για να συγκεντρώνουν τρόφιμα για τα παιδιά. Προσπαθεί να τους συλλάβει ένας χωροφύλακας ο οποίος σκοτώνεται στη μικρή ένοπλη συμπλοκή που ακολούθησε.
Ο λαός της Κοκκινιάς πανηγυρίζει που οι ΕΛΑΣίτες καταφέρνουν για δεύτερη ημέρα να αναχαιτίσουν την επίθεση των ντόπιων συνεργατών των Γερμανών. Από αυτή την επιτυχία του ΕΛΑΣ αλλά και από το μαζικό συλλαλητήριο που οργάνωσε η Κομματική Οργάνωση Κοκκινιάς του ΚΚΕ, ο διορισμένος από τον Ιωάννη Ράλλη, Δήμαρχος της Πόλης Γρηγόρης Χατζής, παραιτείται.
Η μάχη της Κοκκινιάς της 7ης Μάρτη 1944
Όλοι στην Κοκκινιά περίμεναν ποια θα είναι η απάντηση των Ναζί και των ντόπιων συνεργατών τους μετά από τρεις αποτυχημένες προσπάθειες να εισβάλουν στην πόλη.
Ο ΕΛΑΣ στην Κοκκινιά ήταν σε επιφυλακή και από πολύ αργά το βράδυ οι μαχητές του είχαν λάβει θέση μάχης και περιφρούρησης της πόλης. Η διάταξη των διμοιριών του ΕΛΑΣ ήταν σε σχήμα «Λ».
Ξεκινούσαν από το Γ΄ Νεκροταφείο και έφταναν στο Κουτσουκάρι και τα Γερμανικά από τη μία πλευρά, ενώ από την άλλη ξεκινούσαν από το Γ΄ Νεκροταφείο και έφταναν στις εργατικές πολυκατοικίες, την Παιδική Στέγη και τα Άσπρα Χώματα. Η κύρια δύναμη του ΕΛΑΣ έχει οχυρωθεί στη βόρεια πλευρά από το Περιβολάκι (πλατεία Δαβάκη) και είναι το 3ο τάγμα του Γιάννη Πισσάνου. Ακριβώς πίσω από την πλατεία βρίσκεται και η κλινική του Χρυσοχέρη, στην ταράτσα της οποίας είχε στηθεί το οπλοπολυβόλο του ΕΛΑΣ με ευθύνη της διμοιρίας του Κώστα Διαμαντή.
Από τις 5:00 το πρωί υπάρχουν κινήσεις των κατακτητών γύρω από όλη την πόλη.
Στις 5:45 περίπου 40 γερμανοτσολιάδες εντοπίζονται στη Θηβών στο ύψος της οδού Καραϊσκάκη.
Στις 6:00 το πρωί 4 φορτηγά με Ναζί καταλαμβάνουν τις θέσεις στην πλατεία Κουτσικαρίου και δειλά-δειλά προσπαθούν να μπουν στην Κοκκινιά.
Στις 6:05 ακούγεται η σάλπιγγα του ΕΛΑΣ από το Περιβολάκι, που σημαίνει τη γενική επίθεση του λαϊκού στρατού.
Σε κάθε στενό της Κοκκινιάς, γύρω από Περιβολάκι, οι μάχες είναι απερίγραπτες, πολλές φορές σώμα με σώμα. Γίνεται μάχη για την κατάληψη του κάθε δρόμου.
Οι θέσεις και οι γωνιές των οικοδομικών τετραγώνων αλλάζουν συνεχώς μεταξύ επιδρομέων και μαχητών του ΕΛΑΣ.
Ο ΕΛΑΣ αρχίζει να υποχωρεί λόγω έλλειψης πυρομαχικών.
Από τη μεριά του Δημαρχείου γερμανοτσολιάδες μπαίνουν στην πόλη.
Τους αντιμετωπίζουν μαχητές του 3ου Τάγματος με ένα οπλοπολυβόλο και πέντε χειροβομβίδες που ρίχνει ο Στέλιος Καρδάρας και τους απωθούν πάλι πίσω.
Στην διάρκεια της ΕΛΑΣίτικης επίθεσης, πίσω από τον κινηματογράφο Ορφέα, σκοτώνεται ο ταγματάρχης των γερμανοτσολιάδων Λαζάρου, 8 γερμανοτσολιάδες 3 χωροφύλακες και υπάρχουν 20 τραυματίες.
Λάφυρα για τον ΕΛΑΣ μια μοτοσικλέτα και ένα πολυβόλο Τόμσον.
Το 2ο Τάγμα του ΕΛΑΣ φυλάει στην οδό Καραϊσκάκη, φαίνεται όμως ότι δεν έχει πυρομαχικά να κρατήσει πολύ ακόμα. Αντέχει μέχρι τις 10:30.
Μέχρι τις 11:00, η αντίσταση του ΕΛΑΣ έχει καμφθεί.
Τα πυρομαχικά είναι ελάχιστα. Οι Γερμανοί έχουν καταλάβει τις θέσεις στο περιβολάκι.
Την ίδια ώρα, 15 Γερμανοί προσπαθούν να εισβάλλουν από την οδό Καραϊσκάκη οπλισμένοι με όλμους και πολυβόλα.
Τους απωθεί το 2ο τάγμα με ελάχιστα πυρομαχικά.
Οι πυροβολισμοί του ΕΛΑΣ είναι σποραδικοί για οικονομία πυρομαχικών αφού αυτά έχουν εξαντληθεί.
Στις 11:00 παίρνεται η απόφαση για γενική αντεπίθεση με όσα πυρομαχικά έχουν απομείνει και αν χρειαστεί ακόμα και με πέτρες ή με τα χέρια.
Η αντεπίθεση έχει στόχο την πλατεία στο περιβολάκι που έχει καταληφθεί από Ναζί.
Η διμοιρία του Θοδωρή Μπιζάνη μαζί με το Στέλιο Καρδάρα επιτίθεται από την οδό Καραϊσκάκη,
η διμοιρία του Μιχάλη Ραφαηλάκη από την οδό Κονδύλη,
η διμοιρία του Θωμά Σεβίλια από την οδό Κυδωνιών, από τη μεριά της Λαοδίκειας,
και η διμοιρία του «μπάρμπα Γιώργου» από το γήπεδο που γίνονταν η λαϊκή αγορά (πίσω από την εκκλησία της Παναγίτσας).
Γερμανοί έχουν εγκατασταθεί σε κτίριο της οδού Λαμψάκου, παρακολουθούν τη μάχη και με όλμους βάλλουν συνεχώς κατά των αντεπιτιθέμενων Κοκκινιωτών.
Η αντεπίθεση του ΕΛΑΣ και του λαού της Κοκκινιάς κρατά περίπου μέχρι τις 13:30.
Οι Γερμανοί παρά την υπεροπλία τους και τα αρκετά πυρομαχικά αιφνιδιάζονται και σιγά-σιγά αφήνουν τις θέσεις τους.
Οπισθοχωρούν συντεταγμένα προς τον Αη Γιώργη του Κορυδαλλού και τον Αη-Γιώργη της Νίκαιας.
Εκεί ταμπουρώνονται μέσα στο σχολείο που υπήρχε πάνω από τον Αη-Γιώργη της Νίκαιας (στη συμβολή των οδών Γρεβενών και Ραιδεστού σήμερα).
Οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ δεν έχουν καθόλου πυρομαχικά για να αντεπιτεθούν, ενώ ο ανεφοδιασμός από τις γύρω περιοχές είναι αδύνατος αφού η Κοκκινιά έχει κυκλωθεί από περίπου 1800 Ναζί.
Στις μάχες της 7ης Μάρτη σκοτώνεται και ο λοχαγός του ΕΛΑΣ Γιώργος Βογιατζής και το πτώμα του το κρεμάνε οι ταγματασφαλίτες σε ένα δέντρο στη συμβολή των οδών Ιωνίας και Κασταμονής.
Η σχετική έκθεση του 6ου συντάγματος του ΕΛΑΣ αναφέρει ότι οι εισβολείς είχαν 34 νεκρούς και περισσότερους από 100 τραυματίες, ενώ ο ΕΛΑΣ έχασε 8 παλικάρια και τραυματίστηκαν 20.
Η ίδια έκθεση αναφέρει ότι ο οπλισμός που διέθετε ο ΕΛΑΣ και με τον οποίο αντιστάθηκε στις μάχες ήταν 42 περίστροφα, 1 οπλοπολυβόλο με 1300 σφαίρες, 1 πολυβόλο Τόμσον με 50 φυσίγγια και 50 χειροβομβίδες.
Τετάρτη 8 Μάρτη 1944
Όλη τη νύχτα οι Ναζί και οι ντόπιοι συνεργάτες τους είναι ταμπουρωμένοι στο σχολείο (Γρεβενών και Ραιδεστού).
Περιμετρικά υπάρχουν φρουρές από Ναζί με οπλοπολυβόλα. Οι γύρω δρόμοι περιφρουρούνται από Ναζί και ταγματασφαλίτες.
Όλο το βράδυ κάνουν μικρές επιδρομές στην πόλη, τρομοκρατούν και συλλαμβάνουν Κοκκινιώτες. Ψάχνουν στα σπίτια για μαχητές του ΕΛΑΣ και μέλη του ΕΑΜ.
Οι Ναζί βγάζουν τα δικά τους χωνιά και τρομοκρατούν τον κόσμο με απειλές. Προσπαθούν να στρέψουν το λαό της Κοκκινιάς κατά του ΕΛΑΣ, του ΕΑΜ και της ΕΠΟΝ.
Φωνάζουν ότι αν δεν επιτεθεί ο ΕΛΑΣ δεν θα πειράξουν κανέναν.
Δείχνουν καθαρά ότι οι ίδιοι είναι τρομοκρατημένοι.
Από νωρίς το πρωί μέσα στο σχολείο, ο Ι.Πλυτζανόπουλος φορώντας στολή έλληνα αξιωματικού διαλέγει ποιοι από τους αιχμαλώτους Κοκκινιώτες θα μεταφερθούν στο στρατόπεδο Χαϊδαρίου.
Το ίδιο πρωί οι ταγματασφαλίτες εκτελούν στην πλατεία Αγίων Αναργύρων τους συλληφθέντες, από τις 5 Μάρτη 1944, υπαστυνόμο Νίκο Σαββαϊδη, το δάσκαλο Γιώργο Βενέτα, τον Δημήτρη Τσακανίκα και τον Τσακάρα.
Αργά το απόγευμα Ναζί και ταγματασφαλίτες αποχωρούν από την Κοκκινιά, μεταφέροντας 300 αιχμαλώτους Κοκκινιώτες στο Χαϊδάρι.
Ο λαός της Κοκκινιάς μετά από λίγο ξεχύνεται στους αιματοβαμμένους δρόμους και τα μπαρουτοκαπνισμένα κτίρια της πόλης για να πανηγυρίσει.
Πανηγυρίζει που οι επιδρομείς Ναζί και ταγματασφαλίτες δεν άντεξαν να μείνουν ούτε μια ολόκληρη ημέρα στην Κοκκινιά.
Τα «χωνιά» του ΕΑΜ πιάνουν αμέσως δουλειά, ανεβάζουν το ηθικό του λαού, ζητώντας εκδίκηση για τα 300 παλικάρια της Κοκκινιάς που πήραν οι κατακτητές στο Χαϊδάρι.
Ο Γ. Πισσάνος -διοικητής και καπετάνιος του 3ου Τάγματος του ΕΛΑΣ- χαρακτήρισε την 7η Μάρτη 1944 σημαντική ημέρα δόξας για την Κοκκινιά, γιατί αυτήν την ημέρα η πόλη σφράγισε την αντιστασιακή ιστορία της. Στην έκθεση του 6ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ αναφέρεται, επίσης, πως ήσαν απερίγραπτοι οι ηρωισμοί των μαχητών.
Εκείνο, όμως, που δημιούργησε δέος και ξεπέρασε κάθε προσδοκία ήταν η συμμετοχή του λαού (ανδρών, γυναικών, εφήβων ακόμα και των παιδιών).
Τρέχανε να συνδράμουν τους τραυματίες, να βρουν φυσίγγια, οπλίζονταν και ζητούσαν να οργανωθούν άμεσα στον ΕΛΑΣ.
Στήριξαν την αντίσταση με απαράμιλλο θάρρος, αίσθημα ευθύνης, αυτοθυσία και ψυχική γενναιότητα.
Οι Γερμανοί κι οι ντόπιοι συνεργάτες τους δεν κατόρθωσαν να πατήσουν ξανά -οργανωμένα- το πόδι τους στην Κοκκινιά μέχρι την 17η Αυγούστου, τη μέρα που η πόλη ζει την κορυφαία στιγμή της αιματοχυσίας της, το ιστορικό Μπλόκο της Κοκκινιάς.
Το “Μπλόκο” ήταν -μεταξύ άλλων- η εκδικητική κατάληξη του δράματος της 7ης Μάρτη, τ’ αντίποινα των Γερμανών για την ήττα που υπέστησαν στη Μάχη της Κοκκινιάς.
Στο στρατόπεδο Χαϊδαρίου
Όπως ήταν αναμενόμενο οι αιχμάλωτοι που πιάστηκαν από το τριήμερο πρώτο μπλόκο της Κοκκινιάς, μεταφέρθηκαν στο στρατόπεδο συγκέντρωσης που είχαν στήσει οι γκεσταπίτες στο Χαϊδάρι.
Το κολαστήριο του Χαϊδαρίου ήταν τόπος συγκέντρωσης αγωνιστών όχι μόνο από τον Πειραιά και την Αθήνα, αλλά και από ολόκληρη την περιοχή της Αττικής.
Στον χώρο αυτό γίνονταν η επιλογή των αιχμαλώτων που στέλνονταν όμηροι σε στρατόπεδα συγκέντρωσης της Γερμανίας, μετά από εξαντλητικά βασανιστήρια και εκατοντάδες εκτελέσεις.
Μετά τη Μάχη της Κοκκινιάς στο στρατόπεδο του Χαϊδαρίου στάλθηκαν όπως αναφέρθηκε 300 Κοκκινιώτες. Τους έκλεισαν στα υπόγεια του «μπλοκ 3» και στο πάνω πάτωμα του «μπλοκ 4» (μαζί με κρατουμένους από την Χαλκίδα).
Αμέσως άρχισαν στους περισσότερους το βασανιστήριο με το «φιδάκι» για αντίποινα και για να προδώσουν συναγωνιστές από την Κοκκινιά.
Οι άνδρες της Γκεστάπο έψαχναν διάφορους τρόπους για ακόμα πιο οδυνηρά βασανιστήρια και μόνο στο άκουσμα ότι οι αιχμάλωτοι είναι από την Κοκκινιά.
Στις 9 Μάρτη 1944, 50 κρατούμενοι μεταφέρονται στα νταμάρια του Χαϊδαρίου όπου και εκτελούνται.
Ανάμεσά τους και 37 Κοκκινιώτες (μέσα σ΄ αυτούς και ο «ποιητής» από τον Ορειβατικό Φυσιολατρικό Όμιλο Κοκκινιάς (ΟΦΟΚ), σημερινό ΟΦΟΝ, ο Αλέξανδρος Μουχτούρης).
Από τους 37 εκτελεσμένους Κοκκινιώτες οι 5 ήταν Αρμένιοι.
Ήταν οι :
Καλατερζάν Κιρκόρ,
Κασαπιάν Παρσέκ,
Τσενεκιάν Αγκόπ,
Τσενεκιάν Οσίκ,
Χατζησοκιάν Γιόγια.
Δεν πρέπει να λησμονούμε το μέγεθος της Αρμενικής κοινότητας στην πόλη μας, κυρίως στην περιοχή των Άσπρων Χωμάτων, όπου η προσφορά της στη μάχη της Κοκκινιάς και στον αντιστασιακό αγώνα της πόλης ήταν ιδιαίτερα σημαντική.
Στο στρατόπεδο Χαϊδαρίου ο ερχομός των Κοκκινιωτών έδωσε διαφορετική πνοή στη ζωή των κρατουμένων. Όπως αναφέρει ο Αντώνης Φλούντζης, γιατρός του στρατοπέδου, οι Κοκκινιώτες άλλαξαν με τη ζωντάνια τους τη ζωή του στρατοπέδου και τόνωσαν το ηθικό όλων των κρατουμένων, ανδρών και γυναικών.
Ανάμεσα στους αιχμαλώτους που ήρθαν από την Κοκκινιά ήταν και 30 νεαροί από τον ΟΦΟΚ ο οποίος διέθετε μουσικό όμιλο.
Αμέσως λοιπόν οι ΟΦΟΚίτες άρχισαν το τραγούδι και την πρώτη Κυριακή της κράτησής τους (12 Μάρτη 1944) οργάνωσαν εκδήλωση που συμμετείχε όλο το στρατόπεδο.
Μπορεί οι ΟΦΟΚίτες να απολύθηκαν γρήγορα, αλλά οι εκδηλώσεις κάθε Κυριακή μεσημέρι ήταν ήδη θεσμός, και κράτησαν μέχρι την απελευθέρωση.
Στον αγώνα που διεξάγει ο λαός κατά των Γερμανών κατακτητών, η πάλη της Αθήνας, του Πειραιά και των συνοικιών παίζει κυρίαρχο κι αποφασιστικό ρόλο. Ως το Σεπτέμβρη του 1943 ο αγώνας των πόλεων εκδηλώνεται με σαμποτάζ, απεργίες και μαζικές διαδηλώσεις. Μετά το Σεπτέμβρη του 1943 ή ένταση, το βάθος κι ο συνειδητός χαρακτήρας του αγώνα τρομάζουν τον κατακτητή και προκαλούν την έντονη αντίδραση των Γερμανών και των συνεργατών τους. Το 1944 βρίσκει την Αθήνα, τον Πειραιά και τις συνοικίες σε μια - διαρκώς εντεινόμενη - εμπόλεμη κατάσταση.
Οι εργατικές κινητοποιήσεις της Κοκκινιάς επιδεικνύουν ένα ιδιαιτέρως αγωνιστικό πνεύμα, εξαιτίας της εργατικής σύνθεσης της πόλης, της οποίας ο αγώνας έχει ως κύρια χαρακτηριστικά τη μαζικότητα και την οργανωμένη αντίσταση. Οι Γερμανοί γνώριζαν πως χτυπώντας την Κοκκινιά θα έπλητταν ολόκληρο το αγωνιστικό κίνημα. Για το λόγο αυτό η Μάχη της Κοκκινιάς είναι η πρώτη μεγάλη μάχη που δόθηκε σε πόλη.
Γερμανικές δυνάμεις σε συνεργασία με χωροφύλακες και ταγματασφαλίτες θέτουν στο στόχαστρό τους την πόλη, η οποία αντιστέκεται πεισματικά με πρωτεργάτες το 6ο Ανεξάρτητο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ, τα μέλη του ΕΑΜ, τους αγωνιστές της ΕΠΟΝ και -κυρίως- τη συντριπτική πλειοψηφία του λαού της Κοκκινιάς. Στο πρόσωπο της πόλης που ανάθρεψε πλήθος ανταρτών και διέθετε ένα οργανωμένο αντιστασιακό κίνημα επιχειρήθηκε από τους Ναζί και τους συνεργάτες τους να καμφθεί το αντιστασιακό φρόνημα του Ελληνικού λαού, που πάλευε για εθνική απελευθέρωση, διεκδικώντας ταυτοχρόνως να στρέψει προς όφελός του τις μελλοντικές πολιτικές εξελίξεις.
ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΗΣ ΜΑΧΗΣ
Σάββατο 4 Μάρτη 1944
Η πόλη δέχεται πρωινή επιδρομή από δύο κατευθύνσεις. Οι επιδρομείς είναι χωροφύλακες και ταγματασφαλίτες,
Η πρώτη επίθεση γίνεται από τη Λεύκα με ένα καμιόνι γεμάτο χωροφύλακες που βρίσκει αμέσως αντίσταση από τις δυνάμεις του 1ου Τάγματος του 5ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ Πειραιά, οι οποίες βρίσκονται στην περιοχή και περιπολούν. Οι επιδρομείς υποχωρούν και σκορπίζονται προς τον Πειραιά.
Η δεύτερη επίθεση γίνεται από την οδό Κυδωνιών (Πέτρου Ράλλη) στο ύψος του Γ΄ Νεκροταφείου. Στην πόλη προσπαθούν να εισβάλλουν δύο καμιόνια με χωροφύλακες και ταγματασφαλίτες. Αυτή η είσοδος είναι η σημαντικότερη για να εισβάλλουν οι επιδρομείς στην Κοκκινιά. Είναι η είσοδος από την Αθήνα, γεγονός που σημαίνει αυτόματα την άμεση πρόσβαση ενισχύσεων και πυρομαχικών. Επίσης, η περιοχή είναι αραιοκατοικημένη πράγμα που καθιστά ευκολότερο τον έλεγχό της από τους επιδρομείς.
Αυτή η είσοδος της πόλης όμως ευνοεί και τους αμυνόμενους ΕΛΑΣίτες γιατί οι ελιγμοί τους γίνονται ευκολότεροι λόγω της αραιής κατοίκησης. Στην επιδρομή αυτή απαντά το 3ο Τάγμα του ΕΛΑΣ Κοκκινιάς, με διοικητή και καπετάνιο τον Γιάννη Πισσάνο. Οι μάχες εξαπλώνονται από το Γ΄ Νεκροταφείο μέχρι τις εργατικές πολυκατοικίες, στο σημερινό Γενικό Κρατικό Νοσοκομείο της Νίκαιας. Οι επιδρομείς σκορπίζουν, κάποιοι οπισθοχωρούν προς την Αθήνα, ενώ ο κύριος όγκος τους κατευθύνεται άτακτα προς το Κουτσουκάρι, σημερινή περιοχή του Δήμου Κορυδαλλού στα όρια του Δήμου Νίκαιας κάτω από την οδό Τζουμαγιάς, την πλατεία Ελευθερίας και την οδό Ταξιαρχών.
Κατά την άτακτη φυγή τους, με 12 τραυματίες, οι ταγματασφαλίτες πυροβολούν αδιακρίτως, τρομοκρατούν, βρίζουν, λεηλατούν. Από τις αδέσποτες σφαίρες των Ταγμάτων Ασφαλείας πέφτει νεκρός ένας λούστρος και ο παλιατζής που βρίσκονταν πάντα έξω από το μπακάλικο του Λαφαζάνη στην Κυδωνιών (συμβολή Πέτρου Ράλλη και Τερψιθέας).
Το ίδιο βράδυ συγκαλείται κοινή σύσκεψη στην Κοκκινιά από στελέχη του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ και αποφασίζουν γενική επιφυλακή και ενημέρωση του λαού της πόλης. Η Κομματική Οργάνωση της Κοκκινιάς του ΚΚΕ , γραμματέας της οποίας ήταν ο Θανάσης Τάσιος, γνωστός με το ψευδώνυμο «Παράσχος», αποφασίζει να γίνει την επόμενη ημέρα συλλαλητήριο του λαού της Κοκκινιάς ενάντια στην τρομοκρατία των Ταγμάτων Ασφαλείας προς το λαό της πόλης. Στόχος ήταν να απαιτηθεί και η παροχή συσσιτίου για τα παιδιά.
Κυριακή 5 Μάρτη 1944
Οι Κοκκινιώτες απαντούν με μεγαλειώδες συλλαλητήριο κατά της τρομοκρατίας στην πλατεία Αγίου Νικολάου και παράλληλα απαιτούν συσσίτιο για τα παιδιά.
Στο τέλος του συλλαλητηρίου η πόλη δέχεται πάλι επιδρομή από δύο κατευθύνσεις. Από τη Λεύκα, στη Θηβών, με δύο φορτηγά γεμάτα χωροφύλακες και ταγματασφαλίτες. Η επιδρομή δεν βρίσκει ουσιαστική αντίσταση και καταφέρνει να φτάσει μέχρι την εκκλησία των Αγίων Αναργύρων. Εκεί τρομοκρατούν τους κατοίκους, κάνουν πλιάτσικο και συλλαμβάνουν το δημοκράτη υπαστυνόμο Νίκο Σαβαΐδη, τη γυναίκα του Άννα, που είναι δασκάλα και μέλος του ΕΑΜ, το Στέφανο Πατεράκη εργάτη από τις παράγκες της παλαιάς Κοκκινιάς και ποδοσφαιριστή της Προοδευτικής, τον δάσκαλο Γιώργο Βενέτα και τον Τσακάρα.
Η δεύτερη επίθεση γίνεται από το Γ. Νεκροταφείο με τρία καμιόνια γεμάτα γερμανοτσολιάδες. Οι μάχες εξαπλώνονται μέχρι την Παιδική Στέγη και εκεί το 3ο Τάγμα του ΕΛΑΣ Κοκκινιάς καταφέρνει να διασπάσει τους επιδρομείς.
Το πρώτο φορτηγό διαφεύγει προς την παλαιά Κοκκινιά μέσω της οδού Σμύρνης, το δεύτερο προς το Κουτσουκάρι, όπου εκεί το «υποδέχονται» ΕΛΑΣίτες οπλισμένοι με χειροβομβίδες και το τρίτο φορτηγό οπισθοχωρεί προς την Αθήνα.
Όπως αναφέρει η σχετική έκθεση του 6ου ανεξάρτητου Συντάγματος του ΕΛΑΣ, την ώρα του συλλαλητηρίου μαχητές του κάνουν έρανο στην περιοχή των Άσπρων Χωμάτων για να συγκεντρώνουν τρόφιμα για τα παιδιά. Προσπαθεί να τους συλλάβει ένας χωροφύλακας ο οποίος σκοτώνεται στη μικρή ένοπλη συμπλοκή που ακολούθησε.
Ο λαός της Κοκκινιάς πανηγυρίζει που οι ΕΛΑΣίτες καταφέρνουν για δεύτερη ημέρα να αναχαιτίσουν την επίθεση των ντόπιων συνεργατών των Γερμανών. Από αυτή την επιτυχία του ΕΛΑΣ αλλά και από το μαζικό συλλαλητήριο που οργάνωσε η Κομματική Οργάνωση Κοκκινιάς του ΚΚΕ, ο διορισμένος από τον Ιωάννη Ράλλη, Δήμαρχος της Πόλης Γρηγόρης Χατζής, παραιτείται.
Η μάχη της Κοκκινιάς της 7ης Μάρτη 1944
Όλοι στην Κοκκινιά περίμεναν ποια θα είναι η απάντηση των Ναζί και των ντόπιων συνεργατών τους μετά από τρεις αποτυχημένες προσπάθειες να εισβάλουν στην πόλη.
Ο ΕΛΑΣ στην Κοκκινιά ήταν σε επιφυλακή και από πολύ αργά το βράδυ οι μαχητές του είχαν λάβει θέση μάχης και περιφρούρησης της πόλης. Η διάταξη των διμοιριών του ΕΛΑΣ ήταν σε σχήμα «Λ».
Ξεκινούσαν από το Γ΄ Νεκροταφείο και έφταναν στο Κουτσουκάρι και τα Γερμανικά από τη μία πλευρά, ενώ από την άλλη ξεκινούσαν από το Γ΄ Νεκροταφείο και έφταναν στις εργατικές πολυκατοικίες, την Παιδική Στέγη και τα Άσπρα Χώματα. Η κύρια δύναμη του ΕΛΑΣ έχει οχυρωθεί στη βόρεια πλευρά από το Περιβολάκι (πλατεία Δαβάκη) και είναι το 3ο τάγμα του Γιάννη Πισσάνου. Ακριβώς πίσω από την πλατεία βρίσκεται και η κλινική του Χρυσοχέρη, στην ταράτσα της οποίας είχε στηθεί το οπλοπολυβόλο του ΕΛΑΣ με ευθύνη της διμοιρίας του Κώστα Διαμαντή.
Από τις 5:00 το πρωί υπάρχουν κινήσεις των κατακτητών γύρω από όλη την πόλη.
Στις 5:45 περίπου 40 γερμανοτσολιάδες εντοπίζονται στη Θηβών στο ύψος της οδού Καραϊσκάκη.
Στις 6:00 το πρωί 4 φορτηγά με Ναζί καταλαμβάνουν τις θέσεις στην πλατεία Κουτσικαρίου και δειλά-δειλά προσπαθούν να μπουν στην Κοκκινιά.
Στις 6:05 ακούγεται η σάλπιγγα του ΕΛΑΣ από το Περιβολάκι, που σημαίνει τη γενική επίθεση του λαϊκού στρατού.
Σε κάθε στενό της Κοκκινιάς, γύρω από Περιβολάκι, οι μάχες είναι απερίγραπτες, πολλές φορές σώμα με σώμα. Γίνεται μάχη για την κατάληψη του κάθε δρόμου.
Οι θέσεις και οι γωνιές των οικοδομικών τετραγώνων αλλάζουν συνεχώς μεταξύ επιδρομέων και μαχητών του ΕΛΑΣ.
Ο ΕΛΑΣ αρχίζει να υποχωρεί λόγω έλλειψης πυρομαχικών.
Από τη μεριά του Δημαρχείου γερμανοτσολιάδες μπαίνουν στην πόλη.
Τους αντιμετωπίζουν μαχητές του 3ου Τάγματος με ένα οπλοπολυβόλο και πέντε χειροβομβίδες που ρίχνει ο Στέλιος Καρδάρας και τους απωθούν πάλι πίσω.
Στην διάρκεια της ΕΛΑΣίτικης επίθεσης, πίσω από τον κινηματογράφο Ορφέα, σκοτώνεται ο ταγματάρχης των γερμανοτσολιάδων Λαζάρου, 8 γερμανοτσολιάδες 3 χωροφύλακες και υπάρχουν 20 τραυματίες.
Λάφυρα για τον ΕΛΑΣ μια μοτοσικλέτα και ένα πολυβόλο Τόμσον.
Το 2ο Τάγμα του ΕΛΑΣ φυλάει στην οδό Καραϊσκάκη, φαίνεται όμως ότι δεν έχει πυρομαχικά να κρατήσει πολύ ακόμα. Αντέχει μέχρι τις 10:30.
Μέχρι τις 11:00, η αντίσταση του ΕΛΑΣ έχει καμφθεί.
Τα πυρομαχικά είναι ελάχιστα. Οι Γερμανοί έχουν καταλάβει τις θέσεις στο περιβολάκι.
Την ίδια ώρα, 15 Γερμανοί προσπαθούν να εισβάλλουν από την οδό Καραϊσκάκη οπλισμένοι με όλμους και πολυβόλα.
Τους απωθεί το 2ο τάγμα με ελάχιστα πυρομαχικά.
Οι πυροβολισμοί του ΕΛΑΣ είναι σποραδικοί για οικονομία πυρομαχικών αφού αυτά έχουν εξαντληθεί.
Στις 11:00 παίρνεται η απόφαση για γενική αντεπίθεση με όσα πυρομαχικά έχουν απομείνει και αν χρειαστεί ακόμα και με πέτρες ή με τα χέρια.
Η αντεπίθεση έχει στόχο την πλατεία στο περιβολάκι που έχει καταληφθεί από Ναζί.
Η διμοιρία του Θοδωρή Μπιζάνη μαζί με το Στέλιο Καρδάρα επιτίθεται από την οδό Καραϊσκάκη,
η διμοιρία του Μιχάλη Ραφαηλάκη από την οδό Κονδύλη,
η διμοιρία του Θωμά Σεβίλια από την οδό Κυδωνιών, από τη μεριά της Λαοδίκειας,
και η διμοιρία του «μπάρμπα Γιώργου» από το γήπεδο που γίνονταν η λαϊκή αγορά (πίσω από την εκκλησία της Παναγίτσας).
Γερμανοί έχουν εγκατασταθεί σε κτίριο της οδού Λαμψάκου, παρακολουθούν τη μάχη και με όλμους βάλλουν συνεχώς κατά των αντεπιτιθέμενων Κοκκινιωτών.
Η αντεπίθεση του ΕΛΑΣ και του λαού της Κοκκινιάς κρατά περίπου μέχρι τις 13:30.
Οι Γερμανοί παρά την υπεροπλία τους και τα αρκετά πυρομαχικά αιφνιδιάζονται και σιγά-σιγά αφήνουν τις θέσεις τους.
Οπισθοχωρούν συντεταγμένα προς τον Αη Γιώργη του Κορυδαλλού και τον Αη-Γιώργη της Νίκαιας.
Εκεί ταμπουρώνονται μέσα στο σχολείο που υπήρχε πάνω από τον Αη-Γιώργη της Νίκαιας (στη συμβολή των οδών Γρεβενών και Ραιδεστού σήμερα).
Οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ δεν έχουν καθόλου πυρομαχικά για να αντεπιτεθούν, ενώ ο ανεφοδιασμός από τις γύρω περιοχές είναι αδύνατος αφού η Κοκκινιά έχει κυκλωθεί από περίπου 1800 Ναζί.
Στις μάχες της 7ης Μάρτη σκοτώνεται και ο λοχαγός του ΕΛΑΣ Γιώργος Βογιατζής και το πτώμα του το κρεμάνε οι ταγματασφαλίτες σε ένα δέντρο στη συμβολή των οδών Ιωνίας και Κασταμονής.
Η σχετική έκθεση του 6ου συντάγματος του ΕΛΑΣ αναφέρει ότι οι εισβολείς είχαν 34 νεκρούς και περισσότερους από 100 τραυματίες, ενώ ο ΕΛΑΣ έχασε 8 παλικάρια και τραυματίστηκαν 20.
Η ίδια έκθεση αναφέρει ότι ο οπλισμός που διέθετε ο ΕΛΑΣ και με τον οποίο αντιστάθηκε στις μάχες ήταν 42 περίστροφα, 1 οπλοπολυβόλο με 1300 σφαίρες, 1 πολυβόλο Τόμσον με 50 φυσίγγια και 50 χειροβομβίδες.
Τετάρτη 8 Μάρτη 1944
Όλη τη νύχτα οι Ναζί και οι ντόπιοι συνεργάτες τους είναι ταμπουρωμένοι στο σχολείο (Γρεβενών και Ραιδεστού).
Περιμετρικά υπάρχουν φρουρές από Ναζί με οπλοπολυβόλα. Οι γύρω δρόμοι περιφρουρούνται από Ναζί και ταγματασφαλίτες.
Όλο το βράδυ κάνουν μικρές επιδρομές στην πόλη, τρομοκρατούν και συλλαμβάνουν Κοκκινιώτες. Ψάχνουν στα σπίτια για μαχητές του ΕΛΑΣ και μέλη του ΕΑΜ.
Οι Ναζί βγάζουν τα δικά τους χωνιά και τρομοκρατούν τον κόσμο με απειλές. Προσπαθούν να στρέψουν το λαό της Κοκκινιάς κατά του ΕΛΑΣ, του ΕΑΜ και της ΕΠΟΝ.
Φωνάζουν ότι αν δεν επιτεθεί ο ΕΛΑΣ δεν θα πειράξουν κανέναν.
Δείχνουν καθαρά ότι οι ίδιοι είναι τρομοκρατημένοι.
Από νωρίς το πρωί μέσα στο σχολείο, ο Ι.Πλυτζανόπουλος φορώντας στολή έλληνα αξιωματικού διαλέγει ποιοι από τους αιχμαλώτους Κοκκινιώτες θα μεταφερθούν στο στρατόπεδο Χαϊδαρίου.
Το ίδιο πρωί οι ταγματασφαλίτες εκτελούν στην πλατεία Αγίων Αναργύρων τους συλληφθέντες, από τις 5 Μάρτη 1944, υπαστυνόμο Νίκο Σαββαϊδη, το δάσκαλο Γιώργο Βενέτα, τον Δημήτρη Τσακανίκα και τον Τσακάρα.
Αργά το απόγευμα Ναζί και ταγματασφαλίτες αποχωρούν από την Κοκκινιά, μεταφέροντας 300 αιχμαλώτους Κοκκινιώτες στο Χαϊδάρι.
Ο λαός της Κοκκινιάς μετά από λίγο ξεχύνεται στους αιματοβαμμένους δρόμους και τα μπαρουτοκαπνισμένα κτίρια της πόλης για να πανηγυρίσει.
Πανηγυρίζει που οι επιδρομείς Ναζί και ταγματασφαλίτες δεν άντεξαν να μείνουν ούτε μια ολόκληρη ημέρα στην Κοκκινιά.
Τα «χωνιά» του ΕΑΜ πιάνουν αμέσως δουλειά, ανεβάζουν το ηθικό του λαού, ζητώντας εκδίκηση για τα 300 παλικάρια της Κοκκινιάς που πήραν οι κατακτητές στο Χαϊδάρι.
Ο Γ. Πισσάνος -διοικητής και καπετάνιος του 3ου Τάγματος του ΕΛΑΣ- χαρακτήρισε την 7η Μάρτη 1944 σημαντική ημέρα δόξας για την Κοκκινιά, γιατί αυτήν την ημέρα η πόλη σφράγισε την αντιστασιακή ιστορία της. Στην έκθεση του 6ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ αναφέρεται, επίσης, πως ήσαν απερίγραπτοι οι ηρωισμοί των μαχητών.
Εκείνο, όμως, που δημιούργησε δέος και ξεπέρασε κάθε προσδοκία ήταν η συμμετοχή του λαού (ανδρών, γυναικών, εφήβων ακόμα και των παιδιών).
Τρέχανε να συνδράμουν τους τραυματίες, να βρουν φυσίγγια, οπλίζονταν και ζητούσαν να οργανωθούν άμεσα στον ΕΛΑΣ.
Στήριξαν την αντίσταση με απαράμιλλο θάρρος, αίσθημα ευθύνης, αυτοθυσία και ψυχική γενναιότητα.
Οι Γερμανοί κι οι ντόπιοι συνεργάτες τους δεν κατόρθωσαν να πατήσουν ξανά -οργανωμένα- το πόδι τους στην Κοκκινιά μέχρι την 17η Αυγούστου, τη μέρα που η πόλη ζει την κορυφαία στιγμή της αιματοχυσίας της, το ιστορικό Μπλόκο της Κοκκινιάς.
Το “Μπλόκο” ήταν -μεταξύ άλλων- η εκδικητική κατάληξη του δράματος της 7ης Μάρτη, τ’ αντίποινα των Γερμανών για την ήττα που υπέστησαν στη Μάχη της Κοκκινιάς.
Στο στρατόπεδο Χαϊδαρίου
Όπως ήταν αναμενόμενο οι αιχμάλωτοι που πιάστηκαν από το τριήμερο πρώτο μπλόκο της Κοκκινιάς, μεταφέρθηκαν στο στρατόπεδο συγκέντρωσης που είχαν στήσει οι γκεσταπίτες στο Χαϊδάρι.
Το κολαστήριο του Χαϊδαρίου ήταν τόπος συγκέντρωσης αγωνιστών όχι μόνο από τον Πειραιά και την Αθήνα, αλλά και από ολόκληρη την περιοχή της Αττικής.
Στον χώρο αυτό γίνονταν η επιλογή των αιχμαλώτων που στέλνονταν όμηροι σε στρατόπεδα συγκέντρωσης της Γερμανίας, μετά από εξαντλητικά βασανιστήρια και εκατοντάδες εκτελέσεις.
Μετά τη Μάχη της Κοκκινιάς στο στρατόπεδο του Χαϊδαρίου στάλθηκαν όπως αναφέρθηκε 300 Κοκκινιώτες. Τους έκλεισαν στα υπόγεια του «μπλοκ 3» και στο πάνω πάτωμα του «μπλοκ 4» (μαζί με κρατουμένους από την Χαλκίδα).
Αμέσως άρχισαν στους περισσότερους το βασανιστήριο με το «φιδάκι» για αντίποινα και για να προδώσουν συναγωνιστές από την Κοκκινιά.
Οι άνδρες της Γκεστάπο έψαχναν διάφορους τρόπους για ακόμα πιο οδυνηρά βασανιστήρια και μόνο στο άκουσμα ότι οι αιχμάλωτοι είναι από την Κοκκινιά.
Στις 9 Μάρτη 1944, 50 κρατούμενοι μεταφέρονται στα νταμάρια του Χαϊδαρίου όπου και εκτελούνται.
Ανάμεσά τους και 37 Κοκκινιώτες (μέσα σ΄ αυτούς και ο «ποιητής» από τον Ορειβατικό Φυσιολατρικό Όμιλο Κοκκινιάς (ΟΦΟΚ), σημερινό ΟΦΟΝ, ο Αλέξανδρος Μουχτούρης).
Από τους 37 εκτελεσμένους Κοκκινιώτες οι 5 ήταν Αρμένιοι.
Ήταν οι :
Καλατερζάν Κιρκόρ,
Κασαπιάν Παρσέκ,
Τσενεκιάν Αγκόπ,
Τσενεκιάν Οσίκ,
Χατζησοκιάν Γιόγια.
Δεν πρέπει να λησμονούμε το μέγεθος της Αρμενικής κοινότητας στην πόλη μας, κυρίως στην περιοχή των Άσπρων Χωμάτων, όπου η προσφορά της στη μάχη της Κοκκινιάς και στον αντιστασιακό αγώνα της πόλης ήταν ιδιαίτερα σημαντική.
Στο στρατόπεδο Χαϊδαρίου ο ερχομός των Κοκκινιωτών έδωσε διαφορετική πνοή στη ζωή των κρατουμένων. Όπως αναφέρει ο Αντώνης Φλούντζης, γιατρός του στρατοπέδου, οι Κοκκινιώτες άλλαξαν με τη ζωντάνια τους τη ζωή του στρατοπέδου και τόνωσαν το ηθικό όλων των κρατουμένων, ανδρών και γυναικών.
Ανάμεσα στους αιχμαλώτους που ήρθαν από την Κοκκινιά ήταν και 30 νεαροί από τον ΟΦΟΚ ο οποίος διέθετε μουσικό όμιλο.
Αμέσως λοιπόν οι ΟΦΟΚίτες άρχισαν το τραγούδι και την πρώτη Κυριακή της κράτησής τους (12 Μάρτη 1944) οργάνωσαν εκδήλωση που συμμετείχε όλο το στρατόπεδο.
Μπορεί οι ΟΦΟΚίτες να απολύθηκαν γρήγορα, αλλά οι εκδηλώσεις κάθε Κυριακή μεσημέρι ήταν ήδη θεσμός, και κράτησαν μέχρι την απελευθέρωση.
To σαμποτάζ της Ρεντίνας
Στα μέσα Ιουλίου του 1944 στην περιοχή της Ρούμελης, στο χωριό Ρεντίνα στο 36ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ που αναπαύεται εκεί, φθάνει ένας Βρετανος σαμποτέρ. Η αποστολή που έχει έρθει να συζητήσει με τον Άρη είναι άκρως απόρρητη και μεγάλης σήμασίας.
Θα επιχειρούνταν η ανατίναξη της σιδηροδρομικής γραμμής της Ρεντίνας. Τα γερμανικά τραίνα όχι μόνο θα ακινητοποιούνταν σε μιά κρίσιμη στιγμή αλλά ο εχθρός θα πίστευε οτι οι συμμαχικές δυνάμεις θα αποβιβάζονταν στην Ελλάδα για να χτυπήσουν τον Άξονα. Εκείνη την εποχή προπαρασκευάζονταν ένα ευρύ σχέδιο απόβασης δυνάμεων απο την Αφρική για την ανακατάληψη της Ευρώπης. Οι Γερμανοί το γνώριζαν αφού ο Ρόμμελ είχε ηττηθεί, αλλά το πού και το πότε τους παρέμενε άγνωστο. Οι σύμμαχοι είχαν προβεί σε πολλά σαμποτάζ με την βοήθεια του ΕΛΑΣ για να τους κάνουν να πιστέψουν οτι η Ελλάδα ήταν το μέρος της επικείμενης απόβασης ενώ εκείνοι θα απέβαιναν στην Ιταλία.
Πίσω στην Ρεντίνα, ο Άρης δέχεται να αναλάβει την ανατίναξη και το 36ο Σύνταγμα της 13ης Μεραρχίας ξεκινά βράδυ φορτωμένη με υλικά για το χωριό Δεριλί - Κούρναβο κοντά στις σιδηροδρομικές γραμμές. Το ίδιο βράδυ ο ΕΛΑΣ ακροβολίζεται γύω απο τις γραμμές στα υψώματα. Μιά διμοιρία βρίσκεται πίσω στον δρ΄μο του γυρισμού για να καλύψη την υποχώρηση του στρατεύματος. Δύο ώρες μετά και ενώ ο Αγγλος με δύο ΕΛΑΣίτες σαμποτέρ έχουν μετακινηθεί κοντά στην γραμμή περνούν δύο τραίνα. Οι αντάρτες περιμένουν κρατώντας την ανάσα αλλά οι συρμοί δεν ανατινάζονται. Ξαφνικά και τρίτο τραίνο εμφανίζεται απο την μεριά της Καίτσας και τότε το γεφύρι ανατινάζεται κάνοντας την νύχτα μέρα. Κατι όμως δεν έχει πάει καλά: Ο συρμός ανατινάζεται σε ένα απίστευτο κύμα φωτιάς και τα θραύσματα απειλούν τις ζωές των ανταρτών. Μιά φωνή ακούγεται απο τον καπετάνιο Λάμπρο (Σπύρος Μπέικος) " Φευγάτε είναι γεμάτο πυρομαχικά!!!" Ο ΕΛΑΣ απομακρύνεται γοργά και πιάνει τις ράχες ένα γύρω. Το τραίνο όντας φορτωμένο με βόμβες αεροπλάνων, τορπίλες και βαρέλια βενζίνη συνεχίζει να σκάει για ώρες. Η φωτιά είναι ορατή μέχρι και το Βελούχι. Ο ΕΛΑΣ καμουφλάρει τις θέσεις του και στήνει έναν όλμο.
Το πρωί ένας γερανός κινείται στις ράγες. Τον συνοδεύει ένας μικρό συρμός. Γερμανοί κατεβαίνουν και καταβρέχουν τα συντρίμια που είναι ακόμα πυρωμένα. Ο όλμος ρίχει δύο - τρείς βολές και οι Γερμανοί επιστρέφουν πίσω στο συρμό. Ο Αγγλος απεσταλμένος έχει συμφωνήσει με τον Άρη να κρατηθεί η γραμμή κλειστή για τουάχιστον δύο ημέρες. Σπόραδικά πυρά ρίχνονται και απο τις δύο μεριές αλλά χωρίς κανένα αποτέλεσμα. Αργότερα την ίδια ήμερα οι Γερμανοί αποχωρούν. Ο ΕΛΑΣ παραμένει στις θέσεις του. Οι άνδρες κλείνουν περίπου 48 ώρες ακίνητοι στα πόστα τους. Νωρίς το πρωί της τρίτης ημέρας τέσσερα τάνκ εμφανίζονται απο την Λάρισα. Το έδαφος όμως δεν τους επιτρέπει να πλησιάσουν τις θέσεις του ΕΛΑΣ, ο οποίος βάλλει πάλι με τον όλμο. Οι Γερμανοί βγαίνουν απο τα τάνκ. Ακόμα δεν έχουν υπολογίσει σωστά τι δύναμη τους περιμένει και έχουν στείλει μόνο καμιά 15αριά άνδρες τους. Ο ΕΛΑΣ τους θερίζει. Τα τάνκ ριχνουν τυφλά στις κορυφές αλλά χωρίς κανένα νόημα αφού οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ έχουν ταμπουρωθεί σε κατάλληλα σημεία. Οι Γερμανοί αφήνοντας τρεις - τέσσερις νεκρούς επιστρέφουν στα τανκ και απο εκεί ξεκινούν για Λαμία. Ο Καπετάν Λάμπρος στέλνει μία διμοιρία να τους κυνηγήσει. Αργότερα το απόγευμα κάνουν την εμφάνισή τους τα πρώτα αεροπλάνα. Είναι τέσσερα στούκας που περνούν σε σειρά. Ο ΕΛΑΣ όμως έχει δώσει ξανά μάχη με αεροπλάνα και με τα πολυβόλλα του δεν τα αφήνει να εφορμίσουν στις θέσεις του. Τα αεροπλάνα ρίχνουν στις κορυφές άσκοπα και με το πρώτο σκοτάδι εξαφανίζονται τελείως. Ο ΕΛΑΣ ζητωκραυγάζει την νίκη του και η εντολή έρχεται παο το αρχηγείο να επιστρέψουν στην βάση τους.
Μερικές μέρες μετά οι σύμμαχοι αποβιβάζονται στην Σικελία ..
Θα επιχειρούνταν η ανατίναξη της σιδηροδρομικής γραμμής της Ρεντίνας. Τα γερμανικά τραίνα όχι μόνο θα ακινητοποιούνταν σε μιά κρίσιμη στιγμή αλλά ο εχθρός θα πίστευε οτι οι συμμαχικές δυνάμεις θα αποβιβάζονταν στην Ελλάδα για να χτυπήσουν τον Άξονα. Εκείνη την εποχή προπαρασκευάζονταν ένα ευρύ σχέδιο απόβασης δυνάμεων απο την Αφρική για την ανακατάληψη της Ευρώπης. Οι Γερμανοί το γνώριζαν αφού ο Ρόμμελ είχε ηττηθεί, αλλά το πού και το πότε τους παρέμενε άγνωστο. Οι σύμμαχοι είχαν προβεί σε πολλά σαμποτάζ με την βοήθεια του ΕΛΑΣ για να τους κάνουν να πιστέψουν οτι η Ελλάδα ήταν το μέρος της επικείμενης απόβασης ενώ εκείνοι θα απέβαιναν στην Ιταλία.
Πίσω στην Ρεντίνα, ο Άρης δέχεται να αναλάβει την ανατίναξη και το 36ο Σύνταγμα της 13ης Μεραρχίας ξεκινά βράδυ φορτωμένη με υλικά για το χωριό Δεριλί - Κούρναβο κοντά στις σιδηροδρομικές γραμμές. Το ίδιο βράδυ ο ΕΛΑΣ ακροβολίζεται γύω απο τις γραμμές στα υψώματα. Μιά διμοιρία βρίσκεται πίσω στον δρ΄μο του γυρισμού για να καλύψη την υποχώρηση του στρατεύματος. Δύο ώρες μετά και ενώ ο Αγγλος με δύο ΕΛΑΣίτες σαμποτέρ έχουν μετακινηθεί κοντά στην γραμμή περνούν δύο τραίνα. Οι αντάρτες περιμένουν κρατώντας την ανάσα αλλά οι συρμοί δεν ανατινάζονται. Ξαφνικά και τρίτο τραίνο εμφανίζεται απο την μεριά της Καίτσας και τότε το γεφύρι ανατινάζεται κάνοντας την νύχτα μέρα. Κατι όμως δεν έχει πάει καλά: Ο συρμός ανατινάζεται σε ένα απίστευτο κύμα φωτιάς και τα θραύσματα απειλούν τις ζωές των ανταρτών. Μιά φωνή ακούγεται απο τον καπετάνιο Λάμπρο (Σπύρος Μπέικος) " Φευγάτε είναι γεμάτο πυρομαχικά!!!" Ο ΕΛΑΣ απομακρύνεται γοργά και πιάνει τις ράχες ένα γύρω. Το τραίνο όντας φορτωμένο με βόμβες αεροπλάνων, τορπίλες και βαρέλια βενζίνη συνεχίζει να σκάει για ώρες. Η φωτιά είναι ορατή μέχρι και το Βελούχι. Ο ΕΛΑΣ καμουφλάρει τις θέσεις του και στήνει έναν όλμο.
Το πρωί ένας γερανός κινείται στις ράγες. Τον συνοδεύει ένας μικρό συρμός. Γερμανοί κατεβαίνουν και καταβρέχουν τα συντρίμια που είναι ακόμα πυρωμένα. Ο όλμος ρίχει δύο - τρείς βολές και οι Γερμανοί επιστρέφουν πίσω στο συρμό. Ο Αγγλος απεσταλμένος έχει συμφωνήσει με τον Άρη να κρατηθεί η γραμμή κλειστή για τουάχιστον δύο ημέρες. Σπόραδικά πυρά ρίχνονται και απο τις δύο μεριές αλλά χωρίς κανένα αποτέλεσμα. Αργότερα την ίδια ήμερα οι Γερμανοί αποχωρούν. Ο ΕΛΑΣ παραμένει στις θέσεις του. Οι άνδρες κλείνουν περίπου 48 ώρες ακίνητοι στα πόστα τους. Νωρίς το πρωί της τρίτης ημέρας τέσσερα τάνκ εμφανίζονται απο την Λάρισα. Το έδαφος όμως δεν τους επιτρέπει να πλησιάσουν τις θέσεις του ΕΛΑΣ, ο οποίος βάλλει πάλι με τον όλμο. Οι Γερμανοί βγαίνουν απο τα τάνκ. Ακόμα δεν έχουν υπολογίσει σωστά τι δύναμη τους περιμένει και έχουν στείλει μόνο καμιά 15αριά άνδρες τους. Ο ΕΛΑΣ τους θερίζει. Τα τάνκ ριχνουν τυφλά στις κορυφές αλλά χωρίς κανένα νόημα αφού οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ έχουν ταμπουρωθεί σε κατάλληλα σημεία. Οι Γερμανοί αφήνοντας τρεις - τέσσερις νεκρούς επιστρέφουν στα τανκ και απο εκεί ξεκινούν για Λαμία. Ο Καπετάν Λάμπρος στέλνει μία διμοιρία να τους κυνηγήσει. Αργότερα το απόγευμα κάνουν την εμφάνισή τους τα πρώτα αεροπλάνα. Είναι τέσσερα στούκας που περνούν σε σειρά. Ο ΕΛΑΣ όμως έχει δώσει ξανά μάχη με αεροπλάνα και με τα πολυβόλλα του δεν τα αφήνει να εφορμίσουν στις θέσεις του. Τα αεροπλάνα ρίχνουν στις κορυφές άσκοπα και με το πρώτο σκοτάδι εξαφανίζονται τελείως. Ο ΕΛΑΣ ζητωκραυγάζει την νίκη του και η εντολή έρχεται παο το αρχηγείο να επιστρέψουν στην βάση τους.
Μερικές μέρες μετά οι σύμμαχοι αποβιβάζονται στην Σικελία ..
Ο ματωμένος Αύγουστος του 1944
Μάχες και αντίποινα σε Καλλιθέα, Κουκάκι, Παλαιά Σφαγεία
Η ''Απεργία Εθνικής Σωτηρίας'' * 24-31.8.1944
Αναζητώντας ένα μέτρο αποτελεσματικότερης αντίδρασης στα μπλόκα και τις μαζικές αποστολές ομήρων στη Γερμανία, το ΕΑΜ έριξε εκ νέου το σύνθημα της απεργίας καλώντας σε πανελλαδική κινητοποίηση την Πέμπτη, 24 Αυγούστου. Το γεγονός της επιστροφής σε μορφές συνδικαλιστικής πάλης επιβεβαιώνει μια εκ πρώτης όψεως ακατανόητη επιμονή σε μαζικούς, πολιτικούς αγώνες, ακόμα και σε περιόδους ακραίων, μαζικών βιαιοπραγιών.
Με κεντρικό σύνθημα της απεργίας « Εθνικής Σωτηρίας», όπως ονομάστηκε, « να σώσουμε τα αιχμάλωτα αδέλφια μας και τη ζωή μας», το ΕΑΜ Αθήνας εναρμόνισε τις διακηρύξεις του με το πολεμικό κάλεσμα της ΚΕ του ΚΚΕ για τον Αύγουστο:
« Η μεγάλη στιγμή της μάχης έφτασε. Εμπρός για τη νίκη. Εμπρός για τη λευτεριά. Το έθνος κινδυνεύει. Η επιστράτευση πραγματοποιείται. 150.000 Έλληνες ζητά ο Χίτλερ, 100.000 υποσχέθηκε να δώσει ο Ράλλης απ’ την Αθήνα. Άρχισαν αποστολές στα γερμανικά κάτεργα. Κάθε στιγμή η επίθεση γίνεται αγριότερη. Βγάζουν μάτια με τις λόγχες. Καίνε ζωντανούς μέσα στα σπίτια. Θερίζουν με τα πολυβόλα. Χωρίς εξαίρεση, χωρίς ίχνος ανθρωπισμού. Οι στιγμές είναι κρίσιμες. Ο θάνατος απλώνεται παντού. Σ΄όλη τη σκλαβωμένη Ελλάδα. Σ’ ολόκληρη την Αθήνα. Έλληνες , όχι δισταγμοί. Όχι λύπες. Αποφάσεις επιβάλλουν οι στιγμές. Ν’ απαντήσουμε κεραυνοβόλα στο Χίτλερ και στο Ράλλη. Εμπρός να εξορμήσουμε με την αιματόβρεχτη μα υπερήφανη σημαία μας μπροστά. Εμπρός για την 24ωρη Εθνική Απεργία της Πέμπτης. Εμπρός όλοι ενωμένοι στο εθνικό πένθος της 24 Αυγούστου. Μ’ ένα παλμό, μ’ ένα σύνθημα. Να ματαιώσουμε την επιστράτευση. Να υπερασπιστούμε το έθνος. Να μείνουμε έλληνες στο πλευρό των συμμάχων. Πανεθνικός ο κίνδυνος. Πανεθνική η Νίκη. Εμπρός όλοι στη μάχη. Κανείς απεργοσπάστης. Κανείς προδότης. Ρόδα να μην κυλήσει. Εργοστάσιο να μην ανοίξει. Γραφείο να μη λειτουργήσει. Δε μας χωρίζουν πάθη και διαφορές. Μας ενώνει ένα αίσθημα: το μίσος στους τυράννους. Ένα καθήκον: η υπεράσπιση του έθνους. Ζήτω η Εθνική Απεργία της Πέμπτης, Αθήνα – Πειραιά. Ζήτω το Έθνος. Ζήτω οι Μεγάλοι Σύμμαχοι!»
Οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ ( και ιδιαίτερα της Ι Ταξιαρχίας) κινητοποιήθηκαν για αυστηρή περιφρούρηση στους τομείς ευθύνης της, καθώς ήταν παραπάνω από βέβαιο πως ο Ράλλης θα χρησιμοποιούσε τους Ευζώνους για να χτυπήσει την απεργία. Πράγματι, στις 6 το πρωί, δυο φορτηγά γεμάτα πεζικό έφτασαν στο αμαξοστάσιο των τραμ της Καλλιθέας με σκοπό να επιστρατεύσουν τους τραμβαγέρηδες. Όταν τα φυλάκια του ΕΛΑΣ άνοιξαν πυρ κατά των τραμ που κινούνταν, ξεκίνησε μάχη. Στις 10 κατέφθασαν από τη Συγγρού γερμανικά οχήματα για να ενισχύσουν τους Τσολιάδες που πολεμούσαν στο αμαξοστάσιο. Ένα τμήμα Γερμανών κατέλαβε το Ιωσηφόγλειο Ορφανοτροφείο και ένα δεύτερο προωθήθηκε προς το κέντρο της Καλλιθέας συναντώντας μετά από λίγο τα πυρά του 2ου Λόχου Καλλιθέας ( Γιώργος Γιουρούκος – Μιλτιάδης Ζαννής) που πολεμούσε με πείσμα. Γύρω από το χωμάτινο λόφο της οδού Σκρα, τρεις αντάρτες τραυματίστηκαν, το ίδιο και ένας Γερμανός αξιωματικός στην οδό Ανδρομάχης. Αφού ξόδεψαν τα πυρομαχικά τους, όσοι μαχητές δε σκορπίστηκαν σε σπίτια, δοκίμασαν να διασχίσουν τη Συγγρού, στην περιοχή Χρυσάκη. Έξι έπεσαν στα χέρια των Γερμανών, (μετά από προδοσία μιας γυναίκας, μέσα στα περιβόλια της οποίας είχαν κρυφτεί), που τους επιβίβασαν σε φορτηγά με προορισμό τη Μέρλιν. Η αντεπίθεση του άλλου Λόχου της Καλλιθέας από τη βορεινή πλευρά της οδού Δήμητρας με επικεφαλής τους διοικητές του ΙΙ Τάγματος, Σόλωνα Ψωμιάδη («Λάμπη») και Τάσο Αναστασίου, απέτυχε. Οι Γερμανοί πολυβολητές στην ταράτσα του Ιωσηφόγλειου είχαν πολύ καλή ορατότητα, με αποτέλεσμα ο δεύτερος να χάσει τη ζωή του και ο πρώτος τα δάχτυλα του αριστερού χεριού του. Ο τραυματισμένος «Λάμπης» περισυνελέγη από μαχητές του Παλιού Φαλήρου που τον κουβάλησαν στα χέρια μέχρι το Έδεμ . Στο ύψος της Αμφιθέας ( Βουρλοπόταμο) μαχητές του Παλαιού Φαλήρου ενεπλάκησαν με γερμανικές ενισχύσεις που έρχονταν από το Φάληρο, με αποτέλεσμα ένας Ελασίτης, ο εικοσιδυάχρονος Βασίλης Αρναουτάκης, να σκοτωθεί από τα γερμανικά πυρά στην οδό Πανδρόσου. Οι μάχες σταμάτησαν ως συνήθως το απόγευμα. Οι απώλειες Ελασιτών και πολιτών έφτασαν τους 39 νεκρούς, από τους οποίους οι 20 ήταν Καλλιθεάτες εκτελεσμένοι ομαδικά στην οδό Ανδρομάχης, σε αντίποινα για τον τραυματισμό του Γερμανού αξιωματικού. Όταν το βράδυ ο τραυματίας εξέπνευσε, ακόμα 17 κρατούμενοι, μαζί με τους 5 αιχμαλώτους Ελασίτες της προηγούμενης μέρας μεταφέρθηκαν από το Γουδή και τη Μέρλιν για να εκτελεστούν στην οδό Σπάρτης σε τριάδες. Ανάμεσα στα θύματα των δύο ημερών ήταν ο καπετάνιος του 2ου Λόχου Καλλιθέας Μιλτιάδης Ζαννής ( « Μιχάλης»), τραυματισμένος και αιχμαλωτισμένος από την προηγούμενη μέρα, ο τριαντατετράχρονος δικηγόρος Γιάννης Τυφλοπήτας, στέλεχος της ΟΠΛΑ στον Υμηττό, ο καισαριανώτης λοχαγός Αντώνης Αραμπατζής και ο γραμματέας της ΕΠΟΝ Καισαριανής, Κώστας Μπερντέσης ( «Αλέκος»), όλοι συλληφθέντες σε προηγούμενα μπλόκα. Μόνο ένας Ελασίτης, ο Παναγιώτης Μαρίτσας**, σώθηκε σαν από θαύμα με βαριά κοιλιακά τραύματα.
**(όλα ξεκίνησαν στην μάχη της Σκρά. Εκεί που ο λοχαγός Γιουρούκος Γιώργης αντέχει κ κρατάει γερά. Οι οδοί Σπάρτης και Σκρά περνάνε πότε στα χέρια του και πότε στων Γερμανών. Έχει δυό τραυματίες, οπότε φωνάζει τον Μαρίτσα κ τον Παπαδόπουλο τον Θόδωρα μαζί με άλλους δυό, για να πάρουν τους τραυματίες και να τους πάνε στη Νέα Σμύρνη. Περνάνε τη Συγγρού, πιο κάτω από το Ιωσηφόγλειο, αλλά τους παίρνουν χαμπάρι οι Γερμανοί και τους χτυπάνε με το μυδράλιο. Εκείνοι κρύβονται αμέσως μέσα σε ένα περιβόλι. Εμφανίζεται μια γερμανική περίπολος και τους ψάχνει. Η ρουφιάνα...η προδότρια...αυτή που είχε το περιβόλι, Καράμπελα την έλεγαν...συγγενής του άλλου περιβολάρη κοντά στο ποτάμι. Ε, αυτή τους έδειξε που κρύφτηκαν. Από κει κ πέρα....τους αρπάνε κ τους πάνε στο Ιωσηφόγλειο. Κι έπειτα κατευθείαν στην Μέρλιν.
Την επόμενη ημέρα μαθαίνουμε πως τους είχαν εκτελέσει, στην Σπάρτης, εκεί που είναι το μνημείο σήμερα. Ο Γιώργης (Γιουρούκος) κινητοποιεί μια διμοιρία για προφύλαξη κ καλεί τον Δήμο να έρθει με αυτοκίνητο για να πάρει τους εκτελεσμένους. Τότε άκουσε τον Μαρίτσα να βογκάει. Κι άκου τώρα....Ο Γάλλος ο Γιάννης, γιατρός, τον βοηθάει όσο μπορεί. Ο Παναγιώτης έχει φάει τρεις σφαίρες στην κοιλιά κι άλλες δύο στο στήθος. Θέλει νοσοκομείο. Τον πάνε με φορείο στον Σκανδαλάκη....που δεν τον δέχεται. Εκείνος ήταν εθνικόφρων, ο Μαρίτσας Ελασίτης. Πάντα μαζί με τον Γάλλο, φεύγουν για το ''Αγία Όλγα''. Σκέψου μόνο...για την εποχή την οποία συζητάμε! Εν πάσει περιπτώσει, ο Μαρίτσας χειρουργείται, του αφαιρούν κομμάτια από τα έντερα, όλη του τη ζωή θα είναι υποχρεωμένος να φοράει ειδική ζώνη, για να του κρατάει την κοιλιά (οι κοιλιακοί μύες καταστράφηκαν από τις εγχειρήσεις), αλλά είναι ζωντανός! Κι έπειτα από όλα αυτά....ο Μαρίτσας δεν πήρε καμία βοήθεια από το ''κράτος''. Αντίθετα, οι εκτελεστές του συνταξιοδοτήθηκαν. Μετά μου λες....) -
Αφήγηση του πατέρα μου Στέλιου. Τον κυρ-Παναγιώτη τον είδα κι εγώ μερικές φορές. Μας έλεγε πως είχε λιποθυμήσει, έπεσαν πάνω του οι άλλοι εκτελεσμένοι, οπότε δεν ασχολήθηκαν ιδιαίτερα οι εκτελεστές τους με τις χαριστικές βολές. ''Περισσότερο τους ένοιαζε μην εμφανιστούν Ελασίτες από τα στενά....'', είπε σε μένα κ τον πατέρα μου, ''γι' αυτό μας παράτησαν εκεί κ έφυγαν γρήγορα-γρήγορα''.
Οι απώλειες αυτές δεν ήταν οι τελευταίες. Την αυγή της Δευτέρας, 28 Αυγούστου, Γερμανοί και Τάγματα Ασφαλείας περικύκλωσαν το Κουκάκι, τα Παλαιά Σφαγεία και την Καλλιθέα και αφού συγκέντρωσαν όλους τους άντρες στο γήπεδο της Α.Ε. Καλλιθέας, εκτέλεσαν 24 με υπόδειξη μασκοφόρων. Σε λίγο οι κάτοικοι των Παλαιών Σφαγείων είδαν έντρομοι τα σπίτια τους να καίγονται από τα γερμανικά φλογοβόλα. Όλη η Καλλιθέα καλύφθηκε από ένα σύννεφο μαύρου καπνού, κάτω από τις επευφημίες των Τσολιάδων, «που πετάνε τα φέσια ψηλά και βαράν στον αέρα να το χαρούνε».
Θέλοντας ίσως να αντισταθμίσει τις εντυπώσεις από το φοβερό αιματοκύλισμα, ο Πλυτζανόπουλος διέταξε να αφεθούν ελεύθεροι όλοι οι όμηροι του μπλόκου. Σε πεισματώδεις συγκρούσεις στα Σφαγεία, ο ΕΛΑΣ είχε βαριές απώλειες – 17 μαχητές νεκρούς και τραυματίες – στη μάταιη προσπάθειά του να αποκρούσει τους επιδρομείς, ανάμεσά τους τον καπετάνιο του Λόχου Σφαγείων, Γιώργο Γεωργιάδη , του οποίου το σπίτι κάηκε. Ο τρόμος είχε κατακυριεύσει τη νοτιοανατολική γωνία του κέντρου της Αθήνας. Την επομένη τα Τάγματα αιχμαλώτισαν έξι άοπλα μέλη των εαμικών και κομματκών οργανώσεων Πλάκας κοντά στην πλατεία Κολοκοτρώνη στο Κουκάκι και τους σκότωσαν ομαδικά στη Γέφυρα του Κουκακίου, κοντά στη λεωφόρο Θησέως. Μαζί και η μόλις δεκαοκτώ ετών γραμματέας της ΚΟΒ Κουκακίου, Κούλα Αγγελή ( « Ξανθούλα»).
Ο κύκλος του αίματος του εφιαλτικού Αυγούστου έκλεισε στις 31 Αυγούστου, όταν μετά από προδοσία, όλοι οι άνδρες του Φρουραρχείου του ΕΛΑΣ στην Αγία Ελεούσα, μαζί με το λοχαγό Γιώργο Γιουρούκο**, έναν από τους ήρωες της μάχης της 24ης Αυγούστου, αιχμαλωτίστηκαν και θανατώθηκαν από τμήμα της γερμανικής ναυτικής αστυνομίας μέσα στο εγκαταλειμμένο ψυχιατρείο της Αγίας Ελεούσας, όπου είχαν καταλύσει για να ξεκουραστούν. Μαζί τους εκτελέστηκαν μερικοί πολίτες και εργάτες που είχαν κρυφτεί επίσης στο κτίριο του ψυχιατρείου και πέντε γυναίκες – η μια εκ των οποίων καλόγρια – που θεωρήθηκαν «ένοπλες συνωμότριες».
Ιάσων Χανδρινός, Το τιμωρό χέρι του λαού. Η δράση του ΕΛΑΣ και της ΟΠΛΑ στην κατεχόμενη πρωτεύουσα 1942 -1944.Θεμέλιο 2012, β΄έκδοση συμπληρωμένη(σελ. 240 – 256 )
Συμπλήρωμα :
**Ήταν 15 Ελασίτες & άλλοι 5-6 του ΕΑΜ. Πράγματι έπεσε προδοσία, πως μέσα στο ''τρελάδικο'' της Αγίας Ελεούσας, βρισκόταν όλο το φρουραρχείο Αγίας Ελεούσας-Τζιτζιφιών....Κουρασμένοι, ξεθεωμένοι από τις μάχες & τις περιπολίες, όχι μόνο στην Αγιά Λεούσα αλλά και στις Τζιτζιφιές, ξάπλωσαν να ξεκουραστούν για λίγο. Έτσι τους βρήκαν οι Γερμανοί & τους εκτέλεσαν όλους. Μαζί και τον Γιώργη το Γιουρούκο, τον αδερφό της Σεβασμίας τον Χρήστο....η μάνα τους τρελάθηκε όταν της έφεραν νεκρό το παιδί της. Ήταν κι ο αδερφός του Νίκου του Καραγιώργη, ο Γιώργος ....γι' αυτό έβγαλαν με το όνομα του τον Γιώργο της Βικτώριας. Ο Βάσιλας...ο Κυρίκος....τόσα παλληκάρια πήγαν χαμένα από προδότη. Ανάθεμα τη φυλή τους τα καθάρματα!Γιατί σε ρωτάω πολλές φορές, τι βλέπεις στα μάτια των παλιών κομμουνιστών; Αυτών που έζησαν τον ΕΛΑΣ στην Αθήνα, έζησαν το ΕΑΜ; Τον ηρωισμό, την παλληκαριά τους....την αφοβιά....Είναι πόνος, είναι πένθος, είναι λύπη...για όλα αυτά που χάθηκαν από προδότες. Κυβέρνηση του παπατζή...του ψεύτη...του διπρόσωπου και να αντικρίζεις μετά αυτούς που μας πρόδιναν εκείνα τα χρόνια. Και να σε χαιρετάνε σαν να μην συνέβει τίποτα! (Μαρτυρία του πατέρα μου Στέλιου).
Από τα παλληκάρια, όσους θυμόταν τουλάχιστον :
-Γιουρούκος Γιώργης -να τον έβλεπες στην μάχη της Σκρά....λιοντάρι!
-Κυρίκος Δημήτρης
-Βάσιλας Γιώργης
-Νιφλής Χρήστος
-Καραγιώργης Γιώργης
Εκτός των ανωτέρω που ήταν προσωπικοί φίλοι του πατέρα μου, διάβασα κ μεταφέρω τους υπόλοιπους που αναγράφει ο Ορέστης Μακρής στο βιβλίο του ''Ο ΕΛΑΣ της Αθήνας'', σελ. 157. :
-Καλογήρου Αντώνης
-Παπαδημητρίου Δημήτρης
-Γρίσπος Πέτρος
-Ευθυμίου Δημήτρης
-Βάνιας & Κόλιας - Ρώσοι αιχμάλωτοι που τους είχε ελευθερώσει ο ΕΛΑΣ κ ήταν γενναίοι πολεμιστές
-Γεωργιάδης
-Γεωργιάδου Ελπινίκη - η μητέρα του
-Τσιμπίδης Αναστάσιος
-Κοριφίδης Στέλιος
-Διακολίδης Ηλίας
-Τριανταφυλλίδης Απόστολος
-Παπαδημητρίου Θανάσης
-Γελεκίδης Απόστολος
-Γελεκίδου Ουρανία
-Τσιμπίδου Μαρία
-Τσαραμιάδου Κατίνα
Red Lioness.-
Το Μπλόκο της Κοκκινιάς ( 17.8.1944)
Σειρά είχε η Κοκκινιά, η οποία δεν είχε δεχθεί σοβαρή επίθεση από το Μάρτιο, η ατμόσφαιρα ήταν όμως ηλεκτρισμένη, δεδομένου ότι από τις αρχές Αυγούστου άρχιζαν επιθετικές κινήσεις Ευζώνων και Χωροφυλακής – παράλληλα μαθαίνονταν τα γεγονότα στις άλλες συνοικίες – και τα στελέχη διανυκτέρευαν αλλού ( συνήθως στο Αιγάλεω), μακριά από κατοικημένες περιοχές. Στις 15 και 16 Αυγούστου ένοπλες συμπλοκές ανάμεσα σε Ελασίτες, αστυνομικούς και την Ειδική Ασφάλεια Πειραιά στο συνοικισμό των « Κιλικιανών» και στα Μανιάτικα, αύξησαν την υπερένταση ενόπλων και αόπλων στην Κοκκινιά.
Στις 02.30 μετά τα μεσάνυχτα της Πέμπτης 17 Αυγούστου ξεκίνησε να γράφεται μία από τις μελανότερες σελίδες της Κατοχής: Δεκάδες αυτοκίνητα περικύκλωσαν την Κοκκινιά από τα βόρεια του Κορυδαλλού πίσω από το Γ΄Νεκροταφείο και κατά μήκος της οδού Θηβών μέχρι τους ΣΕΚ , κατά μήκος της σιδηροδρομικής γραμμής. Τα οχήματα μετέφεραν ισχυρές δυνάμεις του Ι Τάγματος του 1ου Συντάγματος Ευζώνων με επικεφαλής τον Ταγματάρχη Γεώργιο Σγούρο, ένα πρόσωπο ήδη μισητό στους Κοκκινιώτες, Γερμανούς οπλίτες της 11ης Αεροπορικής Μεραρχίας Εδάφους ( 11. Luftwaffe Felddivision) – δύναμης λόχου ή διλοχίας – και μια γερμανική μηχανοκίνητη διμοιρία, ενώ, όπως επισήμανε με κάποιου είδους επαναστατική «αυταρέσκεια» και το πρώτο «ρεπορτάζ» της επιχείρησης, ο βαρύς οπλισμός των επιδρομέων ήταν πρωτοφανής για τα δεδομένα επιχείρησης εντός των ορίων της πρωτεύουσας.
Τα ξημερώματα οι τηλεβόες καλούσαν τους άνδρες 14 έως 60 ετών στην πλατεία Οσίας Ξένης. Στις 09.00 η πλατεία είχε γεμίσει από κόσμο. Κινητοποίηση του ΕΛΑΣ θα ισοδυναμούσε με αυτοκτονία, αφού όλα ήταν μπλοκαρισμένα. Μέσα στην αποπνικτική ζέστη του Αυγούστου και κάτω από ουρλιαχτά και παραγγέλματα στα ελληνικά και τα γερμανικά, διαδραματίστηκαν μερικές από τις τραγικότερες σκηνές της Αντίστασης:
Οι καταδότες – ένας εκ των οποίων ήταν πρώην μέλος της ΟΠΛΑ – υπέδειξαν αρχικά όλα τα στελέχη των ενόπλων οργανώσεων: το λοχαγό του ΕΛΑΣ και γραμματέα της ΚΟΒ Κιλικιανών, Απόστολο Χατζηβασιλείου, το γραμματέα της ΚΟΒ Κοκκινιάς ( και αρχηγό της ΟΠΛΑ), Παναγιώτη Ασμάνη, τον Θεόδωρο Περιβόλα, τις μαχήτριες Διαμάντω Κουμπάκη και Αθηνά Μαύρου κ.α., οι οποίοι βασανίστηκαν «κανιβαλικά» πριν οδηγηθούν προπηλακιζόμενοι στο υφαντήριο πίσω από την πλατεία Οσίας Ξένης – την περίφημη « Μάντρα» – για να εκτελεστούν με πολυβόλα από γερμανικό τμήμα – συνολικά 78 άτομα.
Την ίδια ώρα, σε ένα απομονωμένο σπίτι στα « Αρμένικα» της Κοκκινιάς ( περιοχή Νεάπολης), μια μικτή ομάδα του ΕΛΑΣ και της ΟΠΛΑ παρακολουθεί ανήμπορη τη σφαγή από τις γρίλιες. Όταν μια ριπή γαζώνει την πόρτα, η ομάδα πετά μια χειροβομβίδα και φεύγει από το πλάι υπό το συνεχές πυρ ενός γερμανικού πολυβόλου. Βάλλουσα και βαλλόμενη συνεχώς, και με πλάγια κάλυψη από μια ομάδα του 7ου Λόχου ( λοχαγός Μιχάλης Μάλλης), η ομάδα έφτασε τελικά στην Ευγένεια με έναν τραυματία και ένα νεκρό, το σαραντάχρονο μαχητή της ΟΠΛΑ, Θεόδωρο Μακρή ή ''Καφαντάρη'' που «βάσταγε δυο πιστόλια κι έριχνε σαν τους καουμπόηδες που λέμε». Στη συμπλοκή στα Αρμένικα τραυματίστηκε ένας Γερμανός λοχαγός και μερικοί Τσολιάδες, πράγμα που έδωσε την αφορμή για νέα σφαγή «εκτός καταλόγου»: 46 άνδρες και γυναίκες από τους συγκεντρωμένους στην Οσία Ξένη μεταφέρθηκαν εκεί και εκτελέστηκαν ομαδικά σε αντίποινα στη συμβολή των οδών Ακροπόλεως και Αρτέμιδος, ενώ κάηκαν και μερικά σπίτια, από τα οποία ο συνοικισμός ξαναβαφτίστηκε σε «Καμένα του Καραβά». Το μακελειό σταμάτησε κατά τις 18.00 και μια τεράστια φάλαγγα ομήρων πήρε το δρόμο για το Χαϊδάρι μέσω της Κυδωνιών, αφήνοντας πίσω έναν ατελείωτο θρήνο γυναικών , παιδιών, μητέρων και αδελφών. Το Ε’ Αστυνομικό Τμήμα μετέφερε 72 άτομα για ταφή στο Γ΄Νεκροταφείο και τους υπόλοιπους στο Νεκροταφείο της Αναλήψεως, στη Νεάπολη.
Πηγές της Αντίστασης υπολόγισαν περισσότερους από 200 εκτελεσμένους, σε αντίθεση με τη γερμανική αναφορά της Ομάδας Στρατιών Ε που αναφέρει 104 «νεκρούς εχθρούς» και 3.000 συλληφθέντες έναντι ενός Γερμανού λοχαγού και μερικών Ευζώνων τραυματιών στις αψιμαχίες της Νεάπολης. Το πλήγμα στη συνοικία ήταν τρομακτικό, ειδικά αν αναλογιστεί κανείς πως το ανθρωποκυνηγητό των Κοκκινιωτών σε όλο τον Πειραιά δε σταμάτησε. Μια μόλις μέρα μετά το Μπλόκο, άνδρες των Ταγμάτων συνέλαβαν μετά από συμπλοκή στη Δραπετσώνα το δεκαοκτάχρονο Στέλιο Σπανό ή « Καρδάρα», έναν από τους εμβληματικούς μαχητές – και ομαδάρχη της ΟΠΛΑ – και τον εκτέλεσαν κοντά στον Άγιο Διονύσιο. Τα κατακλυσμιαία γεγονότα έκαναν, μέσω συνεχών αναφορών στον κομματικό και εαμικό Τύπο, το γύρο της χώρας φτάνοντας μέχρι το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ, το οποίο εκείνες τις μέρες κοινοποιούσε ειδική εγκύκλιο και ενημερωτικό δελτίο σε όλες τις Μεραρχίες σχετικά με τον αγώνα της «αδούλωτης Αθήνας και του ηρωικού λαού της».
Μετά τη σφαγή στην Κοκκινιά, το μίσος για τα Τάγματα και η διάθεση για εκδίκηση είχαν φτάσει στο απόγειο τους. Στις 18 Αυγούστου, στο « Ελληνικό Στάλινγκραντ» της Καισαριανής δύο αστυφύλακες του Μηχανοκίνητου με πολιτικά πυροβολήθηκαν από Ελασίτες που τους αναγνώρισαν. Μέσα σε ελάχιστα λεπτά κατέφθασαν ενισχύσεις του Μηχανοκίνητου, των Ταγμάτων και της Ειδικής που συνέλαβαν 35 άτομα και εκτέλεσαν τους πέντε στη γωνία Βασ. Κωνσταντίνου και Λυδίας. Λίγη ώρα αργότερα μια ομάδα ενόπλων, συνοδευόμενη από εξαγριωμένους κατοίκους, σκότωσε και πέταξε πάνω στο σωρό των πέντε πτωμάτων δύο αιχμαλώτους Ευζώνους, ο ένας εκ των οποίων βρέθηκε με ένα μαχαίρι καρφωμένο στο λαιμό του και ένα καρφιτσωμένο σημείωμα : «Για τους πέντε ήρωες θα εκτελεστούν 100 όμοιοί του». Λίγη ώρα πριν, η αδελφή του ενός είχε συλληφθεί και εκτελεστεί με συνοπτικές διαδικασίες από την ΟΠΛΑ, που εφάρμοζε πλέον την απόλυτη και χωρίς εξαιρέσεις « οικογενειακή ευθύνη».
Τις τακτικές στρατιωτικές επιχειρήσεις του ελληνόφωνου κατοχικού στρατού των Ευζώνων στις συνοικίες ακολούθησε μια επίταση της δράσης της Ειδικής Ασφάλειας, η οποία διακρινόταν πλέον στον πόλεμο εξόντωσης. Πτώματα μελών του ΕΑΜ, της ΕΠΟΝ αλλά και Ελασιτών που συλλαμβάνονταν μεμονωμένα ή σε επιδρομές άρχισαν να βρίσκονται με σημάδια βασανισμού – ακόμα και κρεουργημένα – σε διάφορα σημεία της πόλης. Μετά από μια επιδρομή των Ταγμάτων στον Ταύρο
( 20.8.1944), τα πτώματα δύο Ελασιτών της συνοικίας που πιθανότατα είχαν αιχμαλωτιστεί κατά την επιδρομή – Αναστάσιος και Ιωάννης Γράφας, βρέθηκαν στη γωνία Ιπποκράτους και Διδότου, ενώ ένας ακόμα Επονίτης από τον Ταύρο κατακρεουργήθηκε στο Θησείο από τους ενόπλους της Χ. Αντίστοιχα, παρατηρήθηκε μια « πύκνωση» της δράσης της ΟΠΛΑ η οποία εκείνο τον ματωμένο Αύγουστο εξόντωσε συνολικά 67 άτομα – συμπεριλαμβανομένων των αντιποίνων για την Ηλέκτρα Αποστόλου -, ανάμεσα στους οποίους 18 άνδρες και γυναίκες που είχαν επισημανθεί ως « πράκτορες της Ειδικής και των Ες – Ες» , κατηγορία που στην προκειμένη περίπτωση μοιάζει να επιβεβαιώνεται κι από τις σωζόμενες αναφορές των αστυνομικών τμημάτων.
*Ατέχνως*
Στις 02.30 μετά τα μεσάνυχτα της Πέμπτης 17 Αυγούστου ξεκίνησε να γράφεται μία από τις μελανότερες σελίδες της Κατοχής: Δεκάδες αυτοκίνητα περικύκλωσαν την Κοκκινιά από τα βόρεια του Κορυδαλλού πίσω από το Γ΄Νεκροταφείο και κατά μήκος της οδού Θηβών μέχρι τους ΣΕΚ , κατά μήκος της σιδηροδρομικής γραμμής. Τα οχήματα μετέφεραν ισχυρές δυνάμεις του Ι Τάγματος του 1ου Συντάγματος Ευζώνων με επικεφαλής τον Ταγματάρχη Γεώργιο Σγούρο, ένα πρόσωπο ήδη μισητό στους Κοκκινιώτες, Γερμανούς οπλίτες της 11ης Αεροπορικής Μεραρχίας Εδάφους ( 11. Luftwaffe Felddivision) – δύναμης λόχου ή διλοχίας – και μια γερμανική μηχανοκίνητη διμοιρία, ενώ, όπως επισήμανε με κάποιου είδους επαναστατική «αυταρέσκεια» και το πρώτο «ρεπορτάζ» της επιχείρησης, ο βαρύς οπλισμός των επιδρομέων ήταν πρωτοφανής για τα δεδομένα επιχείρησης εντός των ορίων της πρωτεύουσας.
Τα ξημερώματα οι τηλεβόες καλούσαν τους άνδρες 14 έως 60 ετών στην πλατεία Οσίας Ξένης. Στις 09.00 η πλατεία είχε γεμίσει από κόσμο. Κινητοποίηση του ΕΛΑΣ θα ισοδυναμούσε με αυτοκτονία, αφού όλα ήταν μπλοκαρισμένα. Μέσα στην αποπνικτική ζέστη του Αυγούστου και κάτω από ουρλιαχτά και παραγγέλματα στα ελληνικά και τα γερμανικά, διαδραματίστηκαν μερικές από τις τραγικότερες σκηνές της Αντίστασης:
Οι καταδότες – ένας εκ των οποίων ήταν πρώην μέλος της ΟΠΛΑ – υπέδειξαν αρχικά όλα τα στελέχη των ενόπλων οργανώσεων: το λοχαγό του ΕΛΑΣ και γραμματέα της ΚΟΒ Κιλικιανών, Απόστολο Χατζηβασιλείου, το γραμματέα της ΚΟΒ Κοκκινιάς ( και αρχηγό της ΟΠΛΑ), Παναγιώτη Ασμάνη, τον Θεόδωρο Περιβόλα, τις μαχήτριες Διαμάντω Κουμπάκη και Αθηνά Μαύρου κ.α., οι οποίοι βασανίστηκαν «κανιβαλικά» πριν οδηγηθούν προπηλακιζόμενοι στο υφαντήριο πίσω από την πλατεία Οσίας Ξένης – την περίφημη « Μάντρα» – για να εκτελεστούν με πολυβόλα από γερμανικό τμήμα – συνολικά 78 άτομα.
Την ίδια ώρα, σε ένα απομονωμένο σπίτι στα « Αρμένικα» της Κοκκινιάς ( περιοχή Νεάπολης), μια μικτή ομάδα του ΕΛΑΣ και της ΟΠΛΑ παρακολουθεί ανήμπορη τη σφαγή από τις γρίλιες. Όταν μια ριπή γαζώνει την πόρτα, η ομάδα πετά μια χειροβομβίδα και φεύγει από το πλάι υπό το συνεχές πυρ ενός γερμανικού πολυβόλου. Βάλλουσα και βαλλόμενη συνεχώς, και με πλάγια κάλυψη από μια ομάδα του 7ου Λόχου ( λοχαγός Μιχάλης Μάλλης), η ομάδα έφτασε τελικά στην Ευγένεια με έναν τραυματία και ένα νεκρό, το σαραντάχρονο μαχητή της ΟΠΛΑ, Θεόδωρο Μακρή ή ''Καφαντάρη'' που «βάσταγε δυο πιστόλια κι έριχνε σαν τους καουμπόηδες που λέμε». Στη συμπλοκή στα Αρμένικα τραυματίστηκε ένας Γερμανός λοχαγός και μερικοί Τσολιάδες, πράγμα που έδωσε την αφορμή για νέα σφαγή «εκτός καταλόγου»: 46 άνδρες και γυναίκες από τους συγκεντρωμένους στην Οσία Ξένη μεταφέρθηκαν εκεί και εκτελέστηκαν ομαδικά σε αντίποινα στη συμβολή των οδών Ακροπόλεως και Αρτέμιδος, ενώ κάηκαν και μερικά σπίτια, από τα οποία ο συνοικισμός ξαναβαφτίστηκε σε «Καμένα του Καραβά». Το μακελειό σταμάτησε κατά τις 18.00 και μια τεράστια φάλαγγα ομήρων πήρε το δρόμο για το Χαϊδάρι μέσω της Κυδωνιών, αφήνοντας πίσω έναν ατελείωτο θρήνο γυναικών , παιδιών, μητέρων και αδελφών. Το Ε’ Αστυνομικό Τμήμα μετέφερε 72 άτομα για ταφή στο Γ΄Νεκροταφείο και τους υπόλοιπους στο Νεκροταφείο της Αναλήψεως, στη Νεάπολη.
Πηγές της Αντίστασης υπολόγισαν περισσότερους από 200 εκτελεσμένους, σε αντίθεση με τη γερμανική αναφορά της Ομάδας Στρατιών Ε που αναφέρει 104 «νεκρούς εχθρούς» και 3.000 συλληφθέντες έναντι ενός Γερμανού λοχαγού και μερικών Ευζώνων τραυματιών στις αψιμαχίες της Νεάπολης. Το πλήγμα στη συνοικία ήταν τρομακτικό, ειδικά αν αναλογιστεί κανείς πως το ανθρωποκυνηγητό των Κοκκινιωτών σε όλο τον Πειραιά δε σταμάτησε. Μια μόλις μέρα μετά το Μπλόκο, άνδρες των Ταγμάτων συνέλαβαν μετά από συμπλοκή στη Δραπετσώνα το δεκαοκτάχρονο Στέλιο Σπανό ή « Καρδάρα», έναν από τους εμβληματικούς μαχητές – και ομαδάρχη της ΟΠΛΑ – και τον εκτέλεσαν κοντά στον Άγιο Διονύσιο. Τα κατακλυσμιαία γεγονότα έκαναν, μέσω συνεχών αναφορών στον κομματικό και εαμικό Τύπο, το γύρο της χώρας φτάνοντας μέχρι το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ, το οποίο εκείνες τις μέρες κοινοποιούσε ειδική εγκύκλιο και ενημερωτικό δελτίο σε όλες τις Μεραρχίες σχετικά με τον αγώνα της «αδούλωτης Αθήνας και του ηρωικού λαού της».
Μετά τη σφαγή στην Κοκκινιά, το μίσος για τα Τάγματα και η διάθεση για εκδίκηση είχαν φτάσει στο απόγειο τους. Στις 18 Αυγούστου, στο « Ελληνικό Στάλινγκραντ» της Καισαριανής δύο αστυφύλακες του Μηχανοκίνητου με πολιτικά πυροβολήθηκαν από Ελασίτες που τους αναγνώρισαν. Μέσα σε ελάχιστα λεπτά κατέφθασαν ενισχύσεις του Μηχανοκίνητου, των Ταγμάτων και της Ειδικής που συνέλαβαν 35 άτομα και εκτέλεσαν τους πέντε στη γωνία Βασ. Κωνσταντίνου και Λυδίας. Λίγη ώρα αργότερα μια ομάδα ενόπλων, συνοδευόμενη από εξαγριωμένους κατοίκους, σκότωσε και πέταξε πάνω στο σωρό των πέντε πτωμάτων δύο αιχμαλώτους Ευζώνους, ο ένας εκ των οποίων βρέθηκε με ένα μαχαίρι καρφωμένο στο λαιμό του και ένα καρφιτσωμένο σημείωμα : «Για τους πέντε ήρωες θα εκτελεστούν 100 όμοιοί του». Λίγη ώρα πριν, η αδελφή του ενός είχε συλληφθεί και εκτελεστεί με συνοπτικές διαδικασίες από την ΟΠΛΑ, που εφάρμοζε πλέον την απόλυτη και χωρίς εξαιρέσεις « οικογενειακή ευθύνη».
Τις τακτικές στρατιωτικές επιχειρήσεις του ελληνόφωνου κατοχικού στρατού των Ευζώνων στις συνοικίες ακολούθησε μια επίταση της δράσης της Ειδικής Ασφάλειας, η οποία διακρινόταν πλέον στον πόλεμο εξόντωσης. Πτώματα μελών του ΕΑΜ, της ΕΠΟΝ αλλά και Ελασιτών που συλλαμβάνονταν μεμονωμένα ή σε επιδρομές άρχισαν να βρίσκονται με σημάδια βασανισμού – ακόμα και κρεουργημένα – σε διάφορα σημεία της πόλης. Μετά από μια επιδρομή των Ταγμάτων στον Ταύρο
( 20.8.1944), τα πτώματα δύο Ελασιτών της συνοικίας που πιθανότατα είχαν αιχμαλωτιστεί κατά την επιδρομή – Αναστάσιος και Ιωάννης Γράφας, βρέθηκαν στη γωνία Ιπποκράτους και Διδότου, ενώ ένας ακόμα Επονίτης από τον Ταύρο κατακρεουργήθηκε στο Θησείο από τους ενόπλους της Χ. Αντίστοιχα, παρατηρήθηκε μια « πύκνωση» της δράσης της ΟΠΛΑ η οποία εκείνο τον ματωμένο Αύγουστο εξόντωσε συνολικά 67 άτομα – συμπεριλαμβανομένων των αντιποίνων για την Ηλέκτρα Αποστόλου -, ανάμεσα στους οποίους 18 άνδρες και γυναίκες που είχαν επισημανθεί ως « πράκτορες της Ειδικής και των Ες – Ες» , κατηγορία που στην προκειμένη περίπτωση μοιάζει να επιβεβαιώνεται κι από τις σωζόμενες αναφορές των αστυνομικών τμημάτων.
*Ατέχνως*
Το ''Δίστομο'' της Αθήνας
Μπλόκα σε Βύρωνα και Δουργούτι (Νέος Κόσμος)
7 και 9.8. 1944
«…Ο κύκλος του αίματος μόλις άνοιγε. Από την πρώτη μέρα του Αυγούστου μάχες και συμπλοκές σε Αθήνα και Πειραιά βρίσκονταν στην ημερήσια διάταξη με τα Τάγματα να πληθαίνουν τις επιδρομές και τους μαχητές του ΕΛΑΣ να επιδεικνύουν πρωτοφανή αυτοθυσία. Την πρώτη μέρα του μήνα, μια περιπολία Ευζώνων στο συνοικισμό της Νέας Εφέσου στην Καισαριανή κατέληξε σε ανοιχτή μάχη με αποτέλεσμα τον τραυματισμό τριών Ευζώνων και το θάνατο δύο μαχητών του ΕΛΑΣ. Πολλοί κάτοικοι τραυματίστηκαν επίσης , όταν δέκα σπίτια του συνοικισμού παραδόθηκαν στις φλόγες κατά τη διάρκεια της μάχης. Δύο ημέρες αργότερα, δύο δεκαοκτάχρονοι μαχητές του ΕΛΑΣ Κατσιποδίου (σημερινή Δάφνη) κλείστηκαν σε ένα σπιτάκι της οδού Αιγαίου και σκοτώθηκαν πολεμώντας υπέρτερες δυνάμεις Γερμανών. Την επομένη ένας δεκατετράχρονος σύνδεσμος του ΕΛΑΣ Γούβας, ο Γιάννης ( Τζώνης) Φραγκονικιλόπουλος, εγκλωβίστηκε σε μια ταράτσα στη Νέα Ελβετία και αυτοκτόνησε με το πιστόλι του για να μην πέσει στα χέρια των Τσολιάδων. Ακόμα και για τους πλέον αμέτοχους , εκείνος ο Αύγουστος απέπνεε μια τρομακτικά πολεμική ατμόσφαιρα.
«Ζω σε μια πολιτεία που έχει πάθει ένα είδος αμόκ. Στην περιφέρεια της Αθήνας κάθε βράδυ γίνονται μάχες σωστές ανάμεσα στο ΕΑΜ και στα σώματα ασφαλείας. Στο κέντρο της πόλης γίνονται συνεχώς δολοφονίες. Παράξενο μας φαίνεται όταν δεν ακούγονται πυροβολισμοί» ( Γ. Θεοτοκάς, Τετράδια Ημερολογίου 1939 -1953)
Το μεσημέρι της 7ης Αυγούστου, το Φρουραρχείο του Βύρωνα, με επικεφαλής τον «αριστερόχειρα» λοχαγό και πρώην μέλος της ΟΠΛΑ Μανόλη Τζουλιαδάκη, είχε εμπλακεί σε μια αψιμαχία ρουτίνας με Γερμανούς και ταγματασφαλίτες κατά μήκος της λεωφόρου Χρυσοστόμου Σμύρνης. Διατηρώντας μια απόσταση 300 μέτρων από τους αντιπάλους, δύο μαχητές, ο Αριστοτέλης Τσιφλάκος ( γνωστότερος ως «Βάγγος Καμπούρης») και ο νεαρός Κ.Γ., υπεράσπιζαν το αριστερό μέρος του δρόμου υποχωρώντας σταδιακά προς το αλσύλλιο της Αγίας Τριάδας. Αφού πέρασαν μέσα από την κλειστή αγορά του Βύρωνα στο ύψος του Αγίου Λαζάρου και εξήλθαν στην οδό Μεσολογγίου, πρόσεξαν ένα γερμανικό τζιπ που τους καταδίωκε. «Ο Βάγγος τράβηξε κάνα – δυο ριπές και άλλαζε δεσμίδα κι εγώ κάλυπτα με το Μάουζερ. Καλυπτόμασταν και βλέπαμε προς την κατηφόρα και ήρθε ένα τζιπ γερμανικό από αυτά τα χαμηλά. Και ήταν ένας αξιωματικός Γερμανός ( μάλλον λοχαγός) και Τσολιάδες. Εμείς καλυφθήκαμε στο στενό μέρος που τελείωνε το αλσύλλιο της Μεσολογγίου που κάνει ένα δίχαλο περίπου και βλέπαμε[…] Μπορεί και 300. Πλατεία Αγίου Λαζάρου μέχρι πάνω. Κατεβαίνει ο Γερμανός και την ώρα που το λέω του Βάγγου, έριξε και τον τραυμάτισε». Σε αντίποινα, έντεκα νεαροί, μεταξύ των οποίων και ο γραμματέας της ΕΠΟΝ Βύρωνα, Παναγιώτης Κασιμάτης, εκτελέστηκαν από τους Γερμανούς επί της Χρυσοστόμου Σμύρνης, στη γωνία του Παιδικού Σταθμού του « Μοργκεντάου» και άλλοι εξακόσιοι πήραν το δρόμο για τα γερμανικά στρατόπεδα. Ο Βύρωνας άδειασε και από στελέχη, αφού εβδομήντα μαχητές από το ΙΙ Τάγμα και οι ομάδες της ΟΠΛΑ κατέφυγαν προσωρινά στο Κατσιπόδι (Δάφνη) και το Δουργούτι (Νέος Κόσμος).
Κάποιοι όμως έμειναν για να μην εκκενωθεί εντελώς η συνοικία και το επόμενο πρωί, τρία από τα «πρώτα πιστόλια» της ΟΠΛΑ στις ανατολικές συνοικίες, οι Σοφοκλής Σουλιτζιδάκης ( «Σόφος»), Χριστόφορος Σωτηράκος ( «Λάμπης») και Κώστας Μπαλμπακάκης ( «Τσακοράφος»), παρατήρησαν έναν άγνωστο άνδρα με πολιτικά να βαδίζει με προφύλαξη στη Χρυσοστόμου Σμύρνης, μια ανάσα από τη «γιάφκα» της ΟΠΛΑ στο περίπτερο του «Καμπούρη» ( οδός Χρυσοστόμου Σμύρνης, κοντά στην Αγία Τριάδα του Βύρωνα):
«Εγώ ερχόμουνα από πιο μέσα. Άκουσα τη φασαρία. Και κάνει ένα σάλτο ο Σόφος από το πεζοδρόμιο – αυτός έτρεξε προς τα κάτω να φύγει -, έρχεται στην άλλη γωνία και του έριξε από τη γωνία ( εν κινήσει) και τον έριξε. Ήταν της Ειδικής Ασφάλειας. Του βρήκανε ταυτότητα στη βάτα του ώμου». Η ταυτότητα που βρέθηκε πάνω του αποκάλυψε πράγματι έναν υπενωμοτάρχη της Ειδικής Ασφάλειας, ο οποίος προφανώς πραγματοποιούσε αναγνώριση στη συνοικία.
Σύντομα φάνηκε πως επρόκειτο για το πρώτο μέρος μιας καλά μελετημένης τανάλιας. Τα ξημερώματα της 9ης Αυγούστου τα φυλάκια του ΕΛΑΣ στη λεωφόρο Συγγρού παρατήρησαν μεγάλη κίνηση γερμανικών ημιφορτηγών και θωρακισμένων οχημάτων σε Συγγρού και Βουλιαγμένης αλλά δεν ενημέρωσαν τα Φρουραρχεία, γιατί η κίνηση γερμανικών οχημάτων τη νύχτα ήταν κάτι σύνηθες. Οι Γερμανοί ανενόχλητοι απέκλεισαν τη Συγγρού μέχρι το Δέλτα προωθώντας δυνάμεις προς τα νεκροταφεία Φαλήρου και Νέας Σμύρνης και προωθήθηκαν από Αγίας Σοφίας – Αρτάκης ως τη Δεξαμενή και από την Εφέσου μέχρι το ρέμα των Φυλακών Συγγρού. Η φάλαγγα της Βουλιαγμένης εξασφάλισε την περιοχή γύρω από τον Άγιο Δημήτριο. Στις 04.30 ένας κλοιός είχε σχηματιστεί γύρω από τις συνοικίες Νέος Κόσμος, Δουργούτι, Φάρος, Κατσιπόδι
(Δάφνη), Άνω Νέα Σμύρνη και Άγιος Ιωάννης. Σε υψώματα, πλατείες και διασταυρώσεις δρόμων τοποθετήθηκαν πολυβόλα και πριν ακόμα ξημερώσει, τα ελληνόφωνα χωνιά καλούσαν τους κατοίκους ηλικίας 15 έως 60 ετών να συγκεντρωθούν στην πλατεία Φάρου, κοντά στο εργοστάσιο ελαστικών ΕΘΕΛ, και στην αρμένικη εκκλησία του Αγίου Γεωργίου.
Ο αιφνιδιασμός ήταν απόλυτος. Οι Γερμανοί και τα Τάγματα είχαν εγκλωβίσει σημαντικές δυνάμεις του ΕΛΑΣ : Ολόκληρο το Ι και το ΙΙ Τάγμα που είχε «ξεριζωθεί» από το Βύρωνα, συνολικά περίπου 180 αντάρτες. Η διοίκηση του Ι Τάγματος Κατσιποδίου προσπάθησε να ειδοποιήσει τους λόχους με συνδέσμους που δεν έφτασαν ποτέ. Οι άνδρες και η διοίκηση χωρίστηκαν σε μικρές ομάδες και σκόρπισαν στα στενά αποφεύγοντας ενστικτωδώς τα σημεία που δεν ακούγονταν πυροβολισμοί.
«Φτάσαμε στην οδό Πισσά. Εκεί χτυπηθήκαμε. Σε όλες τις γωνίες είχαν στήσει πολυβόλα. Μας θέριζαν όσο επιχειρούσαμε να προχωρήσουμε[…] Όλοι μαζί δεν ξεπερνούσαμε τους οχτώ, οπλισμένοι πολύ ελαφρά. Πουθενά αφύλακτο στενό!». Κάθε τόσο ακούγονταν σε διάφορα σημεία ριπές και εκρήξεις χειροβομβίδων, καθώς οι αποκομμένοι μαχητές – κυρίως από τους λόχους του Τάγματος Βύρωνα – πολεμούσαν για τη ζωή τους. Σε ένα σπίτι, κοντά στις εργατικές πολυκατοικίες, αυτοκτόνησαν με την τελευταία τους σφαίρα οι διοικητές του 1ου Λόχου Ηλιούπολης και 2ου Λόχου Υμηττού, Μπάμπης Μανωλιτσάκης ( « Άρης») και Στέλιος Τσεκουράκης.
Εκείνη την ημέρα πολλοί διέφυγαν το θάνατο κάτω από μυθιστορηματικές συνθήκες:
Ο καπετάνιος του Ι/2 Τάγματος, Γιώργης Ζαφειρόπουλος ( « Μουστάκιας»), εγκλωβίστηκε μέσα στο εργοστάσιο της ΕΘΕΛ, ακριβώς στο σημείο συγκέντρωσης του μπλόκου. Όταν άρχισαν να ερευνούν το κτίριο, ο Μουστάκιας περνούσε από αίθουσα σε αίθουσα και τελικά, οπλισμένος με το θράσος της απελπισίας, πέρασε μέσα από τους ταγματασφαλίτες, οι οποίοι δεν τον υποπτεύθηκαν. Επίσης ο υπεύθυνος της Πολιτοφυλακής Δουργουτίου, Μουράτ Γκεντελκιάν ( αρμένικης καταγωγής) γλίτωσε μένοντας κρεμασμένος σε ένα φεγγίτη. Καθ’ όλη τη διάρκεια του μπλόκου, οι δυνάμεις που βρίσκονταν εκτός κλοιού
(Τάγματα Καισαριανής, Καλλιθέας, Νέων Σφαγείων) έκαναν επιθέσεις από τη Γούβα, τον Άγιο Σώστη, το Κουκάκι, την Δεξαμενή, αλλά βρέθηκαν αντιμέτωπες με ασύγκριτα ισχυρότερη δύναμη πυρός και σε κανένα σημείο δεν δημιούργησαν ρήγμα. Μόνο στο εργοστάσιο ΦΙΞ επί της Συγγρού, ομάδες που είχαν διεισδύσει από την Καλλιθέα κατάφεραν, σύμφωνα με μαρτυρίες, να σκοτώσουν ένα Γερμανό υπολοχαγό του μηχανικού και να τραυματίσουν μερικούς ακόμα οπλίτες.
Στην πλατεία Φάρου εκτυλίσσονταν την ίδια στιγμή δραματικές σκηνές. Εκτελέστηκαν από τους Γερμανούς κάπου 60 πολίτες, οργανωμένοι και μη, 20 μαχητές του Τάγματος Κατσιποδίου που πήραν το ρίσκο να παρουσιαστούν στη συγκέντρωση ως άγνωστοι μεταξύ αγνώστων και 34 ακόμα Ελασίτες από το Βύρωνα, που αναγνωρίστηκαν ως «ξένοι» από τους μασκοφόρους. Στις απώλειες στελεχών ξεχωρίζει ο Βυρωνιώτης Δημήτρης Βαρουτίδης ( «Σταύρος»), στέλεχος της ΟΠΛΑ, ο οποίος υπέστη φριχτά βασανιστήρια πριν εκτελεστεί. Οι εκτελέσεις σταμάτησαν στις 13.00, όταν άρχισε η διαλογή εκατοντάδων ομήρων για τα γερμανικά στρατόπεδα. Αν και δεν υπάρχουν ακριβή στοιχεία, το σύνολο των απωλειών στην επιχείρηση που μετέβαλλε την Αθήνα «σε σκλαβοπάζαρο του κατακτητή» υπολογίζεται σε περισσότερα από 150 άτομα, σχεδόν όλοι τους αγωνιστές της Αντίστασης. Η συνοικία έμοιαζε το ίδιο βράδυ με κρανίου τόπο και η προσπάθεια των συνεργείων της ΕΠΟΝ να βγάλουν χωνιά για να εμψυχώσουν τον κόσμο αντιμετωπίστηκε μάλλον ψυχρά από τους κατοίκους που θρηνούσαν απαρηγόρητοι τους οικείους τους. Ανάμεσα στα φριχτά περιστατικά που συνέθεσαν το «Μεγάλο Μπλόκο», ξεχωρίζει το παρακάτω: Σε «ξεχωριστά» αντίποινα για το θάνατο του Γερμανού αξιωματικού στο εργοστάσιο ΦΙΞ, οι Γερμανοί σκότωσαν μερικά παιδάκια νηπιακής ηλικίας, τα πτώματα των οποίων βρέθηκαν την επομένη σε χωματερή του Μοσχάτου.
«Ζω σε μια πολιτεία που έχει πάθει ένα είδος αμόκ. Στην περιφέρεια της Αθήνας κάθε βράδυ γίνονται μάχες σωστές ανάμεσα στο ΕΑΜ και στα σώματα ασφαλείας. Στο κέντρο της πόλης γίνονται συνεχώς δολοφονίες. Παράξενο μας φαίνεται όταν δεν ακούγονται πυροβολισμοί» ( Γ. Θεοτοκάς, Τετράδια Ημερολογίου 1939 -1953)
Το μεσημέρι της 7ης Αυγούστου, το Φρουραρχείο του Βύρωνα, με επικεφαλής τον «αριστερόχειρα» λοχαγό και πρώην μέλος της ΟΠΛΑ Μανόλη Τζουλιαδάκη, είχε εμπλακεί σε μια αψιμαχία ρουτίνας με Γερμανούς και ταγματασφαλίτες κατά μήκος της λεωφόρου Χρυσοστόμου Σμύρνης. Διατηρώντας μια απόσταση 300 μέτρων από τους αντιπάλους, δύο μαχητές, ο Αριστοτέλης Τσιφλάκος ( γνωστότερος ως «Βάγγος Καμπούρης») και ο νεαρός Κ.Γ., υπεράσπιζαν το αριστερό μέρος του δρόμου υποχωρώντας σταδιακά προς το αλσύλλιο της Αγίας Τριάδας. Αφού πέρασαν μέσα από την κλειστή αγορά του Βύρωνα στο ύψος του Αγίου Λαζάρου και εξήλθαν στην οδό Μεσολογγίου, πρόσεξαν ένα γερμανικό τζιπ που τους καταδίωκε. «Ο Βάγγος τράβηξε κάνα – δυο ριπές και άλλαζε δεσμίδα κι εγώ κάλυπτα με το Μάουζερ. Καλυπτόμασταν και βλέπαμε προς την κατηφόρα και ήρθε ένα τζιπ γερμανικό από αυτά τα χαμηλά. Και ήταν ένας αξιωματικός Γερμανός ( μάλλον λοχαγός) και Τσολιάδες. Εμείς καλυφθήκαμε στο στενό μέρος που τελείωνε το αλσύλλιο της Μεσολογγίου που κάνει ένα δίχαλο περίπου και βλέπαμε[…] Μπορεί και 300. Πλατεία Αγίου Λαζάρου μέχρι πάνω. Κατεβαίνει ο Γερμανός και την ώρα που το λέω του Βάγγου, έριξε και τον τραυμάτισε». Σε αντίποινα, έντεκα νεαροί, μεταξύ των οποίων και ο γραμματέας της ΕΠΟΝ Βύρωνα, Παναγιώτης Κασιμάτης, εκτελέστηκαν από τους Γερμανούς επί της Χρυσοστόμου Σμύρνης, στη γωνία του Παιδικού Σταθμού του « Μοργκεντάου» και άλλοι εξακόσιοι πήραν το δρόμο για τα γερμανικά στρατόπεδα. Ο Βύρωνας άδειασε και από στελέχη, αφού εβδομήντα μαχητές από το ΙΙ Τάγμα και οι ομάδες της ΟΠΛΑ κατέφυγαν προσωρινά στο Κατσιπόδι (Δάφνη) και το Δουργούτι (Νέος Κόσμος).
Κάποιοι όμως έμειναν για να μην εκκενωθεί εντελώς η συνοικία και το επόμενο πρωί, τρία από τα «πρώτα πιστόλια» της ΟΠΛΑ στις ανατολικές συνοικίες, οι Σοφοκλής Σουλιτζιδάκης ( «Σόφος»), Χριστόφορος Σωτηράκος ( «Λάμπης») και Κώστας Μπαλμπακάκης ( «Τσακοράφος»), παρατήρησαν έναν άγνωστο άνδρα με πολιτικά να βαδίζει με προφύλαξη στη Χρυσοστόμου Σμύρνης, μια ανάσα από τη «γιάφκα» της ΟΠΛΑ στο περίπτερο του «Καμπούρη» ( οδός Χρυσοστόμου Σμύρνης, κοντά στην Αγία Τριάδα του Βύρωνα):
«Εγώ ερχόμουνα από πιο μέσα. Άκουσα τη φασαρία. Και κάνει ένα σάλτο ο Σόφος από το πεζοδρόμιο – αυτός έτρεξε προς τα κάτω να φύγει -, έρχεται στην άλλη γωνία και του έριξε από τη γωνία ( εν κινήσει) και τον έριξε. Ήταν της Ειδικής Ασφάλειας. Του βρήκανε ταυτότητα στη βάτα του ώμου». Η ταυτότητα που βρέθηκε πάνω του αποκάλυψε πράγματι έναν υπενωμοτάρχη της Ειδικής Ασφάλειας, ο οποίος προφανώς πραγματοποιούσε αναγνώριση στη συνοικία.
Σύντομα φάνηκε πως επρόκειτο για το πρώτο μέρος μιας καλά μελετημένης τανάλιας. Τα ξημερώματα της 9ης Αυγούστου τα φυλάκια του ΕΛΑΣ στη λεωφόρο Συγγρού παρατήρησαν μεγάλη κίνηση γερμανικών ημιφορτηγών και θωρακισμένων οχημάτων σε Συγγρού και Βουλιαγμένης αλλά δεν ενημέρωσαν τα Φρουραρχεία, γιατί η κίνηση γερμανικών οχημάτων τη νύχτα ήταν κάτι σύνηθες. Οι Γερμανοί ανενόχλητοι απέκλεισαν τη Συγγρού μέχρι το Δέλτα προωθώντας δυνάμεις προς τα νεκροταφεία Φαλήρου και Νέας Σμύρνης και προωθήθηκαν από Αγίας Σοφίας – Αρτάκης ως τη Δεξαμενή και από την Εφέσου μέχρι το ρέμα των Φυλακών Συγγρού. Η φάλαγγα της Βουλιαγμένης εξασφάλισε την περιοχή γύρω από τον Άγιο Δημήτριο. Στις 04.30 ένας κλοιός είχε σχηματιστεί γύρω από τις συνοικίες Νέος Κόσμος, Δουργούτι, Φάρος, Κατσιπόδι
(Δάφνη), Άνω Νέα Σμύρνη και Άγιος Ιωάννης. Σε υψώματα, πλατείες και διασταυρώσεις δρόμων τοποθετήθηκαν πολυβόλα και πριν ακόμα ξημερώσει, τα ελληνόφωνα χωνιά καλούσαν τους κατοίκους ηλικίας 15 έως 60 ετών να συγκεντρωθούν στην πλατεία Φάρου, κοντά στο εργοστάσιο ελαστικών ΕΘΕΛ, και στην αρμένικη εκκλησία του Αγίου Γεωργίου.
Ο αιφνιδιασμός ήταν απόλυτος. Οι Γερμανοί και τα Τάγματα είχαν εγκλωβίσει σημαντικές δυνάμεις του ΕΛΑΣ : Ολόκληρο το Ι και το ΙΙ Τάγμα που είχε «ξεριζωθεί» από το Βύρωνα, συνολικά περίπου 180 αντάρτες. Η διοίκηση του Ι Τάγματος Κατσιποδίου προσπάθησε να ειδοποιήσει τους λόχους με συνδέσμους που δεν έφτασαν ποτέ. Οι άνδρες και η διοίκηση χωρίστηκαν σε μικρές ομάδες και σκόρπισαν στα στενά αποφεύγοντας ενστικτωδώς τα σημεία που δεν ακούγονταν πυροβολισμοί.
«Φτάσαμε στην οδό Πισσά. Εκεί χτυπηθήκαμε. Σε όλες τις γωνίες είχαν στήσει πολυβόλα. Μας θέριζαν όσο επιχειρούσαμε να προχωρήσουμε[…] Όλοι μαζί δεν ξεπερνούσαμε τους οχτώ, οπλισμένοι πολύ ελαφρά. Πουθενά αφύλακτο στενό!». Κάθε τόσο ακούγονταν σε διάφορα σημεία ριπές και εκρήξεις χειροβομβίδων, καθώς οι αποκομμένοι μαχητές – κυρίως από τους λόχους του Τάγματος Βύρωνα – πολεμούσαν για τη ζωή τους. Σε ένα σπίτι, κοντά στις εργατικές πολυκατοικίες, αυτοκτόνησαν με την τελευταία τους σφαίρα οι διοικητές του 1ου Λόχου Ηλιούπολης και 2ου Λόχου Υμηττού, Μπάμπης Μανωλιτσάκης ( « Άρης») και Στέλιος Τσεκουράκης.
Εκείνη την ημέρα πολλοί διέφυγαν το θάνατο κάτω από μυθιστορηματικές συνθήκες:
Ο καπετάνιος του Ι/2 Τάγματος, Γιώργης Ζαφειρόπουλος ( « Μουστάκιας»), εγκλωβίστηκε μέσα στο εργοστάσιο της ΕΘΕΛ, ακριβώς στο σημείο συγκέντρωσης του μπλόκου. Όταν άρχισαν να ερευνούν το κτίριο, ο Μουστάκιας περνούσε από αίθουσα σε αίθουσα και τελικά, οπλισμένος με το θράσος της απελπισίας, πέρασε μέσα από τους ταγματασφαλίτες, οι οποίοι δεν τον υποπτεύθηκαν. Επίσης ο υπεύθυνος της Πολιτοφυλακής Δουργουτίου, Μουράτ Γκεντελκιάν ( αρμένικης καταγωγής) γλίτωσε μένοντας κρεμασμένος σε ένα φεγγίτη. Καθ’ όλη τη διάρκεια του μπλόκου, οι δυνάμεις που βρίσκονταν εκτός κλοιού
(Τάγματα Καισαριανής, Καλλιθέας, Νέων Σφαγείων) έκαναν επιθέσεις από τη Γούβα, τον Άγιο Σώστη, το Κουκάκι, την Δεξαμενή, αλλά βρέθηκαν αντιμέτωπες με ασύγκριτα ισχυρότερη δύναμη πυρός και σε κανένα σημείο δεν δημιούργησαν ρήγμα. Μόνο στο εργοστάσιο ΦΙΞ επί της Συγγρού, ομάδες που είχαν διεισδύσει από την Καλλιθέα κατάφεραν, σύμφωνα με μαρτυρίες, να σκοτώσουν ένα Γερμανό υπολοχαγό του μηχανικού και να τραυματίσουν μερικούς ακόμα οπλίτες.
Στην πλατεία Φάρου εκτυλίσσονταν την ίδια στιγμή δραματικές σκηνές. Εκτελέστηκαν από τους Γερμανούς κάπου 60 πολίτες, οργανωμένοι και μη, 20 μαχητές του Τάγματος Κατσιποδίου που πήραν το ρίσκο να παρουσιαστούν στη συγκέντρωση ως άγνωστοι μεταξύ αγνώστων και 34 ακόμα Ελασίτες από το Βύρωνα, που αναγνωρίστηκαν ως «ξένοι» από τους μασκοφόρους. Στις απώλειες στελεχών ξεχωρίζει ο Βυρωνιώτης Δημήτρης Βαρουτίδης ( «Σταύρος»), στέλεχος της ΟΠΛΑ, ο οποίος υπέστη φριχτά βασανιστήρια πριν εκτελεστεί. Οι εκτελέσεις σταμάτησαν στις 13.00, όταν άρχισε η διαλογή εκατοντάδων ομήρων για τα γερμανικά στρατόπεδα. Αν και δεν υπάρχουν ακριβή στοιχεία, το σύνολο των απωλειών στην επιχείρηση που μετέβαλλε την Αθήνα «σε σκλαβοπάζαρο του κατακτητή» υπολογίζεται σε περισσότερα από 150 άτομα, σχεδόν όλοι τους αγωνιστές της Αντίστασης. Η συνοικία έμοιαζε το ίδιο βράδυ με κρανίου τόπο και η προσπάθεια των συνεργείων της ΕΠΟΝ να βγάλουν χωνιά για να εμψυχώσουν τον κόσμο αντιμετωπίστηκε μάλλον ψυχρά από τους κατοίκους που θρηνούσαν απαρηγόρητοι τους οικείους τους. Ανάμεσα στα φριχτά περιστατικά που συνέθεσαν το «Μεγάλο Μπλόκο», ξεχωρίζει το παρακάτω: Σε «ξεχωριστά» αντίποινα για το θάνατο του Γερμανού αξιωματικού στο εργοστάσιο ΦΙΞ, οι Γερμανοί σκότωσαν μερικά παιδάκια νηπιακής ηλικίας, τα πτώματα των οποίων βρέθηκαν την επομένη σε χωματερή του Μοσχάτου.
Ο ΕΛΑΣ στη Μάχη της Αθήνας
Ύστερα από τρία σχεδόν χρόνια σκληρού αντάρτικού αγώνα, ο οποίος τον Οκτώβριο του 1944 κατέληξε στην κατάληψη ολόκληρης σχεδόν της ελληνικής υπαίθρου και των επαρχιακών πόλεων, ο ΕΛΑΣ ήταν ο απόλυτος πρωταγωνιστής και κλήθηκε να δώσει τη μεγαλύτερή του μάχη, αυτή τη φορά για τη διεκδίκηση της εξουσίας. Από τις 4 Δεκεμβρίου του 1944 μέχρι τις 7 Ιανουαρίου του 1945 μαίνονταν οι μάχες στην Αθήνα. Αντιμέτωπες ήταν αφενός οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ και αφετέρου μονάδες του ΒΕΣΜΑ (Βασιλικός ΕΣ Μέσης Ανατολής) και βρετανικές στρατιωτικές δυνάμεις, ενισχυμένες από τα Σώματα Ασφαλείας (Αστυνομία και Χωροφυλακή).
Στις σκληρότερες οδομαχίες που γνώρισε ποτέ η πρωτεύουσα, οι αντάρτικες δυνάμεις του βουνού που συμμετείχαν σε αυτές, δηλαδή τα συντάγματα 2ο, 94ο, 7ο, 42ο, 52ο, 6ο, 9ο και 11ο πολέμησαν με πρωτοφανή γενναιότητα, αλλά απέδειξαν και την έλλειψη πείρας σε τέτοιας κλίμακας πολεμική σύγκρουση με επίλεκτες βρετανικές δυνάμεις, την III Ορεινή Ταξιαρχία και τα βρετανικά άρματα μάχης ήταν δυσανάλογη των δυνατοτήτων ενός ελαφρά οπλισμένου ανταρτικού στρατού. Το μεγαλύτερο μειονέκτημα του ΕΛΑΣ στα Δεκεμβριανά να ήταν «οικονομικό». Ένας στρατός ο οποίος βάσιζε την τροφοδοσία και εν γένει την επιμελητειακή του υποστήριξη στις εισφορές των χωρικών της υπαίθρου, ήταν λογικό να υποφέρει αρκετά στις συνθήκες της μάχης της Αθήνας. Όπως έχει υπογραμμίσει και ο ιστορικός Γιώργος Μαργαρίτης, έχοντας μάθει να πολεμούν «αποκεντρωμένα» και να τρέφονται από το υστέρημα του αγροτικού κόσμου, από τον οποίο έτσι κι αλλιώς προέρχονταν, οι αντάρτες του ΕΛΑΣ ήταν «φθηνή» πολεμική δύναμη. Όταν κλήθηκαν να πολεμήσουν ως τακτικός στρατός και μάλιστα σε παρατεταμένο πόλεμο φθοράς συνάντησαν ανυπέρβλητες δυσκολίες.
ΕΛΛΕΙΨΕΙΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΛΕΙΨΕΙΣ
Ο καπετάνιος και κομματικός υπεύθυνος του 34ου Συντάγματος, Γιάννης Αλεξάνδρου (Διαμαντής}, σε σύσκεψη στελεχών στον Ασπρόπυργο μια εβδομάδα πριν από την «ώρα μηδέν» συνιστούσε στους μαχητές να αντιμετωπίζουν τους Βρετανούς «σαν κούτσουρα, σαν να μην υπάρχουν». Μόλις την 6η Δεκεμβρίου, κατά τη διάρκεια της μάχης στις Φυλακές Συγγρού, έπεσαν οι πρώτοι Βρετανοί νεκροί και αυτό όταν ο ΕΛΑΣίτης διοικητής παραβίασε τη διαταγή και διέταξε τη χρήση πυρός.
Η έκταση του πεδίου της μάχης ήταν ένας ακόμα αρνητικός παράγοντας. Ο ΕΛΑΣ δεν είχε ποτέ δώσει μάχη παραπάνω από το επίπεδο μεραρχίας, και αυτό σε ελάχιστες περιπτώσεις και πάντοτε με σαφές αριθμητικό πλεονέκτημα ή με εξασφαλισμένο το στοιχείο του αιφνιδιασμού και της μαζικής χρήσης πυρός. Στην Αθήνα, ο συντονισμός ολόκληρων συνταγμάτων ήταν σχεδόν αδύνατος, με αποτέλεσμα οι δυνάμεις είτε να διασπώνται σε μικρότερα αποσπάσματα μάχης, οπότε η αποτελεσματικότητά τους παρέμενε περιορισμένη, είτε καθηλώνονταν αναμένοντας διαταγές επίθεσης ή ελιγμού οι οποίες δεν έρχονταν ποτέ.
Ο τότε διοικητής λόχου του 34ου Συντάγματος, μόνιμος ανθυπολοχαγός (ΠΒ) Απόστολος Κοκμάδης θυμάται:
«Όλο το σύνταγμα κατέβηκε στην Αθήνα αλλά έγινε ένα βασικό τακτικό λάθος. Οι Βρετανοί είχανε μείνει σε δύο γκρούπες: πρώτα, στα ξενοδοχεία «Σέσιλ» και «Πεντελικόν» όπου βρισκόταν το αρχηγείο της RAF (και που έπεσαν αμέσως όταν έφτασαν εκεί οι αντάρτες με αποτέλεσμα να αιχμαλωτιστούν σχεδόν όλοι οι αεροπόροι) και η ανατολική γκρούπα σε Φιλοθέη-Ψυχικό-Σχολή Χωροφυλακής και στη γύρω περιοχή. Φαίνεται ότι αυτή την κατεύθυνση, η τότε διοίκηση του Α’ Σώματος Στρατού την είχε υποτιμήσει… Έκοψαν τη II Μεραρχία σε τρία κομμάτια. Ένα έμεινε υπό τη διοίκηση του Α Σώματος Στρατού, ένα υπό τη διοίκηση της Μεραρχίας και ένα που έμεινε στα μετόπισθεν και δεν ήξερε πού υπαγόταν».
Η αποστολή ενισχύσεων από την επαρχία στην Αθήνα πραγματοποιείτο με εξαιρετικά αργό ρυθμό. Όταν πλέον αποφασίστηκε η κάθοδος των θεσσαλικών και μακεδονικών συνταγμάτων προς τον νότο, οι συσχετισμοί είχαν μεταβληθεί.
Ο αγώνας σε κατοικημένη περιοχή ήταν πρωτοφανής εμπειρία για τους μαχητές του βουνού:
«Η μάχη μέσα σε πόλη απαιτεί πρώτα από όλα, καλή αναγνώριση του στόχου. Να μη πας, όπως πηγαίναμε μερικές φορές χωρίς να ξέρουμε τι υπήρχε μπροστά μας. Τρεις δρόμοι ανοίγονταν μπροστά και δεν ήξερες ποιον να ακολουθήσεις. Δεν ήταν θέμα έλλειψης συνδέσμων. Δεν υπήρχε προετοιμασία. Όταν έμπαινες στην Αθήνα, στις ανατολικές περιοχές, δεν ήξερες τι θα συναντούσες. Πολύ περισσότερο όταν τα τμήματα που ήρθαν εδώ ήταν αντάρτες από την περιοχή της Στερεάς Ελλάδας που δεν είχαν δει Αθήνα ποτέ στα μάτια τους» (μαρτυρία Απόστολου Κοκμάδη, διοικητή 2ου Λόχου του 1/34 Τάγματος).
Για τη μεγαλύτερη ίσως σύγκρουση των Δεκεμβριανών, την επίθεση στο Σύνταγμα Χωροφυλακής Αθηνών στου Μακρυγιάννη που ξεκίνησε στις 6 Δεκεμβρίου, τα ελαφρά οπλισμένα τμήματα του ΕΛΑΣ Αθήνας δεν διέθεταν όλμους, αντιαρματικά τυφέκια, ούτε καν επαρκή αριθμό χειροβομβίδων. Αν και η επίθεση υποστηρίχθηκε από έναν ουλαμό πυροβολικού των 75 χλ. της II Μεραρχίας που είχε ταχθεί κοντά στις φυλακές Βουλιαγμένης, τα πυροβόλα διέθεταν μόλις 20 βλήματα! Η αντιμετώπιση των αρμάτων αποδείχθηκε πραγματικός πονοκέφαλος. Τα καλύτερα όπλα που είχαν να παρατάξουν οι αντάρτες απέναντι στα Sherman ήταν μερικά ελαφρά ιταλικά αντιαρματικά των 47 χλστ. και ελάχιστα βρετανικά Boys που κατέφθαναν τμηματικά και δεν κατανέμονταν ορθολογικά στα τμήματα. Αυτόνομες μονάδες που είχαν αποδεδειγμένη εμπειρία στη χρήση βαρέων όπλων και τις εκρηκτικές ύλες, όπως μερικοί λόχοι του 54ου Συντάγματος ή η «εξειδικευμένη» διλοχία Μηχανικού της I Μεραρχίας που διέθετε επάρκεια σε αντιαρματικές γροθιές (Panzerfaust), έμειναν μακριά από την Αθήνα.
Το γεγονός ότι οι ΕΛΑΣίτες δεν είχαν εντολές να εμπλακούν σε μάχη με Βρετανούς, προδίκασε σε μεγάλο βαθμό το αποτέλεσμα της σύγκρουσης. Το αξιόμαχο 2ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ που θα διαδραμάτιζε σημαντικό ρόλο στις μάχες, αφοπλίστηκε το βράδυ της 3ης Δεκεμβρίου από το Βρετανικό 6ο Τάγμα Αλεξιπτωτιστών στο Ψυχικό χωρίς να πέσει ούτε ένας πυροβολισμός. Οταν οι 800 πάνοπλοι και εμπειροπόλεμοι αντάρτες του βουνού βρέθηκαν κυκλωμένοι από τις βρετανικές ξιφολόγχες, παρέδωσαν τα όπλα τους γιατί δεν είχαν εντολή να πράξουν το αντίθετο.
Η ΜΕΓΑΛΗ ΩΡΑ ΤΟΥ ΕΛΑΣ ΑΘΗΝΑΣ
Μετά τους κατοχικούς ηρωισμούς του, ο ΕΛΑΣ Αθήνας έδωσε το μεγάλο «ραντεβού με την Ιστορία» τα Δεκεμβριανά. Οι περίπου 24.000 άνδρες και γυναίκες που αποτελούσαν τους «αντάρτες πόλης» κλήθηκαν vα δώσουν έναν αγώνα που συνδύαζε την ικανοποίηση των αισθημάτων εκδίκησης για τα εγκλήματα των δοσίλογων με την πολιτική επικράτηση του ΕΑΜ και στην πρωτεύουσα, που είχε προσφέρει τόσα στον βωμό της Αντίστασης. Η ΚΕ του ΕΛΑΣ θεωρούσε τη σύγκρουση προκαταβολικά κερδισμένη και αυτός είναι ο λόγος που επέλεξε τους Αθηναίους μαχητές ως πρωταγωνιστές της μάχης, μη γνωρίζοντας εκ βάθους τον βρετανικό παράγοντα αλλά και το μένος των Ελλήνων αντιπάλων.
Στην πραγματικότητα, ο ΕΛΑΣ Αθήνας είχε τη δυνατότητα να κυριαρχήσει στην Αθήνα και τον Πειραιά σε ψυχολογικό και ηθικό επίπεδο, ήταν όμως έτοιμος να επικρατήσει στρατιωτικά. Δεν υπήρχαν αρκετά αυτόματα όπλα, τα πολυβόλα (και τα πυρομαχικά τους) ήταν μετρημένα , ενώ από το οπλοστάσιο απουσίαζαν εντελώς όλμοι, αντιαρματικά τυφέκια, νάρκες και πυροβολικά:
«Δεν είχαμε καθόλου βαρύ οπλισμό. Αντιμετωπίζαμε τα τανκς με το τίποτα. Κρυβόμασταν σε μια μάντρα από πίσω, πετάγαμε καμιά χειροβομβίδα μόνο όταν ήταν ανοικτό το καπάκι και προσπαθούσαμε να πάει μέσα. Καμιά φορά σταματάγανε και τους πετούσαμε καμιά χειροβομβίδα στις ερπύστριες κι έσπαγε η αλυσίδα. Δεν είχαμε όπλα να τους χτυπήσουμε. Είχαμε μερικά Piat αλλά ήτανε στην Αθήνα, εμείς σε όλο τον Πειραιά δεν είχαμε. Να φανταστείς εγώ είχα από όλη τη διμοιρία ένα μυδράλιο γερμανικό με δύο κουτιά -τουρτούρες τα λέγαμε- από εκατό σφαίρες το καθένα και 150 χύμα για να ξαναγεμίσω. Πολεμούσαμε με αυτά τα πράγματα αυτά τα θηρία… Είχα κι έναν ξάδερφο, διμοιρίτη στον ΕΛΑΣ Πειραιά, τον Κώστα τον Τσιτσινάκη που τραυματίστηκε άσχημα. Είχε μπει μέσα σε ένα καζάνι από λαμαρίνα. Βάσταγε ένα αυτόματο. Ενώ ήμουν παραπέρα, στον κινηματογράφο «Καλιφόρνια», είχαμε φυλάκιο, οι Εγγλέζοι με ένα τανκς ήτανε στο εργοστάσιο στου Παπαστράτου. Ήρθανε, μας βάλανε εμάς και μετά χτύπησαν εκεί. Και πέφτει ένας όλμος και σκάει δίπλα του από το πίσω μέρος και του πήρε την κοιλιά. Μάζεψε τα άντερα με τα χέρια του. Τον πήγαν σε μια σχολή καλογραιών που ήταν εκεί κοντά και έτσι γλίτωσε» (Μαρτυρία Ε.Π, ΕΛΑΣ Πειραιά).
ΟΙ ΑΝΤΙΜΑΧΟΜΕΝΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΕΠΙΤΥΧΙΕΣ ΤΟΥ ΕΛΑΣ
Βασικός αντίπαλος του ΕΛΑΣ ήταν οι δυνάμεις των σωμάτων ασφαλείας, δηλαδή η Βασιλική Χωροφυλακή και η Αστυνομία Πόλεων. Υπαγόμενη στις τακτικές δυνάμεις της Στρατιωτικής Διοίκησης Αττικής, η παρατακτική δύναμη της Χωροφυλακής σε Αθήνα και Πειραιά ανερχόταν σε 3.000 αξιωματικούς και οπλίτες, κατανεμημένους σε διάφορα σημεία της πόλης:
Γενική Διεύθυνση Χωροφυλακής
Υπουργείο Εσωτερικών
Αρχηγείο Χωροφυλακής
Ανώτερη Διοίκηση Στερεάς Ελλάδας
Διοίκηση Χωροφυλακής Αθηνών κ.α.
Οι ισχυρότερες φρουρές ήταν το Σύνταγμα Χωροφυλακής Αθηνών στου Μακρυγιάννη (517 άνδρες), η Σχολή Χωροφυλακής στη λεωφόρο Μεσογείων (500 άνδρες) και το Σύνταγμα Μετεκπαιδεύσεως (500 άνδρες). Στη δύναμη αυτή προστίθεντο ακόμα 2.500 αστυφύλακες, εκ των οποίων 1.500 στα 24 αστυνομικά τμήματα διεσπαρμένα σε όλη την πόλη (Α-ΚΔ) -τα εννέα από αυτά στον Πειραιά- 200 στην Υποδιεύθυνση Γενικής Ασφάλειας, 500 στις τρεις αστυνομικές σχολές Αστυφυλάκων, Αρχιφυλάκων και Υπαστυνόμων και το «επίλεκτο» Μηχανοκίνητο Τμήμα rou διέθετε βαρύ οπλισμό και χειροβομβίδες. Ο οπλισμός χωροφυλάκων και αστυνομικών ήταν ελληνικά τυφέκια Mannlicher, μερικά βρετανικά αυτόματα Sten, 20 οπλοπολυβόλα και έξι ατομικοί ολμίσκοι. σχεδόν όλοι μέσα στο κτίριο των στρατώνων του Μακρυγιάννη.
Οι επιχειρήσεις αρχικά εξελίσσονταν ευνοϊκά. Με βάση τη διαταγή ΑΠ 25/1.12.1944 του Α’ Σώματος Στρατού, ένας λόχος από κάθε σύνταγμα της Αθήνας θα διετίθετο για την πολιορκία καθενός αστυνομικού τμήματος. Έως τις 5 Δεκεμβρίου είχαν καταληφθεί 17 αστυνομικά τμήματα, τα περισσότερα χωρίς σοβαρή αντίσταση. Όλοι οι στόχοι που ήταν μέσα στις δυνατότητες του ΕΛΑΣ προσβλήθηκαν ταχύτατα και μάλιστα με επιτυχία, όπως οι Φυλακές Αβέρωφ, οι Φυλακές Βουλιαγμένης, η Γενική Ασφάλεια, η Σχολή Ευελπίδων, η Ειδική Ασφάλεια, το Αρχηγείο Χωροφυλακής, η Ανώτερα Διοίκηση Στερεός Ελλάδας κ.ά. Στις 4 Δεκεμβρίου ο ΕΛΑΣ Αθήνας αποφάσισε πρώτα να λύσει τους λογαριασμούς του με τις δυνάμεις της «X» -περίπου 400 ένοπλοι-που βρίσκονταν οχυρωμένες στο Θησείο. Χρησιμοποιώντας χειροβομβίδες και αυτόματα, τρεις λόχοι του 1ου Συντάγματος από Καλλιθέα, Ταύρο και Νέα Σμύρνη εκπόρθησαν με λυσσαλέες επιθέσεις και μάχες από σπίτι σε σπίτι τους αντιπάλους τους. Η μάχη ξεκίνησε από του Φιλοπάππου και επεκτάθηκε στο Αστεροσκοπείο και στο υψώματα της Αγίας Μαρίνας, προς την Πνύκα. Η τελική έφοδος έγινε με αλαλαγμούς και πυροβολισμούς στον αέρα. Έπειτα από αγώνα αρκετών ωρών, οι Χίτες εγκατέλειψαν το Θησείο έχοντας 24 νεκρούς και ανεξακρίβωτο αριθμό τραυματιών. Μέχρι τις 8 Δεκεμβρίου, το 4ο Σύνταγμα της II Ταξιαρχίας είχε εξασφαλίσει πλήρως όλα τα δυτικά και βορειοδυτικά προάστια της Αθήνας, από το Χαϊδάρι μέχρι το Μεταξουργείο και τις επόμενες ημέρες οι προφυλακές του οχυρώνονταν στα πρώτα σπίτια της Ομόνοιας αναμένοντας διαταγές. Ομάδες είχαν καταφέρει να διεισδύσουν ακόμα και μέσα στα στενά της Πλάκας. Η ησυχία της νύκτας πολλές φορές συγκλονιζόταν από σφοδρές ανταλλαγές πυροβολισμών, ενώ οι κυβερνητικοί έμαθαν να φοβούνται επιθέσεις με μαχαίρια από «κομάντος» του ΕΛΑΣ. Μέσα σε μια εβδομάδα από την καταστολή του συλλαλητηρίου της 3ης Δεκεμβρίου, η κατάληψη σημείων μέσα στην πόλη είχε προχωρήσει ταχύτατα, γεγονός που οδήγησε τους Βρετανούς σε μια «πανικοβλημένη» απόφαση για απαγκίστρωση των δυνάμεων τους από την Αθήνα.
Από τις 6 Δεκεμβρίου είχε ξεκινήσει η μεγαλύτερη σύγκρουση του «Μεγάλου Δεκέμβρη»: η επίθεση στου Μακρυγιάννη. Η μάχη απορρόφησε ολόκληρο το 1ο Σύνταγμα της I Ταξιαρχίας του ΕΛΑΣ Αθήνας (I Τάγμα Νέας Σμύρνης-Φαλήρου-Βούλας, II Τάγμα Καλλιθέας, III Τάγμα Νέων Σφαγείων), ενισχυμένο από ένα τάγμα του 6ου Συντάγματος Πειραιά και αργότερα ένα τάγμα ανταρτών του ΕΛΑΣ του βουνού.
ΕΝΑΣ ΣΚΛΗΡΟΣ ΜΕΤΩΠΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ
Η προοπτική της επικράτησης άρχισε να απομακρύνεται όταν οι τακτικές ελληνικές και βρετανικές δυνάμεις εισήλθαν στο προσκήνιο. Η III Ορεινή Ταξιαρχία (EOT) του συνταγματάρχη Θρασύβουλου Τσακαλώτου (ή Ταξιαρχία «Ρίμινι») με τρία τάγματα και το 8ο Τάγμα Φρουρών που έφτασε από την Αίγυπτο στις 5 Δεκεμβρίου μαζί με το Ιll Σύνταγμα Πεδινού Πυροβολικού (χωρίς τα πυροβόλα) πολέμησε αρχικά το 3ο Σύνταγμα της II Ταξιαρχίας σε Γουδή, Γκύζη και Εξάρχεια αλλά κυρίως το 2ο Σύνταγμα της I Ταξιαρχίας ανατολικών συνοικιών το οποίο υπεράσπιζε με σθένος τις στρατηγικής σημασίας «κόκκινες» συνοικίες ταυ Παγκρατίου, του Βύρωνα και φυσικά της Καισαριανής. Οι 2.500 άνδρες του Τσακαλώτου με το ήμισυ του βαρέος οπλισμού της Ταξιαρχίας (έξι ομαδικούς των 3 ιντσών και 2G ατομικούς όλμους των 2 ιντσών) δυσκολεύτηκαν πολύ να εκκαθαρίσουν τις ανατολικές συνοικίες. Στην τελική εξόρμηση του Β’ Συγκροτήματος της III EOT στις 2S Δεκεμβρίου νια να καμφθούν τα υπολείμματα των μαχητών του 2ου Συντάγματος, οι απώλειες του συγκροτήματος ξεπέρασαν τους 50 νεκρούς και τραυματίες σε δύο ημέρες, ενώ οι συνολικές απώλειες της ταξιαρχίας έφθασαν τούς 163 νεκρούς και τραυματίες. Ενίσχυση στην Ταξιαρχία «Ρίμινι» έδιναν τα 101, 141 και 142 Τάγματα Εθνοφυλακής που ήταν εγκατεστημένα στη Νέα Σμύρνη και στα Παλαιά Ανάκτορα, καθώς και 256 αξιωματικοί, υπαξιωματικοί και ευέλπιδες I και II Τάξης στο κτίριο της Σχολής Ευελπίδων (Πεδίον του Άρεως) που διέφυγαν την αιχμαλωσία μόνο χάρη στη βρετανική υποστήριξη. Μάχιμοι αλλά «αφανείς» ήταν και οι περίπου 1,000 άνδρες των Ταγμάτων Ασφαλείας Αθηνών που παρέμεναν έγκλειστοι και αφοπλισμένοι στους στρατώνες του Γουδή και στο κτίριο της Σχολής Χωροφυλακής.
Η σύγκρουση του Δεκεμβρίου δεν ήταν ενδοελληνική, αφού απέναντι στο ΕΑΜ/ΕΛΑΣ τάχθηκε η Βρετανική Αυτοκρατορία, η οποία είχε ήδη επιβάλει την πολιτική και στρατιωτική επικυριαρχία της στη χώρα. Όταν άρχισαν οι συγκρούσεις στην Αθήνα, ο στρατηγός Ρόναλντ Σκόμπι διέθετε υπό τις άμεσες διαταγές του τρεις ταξιαρχίες (23η Τεθωρακισμένη, 2η Αλεξιπτωτιστών και 139 Πεζικού) μειωμένης δύναμης. Πιο αξιόμαχη ήταν η 23η Τεθωρακισμένη Tαξιαρχία, στρατωνιζόταν στα «Παραπήγματα» (στον χώρο που σήμερα βρίσκεται ανάμεσα στο ΝΙΜΤΣ και το Μέγαρο Μουσικής) και διέθετε συνολικά μόλις 25 άρματα μάχης Sherman, τα οποία είχαν φτάσει στην Αθήνα ελάχιστες ημέρες πριν από τη σύγκρουση, για να κατανεμηθούν στα δύο συντάγματα της ταξιαρχίας. Η επίλεκτη 2η Ταξιαρχία Αλεξιπτωτιστών -κοκκινοσκούφηδες- με δύο τάγματα των δύο λόχων επρόκειτο να αναχωρήσει σύντομα για το θέατρο επιχειρήσεων στην Ιταλία ενώ η 139 Ταξιαρχία Πεζικού αποβιβάστηκε στον Πειραιά την πρώτη ημέρα των Δεκεμβριανών (3 Δεκεμβρίου) με μόνο δύο τάγματα, το Durham Light Infantry (DU) και το Leicesters. Υπήρχε ακόμα το 64ο Σύνταγμα Ελαφρού Αντιαεροπορικού Πυροβολικού, το οποίο δρούσε ανεξάρτητα και ήταν οργανωμένο σε πεζικό καθώς δεν διέθετε πυροβόλα, ένας λόχος προστασίας εδάφους της RAF στο Φάληρο και τρεις μοίρες αεροσκαφών δίωξης της RAF, που έδρευαν στο αεροδρόμιο του Χασανίου. Η διοίκηση της RAF βρισκόταν εντελώς απομονωμένη στην Κηφισιά. Αν και αριθμούσαν 4.500 εμπειροπόλεμους άνδρες, οι Βρετανοί αντιμετώπιζαν σοβαρό πρόβλημα λόγω της διασποράς των δυνάμεων τους.
Η ΑΓΝΩΣΤΗ ΜΑΧΗ ΣΤΑ «ΠΑΡΑΠΗΓΜΑΤΑ (Δουργούτι ή Νέος Κόσμος»
(13 Δεκεμβρίου)
Μια περίπτωση όπου οι Βρετανοί έζησαν πραγματικά δύσκολες ώρες αντιμετωπίζοντας τους μαχητές των πόλεων, ήταν η επίθεση που πραγματοποίησε η I Ταξιαρχία του ΕΛΑΣ Αθήνας τη νύκτα της 13ης Δεκεμβρίου στους στρατώνες των Παραπηγμάτων (δίπλα στο σημερινό Μέγαρο Μουσικής), όπου έδρευε το αρχηγείο της 23ης Τεθωρακισμένης Ταξιαρχίας, ο 33″ Λόχος Εφοδιασμού Μεταφορών, ο 123 Λόχος Μηχανικού, η 463 Πυροβολαρχία και μια διμοιρία όλμων του 11ου Συντάγματος Τυφεκιοφόρων μαζί με σταθμούς διαβιβάσεων, αποθήκες υλικού και πυρομαχικών. Από το βράδυ της προηγούμενης η Αεροπορία παρατηρούσε μεγάλες συγκεντρώσεις ανταρτών στα περίχωρα της πόλης, ενώ μονάδες του ΕΛΑΣ από τις ανατολικές συνοικίες προωθούνταν στον χώρο γύρω από το Καλλιμάρμαρο. Τις πρωινές ώρες της 13ης Δεκεμβρίου, πριν ακόμα ξημερώσει, ξεκίνησε η επίθεση των ανταρτών ύστερα από μπαράζ όλμων από τον Αρδηττό.
Ο Βρετανός δεκανέας Τζέιμς Ρέχιλ, επικεφαλής μιας φάλαγγας αυτοκινήτων που μετέφερε αλεξιπτωτιστές και κομάντος από το Ρουφ, άφησε μια ολοζώντανη περιγραφή:
«Εγώ και ένας από τους κομάντος πήγαμε στον αξιωματικό υπηρεσίας του στρατοπέδου ενώ σφαίρες έσκιζαν τον αέρα γύρω και πάνω από τα κεφάλια μας. Ο κομάντο παρατήρησε πως βρισκόμασταν σε διασταυρούμενα πυρά. Ξαφνικά ακούστηκε μια δυνατή έκρηξη, ένας ήχος από τζάμια που πέφτουν και μια κάπως αστεία φωνή: «Επιλοχία! Επιλοχία!». Ήταν ο σκοπός που βρισκόταν 50 γιάρδες μακριά. Τότε όλη η κόλαση ελευθερώθηκε… Εκρήξεις, πυροβολισμοί παντού! […] Στο στενό δρομάκι ακούγονταν εκρήξεις που πρέπει να προέρχονταν από ιταλικές αμυντικές χειροβομβίδες. Ήμασταν πλέον στο μέσο μιας μεγάλης επίθεσης και εγώ ήμουν ακόμη υπεύθυνος εφτά φορτηγών με πολύτιμα πυρομαχικά… Εκρήξεις συνεχίζονταν. Ένα αεροπλάνο έριξε φωτιστικές φωτοβολίδες με αλεξίπτωτα. Τότε είδα ανθρώπους που έτρεχαν και πυροβολούσαν, έμοιαζαν με λάμψεις, σα να βγήκαν από πίνακα του Γουσταύου Ντορέ. Είδα ένα κορίτσι με γούνα και αντάρτικό δίκοχο να κατεβαίνει την πλαγιά κρατώντας μια ξύλινη γερμανική χειροβομβίδα. Πρέπει να χτυπήθηκε γιατί συνέχισε την κατάβαση της με την πλάτη και με μια κέρινη έκφραση στο πρόσωπο πριν η χειροβομβίδα σκάσει στα χέρια της. Έκρυψα το πρόσωπό μου για να μη βλέπω το θέαμα… Τα ρούχα της έγιναν ένας ματωμένος σωρός χωρίς σχήμα. Ένας στρατιώτης έβγαζε κραυγές πόνου. Το χέρι του είχε κοπεί από τον καρπό […] Αντιλήφθηκα ανθρώπους πίσω μου και μια φωνή στα αγγλικά: «Φίλοι είναι. Έλληνες αστυνομικοί, άστους να περάσουν». Ήταν μια ομάδα με ελληνική κράνη, χιτώνια και περικνημίδες. Πέρασαν αμίλητοι και εξαφανίστηκαν στα δεξιά. Σαράντα γιάρδες μακριά μας. ένα φορτηγό τυλίχτηκε στις φλόγες και χάθηκε μέσα σε μια έκρηξη καθώς τα πυρομαχικά ανατινάχτηκαν. Ο οπλίτης Γουάιτ, που είχε βγει να επιθεωρήσει την κατάσταση στο δρόμο, γύρισε λέγοντας: «Ένας καημένος έχασε το χέρι του… Τους σφυροκοπούν εκεί έξω!».
Στις 04.00, οι μαχητές των ανατολικών συνοικιών είχαν ανοίξει ρήγμα στον περίβολο και πολιορκούσαν τους θαλάμους. Ανάμεσα στους επιτιθέμενους ήταν ένοπλοι έφηβοι και γυναίκες από τις εαμοκρατούμενες συνοικίες, δίνοντας σε όλες τις μάχες την εντύπωση παλλαϊκού συλλαλητηρίου.
Ο λοχίας Τζορτζ Βαλεντάιν, που βρισκόταν σε ένα από τα κτίρια του στρατοπέδου, θυμάται τη μάχη σώμα με σώμα:
«Στο θάλαμό μου ήμασταν 21 με τρία οπλοπολυβόλα Bren και 18 Tommygun. Σύντομα ο χώρος έγινε μια φλεγόμενη κόλαση… Κρατήσαμε ως τις 5.30 σκοτώνοντας όσους προσπαθούσαν να περάσουν την πόρτα. Χειροβομβίδες έπεφταν μέσα αφήνοντας νεκρούς και τραυματίες. Έριχνα με το Tommygun μου μέσα από τις τρύπες του τοίχου και πρόσεξα ότι οι συμμορίτες έστηναν όλμους και μας φώναζαν σε σπασμένα αγγλικά να παραδοθούμε… Ο διμοιρίτης συμφώνησε. Φώναξα στα ελληνικά: «Εντάξει»… Ήταν ταπεινωτικό. Αρκετοί από αυτούς ήταν γυναίκες και μας αφαιρούσαν στολές και κράνη».
Οι αιχμάλωτοι οδηγούντο ομαδικά μέσα από την τρύπα του περιμετρικού τοίχου στις ταράτσες παρακείμενων κτιρίων και από εκεί στις ανατολικές συνοικίες, με σκοπό να προωθηθούν στο Βουνό. Με το πρώτα φως του ηλίου, οι Βρετανοί διέκριναν εκατοντάδες ανθρώπων πou «φορούσαν κάθε είδους στολή», να σκαρφαλώνουν στις πλαγιές του Λυκαβηττού:
«Είδα ένα ασθενοφόρο που μάζευε τραυματίες από το έδαφος… [Σύρθηκα μέχρι τα] πτώματα που κείτονταν σχεδόν σε μια ευθεία γραμμή, σα να τους είχε σπείρει ένα γιγάντιο χέρι. Ήταν όλοι ΕΛΑΣίτες. Ένα παιδί γύρω στα 16, είχε ένα διαμπερές και στα δύο πόδια και το παντελόνι του ήταν σαν να έχει περαστεί με μαύρη βαφή από το ξεραμένο αίμα. Είχε ένα γερμανικό τουφέκι. Του το πήρα. Προσπάθησα να γυρίσω έναν κοντό άντρα ανάσκελα. Φορούσε ένα ιταλικό κράνος και στολή – είχε πάθει ακαμψία. Είχε ένα περίεργο χαμόγελο στο πρόσωπό του. Οι άλλοι ήταν επίσης νεκροί. Δύο είχαν πέσει πάνω σε καμένο πετρέλαιο και είχαν φριχτά εγκαύματα στη μέση, τα πλευρά τους έμοιαζαν με παλιό κιτρινισμένο χαρτί» (Τζέιμς Ρέχιλ).
Η επίθεση τελικά έληξε με την επέμβαση αρμάτων Sherman που άρχισαν να σφυροκοπούν τα κτίρια κατά μήκος της Βασιλίσσης Σοφίας με βλήματα των 75 χλστ. Όταν οι Βρετανοί ανασυντάχθηκαν, διαπίστωσαν πως οι απώλειες τους ήταν περίπου 100 αγνοούμενοι (αιχμάλωτοι), 20 νεκροί και 50 τραυματίες πολλοί σε μάχες σώμα με σώμα μέσα στα κτίρια
«Κάποια από τα πτώματα των ανταρτών ανήκαν στους «αστυφύλακες» που είχα δει. Ήταν ΕΛΑΣίτες με στολές αστυνομίας για να καταφέρουν να μπουν στους στρατώνες» (Τζέιμς Ρέχιλ).
Αυτή η επιτυχημένη τακτική του καμουφλάζ, χαρακτηριστική των ανταρτών του ΕΛΑΣ Αθήνας, ήταν ένα από τα «όπλα» της Κατοχής που εφαρμόστηκε και εναντία, των Βρετανών τον Δεκέμβριο.
Ο ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΟΣ ΘΡΙΑΜΒΟΣ
Αντίστοιχα, η μεγαλύτερη επιτυχία των ανταρτών του βουνού υπήρξε η κατάληψη του αρχηγείου της RAF στην Κηφισιά. Στα ξενοδοχεία «Σέσιλ», «Πεντελικόν» και «Απέργη» βρίσκονταν εγκατεστημένοι πάνω από 1.000 άνδρες, πιλότοι και προσωπικό εδάφους, οι οποίοι έγιναν στόχος επίθεσης τη νύκτα της 18ης Δεκεμβρίου, όταν ισχυρές δυνάμεις της II Μεραρχίας και του 5ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ Προαστίων με όλμους και εκρηκτικά επιτέθηκαν στα ξενοδοχεία.
Τα δέκα πυροβόλα Botors που είχαν ταχθεί για άμυνα στον περίβολο δεν μπορούσαν να κάνουν τίποτα μπροστά στην ορμητικότητα των επιτιθεμένων. Ανατινάζοντας τους εξωτερικούς τοίχους των κτιρίων, οι ΕΛΑΣίτες εισέβαλαν στα κτίρια και ύστερα από περιορισμένες μάχες εκ του συστάδην, οι Βρετανοί παραδόθηκαν:
«Στο «Σέσιλ», κάθε διαθέσιμος όλμος και όπλο συνεισέφερε στον βομβαρδισμό. Καθώς οι εκρήξεις κατάπιναν τους τοίχους και διέλυαν τα τζάμια, οι υπερασπιστές στριμώχτηκαν μέσα στους διαδρόμους για να αμυνθούν. Μασούρια δυναμίτη που πετάγονταν μέσα από τα παράθυρα έσκαγαν με εκκωφαντικό κρότο. Από παντού ξεπηδούσαν φλόγες. Μια θέση πολυβόλου του ΕΛΑΣ χάθηκε μέσα σε ένα σύννεφο σκόνης όταν κατέρρευσε η σκάλα όπου ήταν τοποθετημένο. Ακούστηκε η φωνή από τηλεβόα να θριαμβολογεί και να πλησιάζει. Ένας οπλίτης της RAF πυροβόλησε και τον σώπασε φωνάζοντας: «Είναι κανείς άλλος από σας εκεί έξω; Ελάτε να πάρετε!».
Οι αντάρτες άρχισαν να εισβάλλουν στο κτίριο… Η μάχη έληξε. Για πρώτη φορά στην ιστορία της Βρετανικής Αεροπορίας αιχμαλωτιζόταν ένα ολόκληρο αρχηγείο.
Όταν ο εχθρός κατέκλυσε το κτίριο, επικεφαλής ήταν ένας γεροδεμένος άνδρας με τεράστια μαύρη γενειάδα γεμάτος περίστροφα και μαχαίρια. Πλησίασε τον σμηνία Τομ Πέρκινς και τον σημάδεψε με ένα Mauser ενώ χαμογελώντας σαρδόνια του είπε στα αγγλικά: «Εξαιρετική μάχη, λοχία, έτσι;“. Ο Πέρκινς απέφυγε να του απαντήσει τι ακριβώς σκεφτόταν εκείνη τη στιγμή…» (Henry Maul, «Scobie, Hero of Greece. The British Campaign 1944-5», 1975, a. 187). Περίπου 30 Βρετανοί σκοτώθηκαν στη νυκτερινή μάχη και πάνω από 500 αιχμαλωτίστηκαν. Οι ενισχύσεις έφτασαν πολύ αργά για να κάνουν οτιδήποτε και απλώς περισυνέλεξαν 100 διασκορπισμένους άνδρες από τους οποίους οι 20 ήταν σοβαρά τραυματισμένοι. Η εγγραφή εκείνες της ημέρας στο ημερολόγιο του Σκόμπι δεν θα μπορούσε, να είναι πιο λακωνική: «Αληθινή καταστροφή»·.
Η μαρτυρία ενός από τους αντάρτες του 2ου Συντάγματος (που ανασυγκροτήθηκε μετά τον αφοπλισμό του και συμμετείχε στη μάχη) έρχεται να συμπληρώσει τη βρετανική πλευρά:
« Όσο οι Εγγλέζοι ήταν μες στο «Πεντελικόν», εμείς δε μπορούσαμε να μπούμε μέσα, μας πετούσαν από τα παράθυρα χειροβομβίδες Mils. Έπειτα βάλαμε το δυναμίτη και γκρεμίστηκε η γωνία του ξενοδοχείου… Πολεμάγανε όμως ακόμα. Και μας βάζανε από τα παράθυρα. Μπήκα μέσα από τους πρώτους, ήταν πίσσα σκοτάδι. Και σκόνταψα πάνω σε κάτι. Ήταν ένας Εγγλέζος σκοτωμένος. Και μέχρι να σηκωθώ απάνω, έβγαινε ένας Εγγλέζος με μια λάμπα θυέλλης, έφεξε ο τόπος. Και από πίσω του άλλοι Εγγλέζοι με τα χέρια στο κεφάλι, έτοιμοι να παραδοθούν… Μόλις έγινε η ανατίναξη, πήγε ο διμοιρίτης μου ο Σπύρος ο Σφέτσος και άρχισε τις διαπραγματεύσεις με τον Εγγλέζο τον αξιωματικό. Τον θυμάμαι σαν τώρα, σμήναρχος πρέπει να ήταν. Με ένα πουκάμισο ποικιλόχρωμο. Είχε κι ένα διερμηνέα μαζί του, Έλληνα ναύτη από την Κηφισιά θυμάμαι… Ζήτησε ο σμήναρχος να σεβαστούμε τρεις όρους: να τους αντιμετωπίσουμε σαν αιχμαλώτους και να μη σκοτώσουμε κανέναν, να αφήσουμε τους αξιωματικούς να κρατήσουν τα πιστόλια τους (δεν το δεχτήκαμε) και τρίτον, σε περίπτωση που αργότερα γίνουν ανταλλαγές, να τους προτιμήσουμε, επειδή ήταν το αρχηγείο των αεροπορικών δυνάμεων της ΝΑ Ευρώπης ή κάτι τέτοιο. .. Ο αξιωματικός ήταν ένας τύπος κόκκινος-κόκκινος και δεν το δέχθηκε επειδή μας είδε μικρούς – ήμασταν του Λόχου της ΕΠΟΝ. Και φωνάξαμε τον Τρικούπη, το λοχαγό μας. Ήταν με μια ωραία γενειάδα ο Τρικούπης και δυο αστέρια πάνω στο δίκοχο. Παραδοθήκανε τελικά.. Εκεί πετάξαμε τα γερμανικά χιτώνια που φοράγαμε οι περισσότεροι και ντυθήκαμε αεροπόροι. Βαφτιστήρια! Πήραμε και γεμίσαμε τις τσέπες μας με λουκάνικα, αυγά σε σκόνη (πρώτη φορά το έβλεπα εγώ στη ζωή μου αυτό) και χάρτινες λίρες (που δεν ξέραμε τι ήταν…). Μετά, όταν πήγαμε σε μια ταβέρνα και φάγαμε και ήπιαμε, θέλαμε να πληρώσουμε για το κρασί. Ένας από την ομάδα έβγαλε ένα από αυτά τα πεντόλιρα και το έδωσε στο σερβιτόρο κι εκείνος μας έδωσε όλη τη νταμιτζάνα το κρασί. Δεν ξέραμε ότι υπήρχαν χάρτινες λίρες!» (Προφορική μαρτυρία Ι.Ι., 2ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ).
Το συμπέρασμα πως με στρατιωτικούς όρους ο ΕΛΑΣ δεν είχε καμία ελπίδα να επικρατήσει στη Μάχη της Αθήνας, δεν ανταποκρινόταν στην πραγματικότητα. Είναι προφανές ότι η αντιπαράθεση με επίλεκτα και άρτια εκπαιδευμένα στρατεύματα σε παρατεταμένο πόλεμο φθοράς μπορεί να ξεπερνούσε τις δυνατότητες ενός ετερόκλητου συνόλου αποφασισμένων ανταρτών, ωστόσο πρέπει κανείς να λάβει υπόψη του τη ρευστή κατάσταση των δύο στρατοπέδων. Από άποψη εφοδιασμού και υπεροχής σε πυροβολικό και αεροπορία, η έκβαση της αναμέτρησης ήταν μεν προδιαγεγραμμένη, ωστόσο ο φανατισμός και το πείσμα των ανταρτών αντιστάθμιζε σε τόσες περιπτώσεις τις αδυναμίες, ώστε κανείς δεν μπορεί να αποκλείσει διαφορετική κατάληξη της μάχης σε περίπτωση που υπήρχε στρατηγικό σχέδιο που θα αξιοποιούσε αποτελεσματικότερα το έμψυχο δυναμικό. Το κυβερνητικό στρατόπεδο δεν παρέλειπε να επαναλαμβάνει με ποικίλους τρόπους πως σώθηκε μόνο χάρη στη βρετανική υπεροπλία, ενώ οι Βρετανοί παραδέχθηκαν ρητά τo πολεμικό «μένος» των κομμουνιστών.
Οι επίσημες υποτιμήσεις και κατηγορίες για «σύνολο ρακένδυτων συμμοριών» («motley crew»), που θυμίζουν επικίνδυνα τις προπαγανδιστικές γερμανικές αναφορές, αναιρούνται παντελώς από το γεγονός πως οι ίδιοι «συμμορίτες» είχαν επιφέρει στη βρετανική αυτοκρατορία απώλειες σχεδόν 1.000 ανδρών (275 νεκρούς και περίπου 800 αιχμαλώτους). Για το ΚΚΕ, η μάχη της Αθήνας ήταν μια χαμένη πολιτική ευκαιρία παρά συντριπτική στρατιωτική ήττα.
Η ΦΘΟΡΑ ΤΩΝ ΤΜΗΜΑΤΩΝ
Στις φονικές οδομαχίες οι απώλειες ήταν αποθαρρυντικές, αν και λίγες μονάδες δέχθηκαν τόσο σοβαρά πλήγματα ώστε να αποσυντεθούν.
-Το 52ο Σύνταγμα της XIII Μεραρχίας που από τις 10 Δεκεμβρίου έως τις 6 Ιανουαρίου 1945 πολεμούσε χωρίς διακοπή σε ένα από τα δύσκολα μέτωπα της αναμέτρησης, στον Πειραιά, Μοσχάτο, Δραπετσώνα, Φάληρο και Ρέντη, είχε 36 νεκρούς και 116 τραυματίες.
-Κάποια τάγματα δέχθηκαν ισχυρότερα πλήγματα, όπως το ΙΙΙ/42 που αποδεκατίστηκε στις μάχες γύρω και μέσα στο νοσοκομείο «Σωτηρία», στη λεωφόρο Μεσογείων, και τα I και II Τάγματα του 7ου Συντάγματος που σχεδόν διαλύθηκαν στις φονικές μάχες του Μεταξουργείου εναντίον των Βρετανών της 2ης Ταξιαρχίας Αλεξιπτωτιστών, στις 4 και 5 Ιανουαρίου 1945.
-Όλα τα τάγματα του 34ου Συντάγματος το οποίο έδρασε ως εμπροσθοφυλακή της II Μεραρχίας και ανέλαβε μεγάλο βάρος των συγκρούσεων, απώλεσαν τους διοικητές τους:
Ο Θεοχάρης Πολύχρονος, καπετάνιος του I Τάγματος και αντάρτης της πρώτης ομάδας του Άρη Βελουχιώτη, πυροβολήθηκε από Βρετανό ελεύθερο σκοπευτή μέσα από τον περίβολο της «Σωτηρίας» και πέθανε ακαριαία.
Λίγες ημέρες πρωτύτερα, είχαν τραυματιστεί θανάσιμα σε επιδρομή βρετανικών αεροπλάνων ο διοικητής του III Τάγματος, λοχαγός (ΣΣΓ, Τάξη 1933) Κώστας Ζούσης (Κρατερός) και ο γιατρός του Τάγματος, Κώστας Πρυτσάλης, ενώ η διοίκηση του II Τάγματος, Κώστας Αντωνόπουλος (Κρόνος) και λοχαγός Βασίλης Κορνηλάκης, συνελήφθησαν αιχμάλωτοι μαζί με όλη σχεδόν την ομάδα διοίκησης.
Το σύνταγμα, του οποίου οι απώλειες υπολογίζονται χονδρικά στο 1/3 της δύναμής του, υπέφερε και στην υποχώρηση, λόγω των συχνών πολυβολισμών από τα βρετανικά καταδιωκτικά στις ακάλυπτες πλαγιές της Πεντέλης και του Υμηττού.
-Το I Τάγμα του 5ου Συντάγματος Κορίνθου που τάχθηκε ως επιθετική αιχμή της τελικής εφόδου στου Μακρυγιάννη, θερίστηκε από τα πολυβόλα της φρουράς, αλλά κυρίως από τις νάρκες που είχαν τοποθετηθεί στον μαντρότοιχο από Βρετανούς οπλίτες του μηχανικού.
«ΓΕΝΝΑΙΟΤΗΤΑ ΠΟΥ ΞΕΠΕΡΝΑ ΤΗΝ ΤΡΕΛΑ»
Θα χρειάζονταν τόμοι ολόκληροι για να αποτυπώσουν τα παραδείγματα αυτοθυσίας των «ξυπόλητων» μαχητών της Αθήνας που έθεσαν σε δοκιμασία υπέρτερες, τακτικές στρατιωτικές δυνάμεις και τις ανάγκασαν αρκετές φορές σε υποχώρηση. Στου Μακρυγιάννη και καταγράφηκαν μερικοί από τους μεγαλύτερους ηρωισμούς στην ιστορία του ΕΛΑΣ Αθήνας. Δεκάδες μαχητές από τους λόχους της Καλλιθέας, του Ταύρου, της Βούλας και της Νέας Σμύρνης σκοτώθηκαν ή τραυματίστηκαν στο μακελειό των οδών Μακρυγιάννη, Μητσαίων και Διονυσίου Αρεοπαγίτου πολεμώντας μόνο με τυφέκια, αυτόματα και πιστόλια έναν καλά οχυρωμένο και οπλισμένο αντίπαλο, ενώ εθελοντές «θανάτου» σκαρφάλωναν στον περίβολο με μπουκάλια βενζίνης και δυναμίτιδα, αντιμετωπίζοντας βέβαιο θάνατο από τα πολυβόλα των χωροφυλάκων. Στους νεκρούς βρέθηκαν λοχαγοί και ταγματάρχες του ΕΛΑΣ Αθήνας, νεαροί 20-25 ετών, όπως ο Γιώργος Χυτίρογλου, ο Νίκος Καταγερίτης και ο Μήτσος Στριλάκος που έπεσαν πολεμώντας στην πρώτη γραμμή. Οι συνολικές απώλειες της Χωροφυλακής και της Αστυνομίας στις συγκρούσεις του Δεκεμβρίου 530 και 394 άνδρες αντίστοιχα ήταν κατά κύριο λόγο το αποτέλεσμα των σκληρών μαχών με τον ΕΛΑΣ Αθήνας.
Ακόμα και εναντίον των Βρετανών, η μαχητική επίδοση ήταν πολύ υψηλή και τροφοδοτείτο από συνεχή «εκμάθηση» στο πεδίο της μάχης. Οι Αθηναίοι αντάρτες, εντελώς άπειροι από βομβαρδισμούς, αντιαρματικό πόλεμο ή ναρκοθετήσεις, απέκτησαν ψυχολογία οδομάχων, έμαθαν να εξουδετερώνουν άρματα, να αντιμετωπίζουν το αεροπλάνα της RAF, να χρησιμοποιούν όπλα που έβλεπαν πρώτη φορά, όπως καπνογόνες χειροβομβίδες, τυφέκια με διόπτρες, φωτιστικές φωτοβολίδες, νάρκες κ.ά. Μια εικόνα της τακτικής αλλά και της δυσαναλογίας του οπλισμού μας δίνει ο καπετάνιος του 1ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ Αθήνας, Ορέστης Μακρής (Γιάννης) που πήρε μέρος στη μάχη της Νέας Σμύρνης (19 Δεκεμβρίου).
Εκεί χρησιμοποιήθηκαν νάρκες κατά προσωπικού εναντίον των Sherman, οι οποίες αποδείχτηκαν φυσικά άχρηστες:
«Οι προφυλακές μας και πιο πίσω οι μπουρλοτιέρηδες των τανκς κοντά στα οδοφράγματα, στις ταράτσες και στα παράθυρα των σπιτιών, με επικεφαλής τον Μιχάλη Παναγιωτίδη, έχουν εντολή:
-Οι πρώτοι να αφήσουν τα τανκς να περάσουν και ν’ ανοίξουν πυρ ενάντια στους πεζικάριους, που θα επιχειρήσουν να ακολουθήσουν, ώστε να τους καθηλώσουν.
-Οι δεύτεροι να αρχίζουν πυρ με τα μπουκάλια ενάντια στα τανκς, μόλις αυτά πλησιάσουν στα οδοφράγματα. Οι προφυλακές μας πέτυχαν στην αποστολή τους. Το αποικιακό πεζικό δεν έχει ψυχή. Με τις πρώτες ριπές των μαχητών μας υποχωρούν και κρύβονται. Δε μπορούν να ακολουθήσουν τα τανκς. Ένα προωθημένο τανκ περνάει πάνω από μια νάρκη. Χοροπηδάει σαν «μπαλαρίνα» και δεν παθαίνει τίποτα από την έκρηξη, εξακολουθεί να προχωράει. Εκσφενδονίζονται τα μπουκάλια με την βενζίνη. Δεν έχουμε επιτυχία γιατί τα Sherman αποφεύγουν να μπουν στους στενούς δρόμους. Προχώρησαν μόνο 200 μέτρα και κυκλοφορούν αργά εκεί γύρω. Δεν προχωρούν πιο μέσα. Πριν νυχτώσει μαζεύουν τα βρεγμένα τους και γυρίζουν, τανκς και πεζικό, στις κύριες γραμμές τους κοντά στο νεκροταφείο και το χτήμα Κουβέλη».
Οι Βρετανοί είχαν παραδεχθεί συνομιλώντας με Έλληνες πολίτες πως «ο ηρωισμός των ΕΛΑΣιτών ξεπερνούσε την τρέλα». Ιδιαίτερα στα προπύργια του ΕΑΜ της πρωτεύουσας, τις «κόκκινες» συνοικίες που τις υπεράσπιζαν πολεμιστές ανδρωμένοι στα σκληρά χρόνια της κατοχής, σημειώθηκαν πραγματικά ηρωικές στιγμές. Η ανακήρυξη των συνοικιών σε «Στάλινγκραντ» κέντριζε το φιλότιμο ένοπλων και άοπλων.
Ο διοικητής του 3ου λόχου Ζωγράφου, Νίκος Μαραμπότας από τα Κουπόνια (εκτελέστηκε το 1948 στην Κέρκυρα), έμεινε εκείνον τον Δεκέμβριο στη μνήμη πολλών για την «παλικαριά και την παλαβομάρα του:
«Αναρχικός σε όλα του στεκόταν μπροστά σε ένα τανκ που είχε βγει σε μια πάροδο της λεωφόρου με το αυτόματο στο χέρι και να φωνάζει στους Εγγλέζους να κάνουν πίσω. Θα πρέπει να εκτίμησαν την παλικαριά αυτού του τρελού που με μια ριπή θα μπορούσαν να τον ξαπλώσουν… [Θυμάμαι και] τον Νίκο, έναν ομαδάρχη μας από τον Νέο Κόσμο, τον οποία είχα εκπαιδεύσει και στο Μπρέντα μας, με ένα οπλοπολυβόλο στο χέρι στο μπαλκόνι του πρώτου ορόφου ενός δίπατου σπιτιού της λεωφόρου να χτυπά το πρώτο από τα τανκς που κατέβαιναν την λεωφόρο και τους συνοδούς του, να γκρεμίζεται ο όροφος από μια κανονιά του τανκ, να βγαίνει αυτός σώος στο ισόγειο και αναμαλλιασμένος να συνεχίζει βάλλοντας κατά του τανκ. Ώσπου δεύτερη κανονιά γκρεμίζει και το ισόγειο. Μα και πάλι να βγαίνει σώος και να συνεχίζει να ρίχνει στο τανκ καλυπτόμενος από τα χαλάσματα…» (μαρτυρία Μάνου Ιωαννίδη. Πρότυπο Τάγμα ΕΛΑΣ Καισαριανής).
Η κούραση, η αϋπνία, οι συνεχείς μάχες, οι βομβαρδισμοί και οι απώλειες έφτασαν τους μαχητές στα όρια της ψυχικής και σωματικής εξάντλησης.
«Είχαμε γίνει όλοι σαν τον Γκάντι… Κάνουμε καινούριες τρύπες στις ζώνες μας» (Ορέστης Μακρής). Ξεχωριστή σελίδα έγραψε ο Λόχος Σπουδαστών του ΕΛΑΣ που πήρε το όνομα «Λόρδος Μπάιρον», ως πικρό σχόλιο για την απoικιοκρατική στάση της Μεγάλης Βρετανίας. Επανδρωμένος από φοιτητές και κυρίως σπουδαστές του πολυτεχνείου, ο λόχος πολέμησε γενναία στην περιοχή των Εξαρχείων, μέσα στο πολυτεχνείο, στην κλινική Σμπαρούνη και αλλού, ενώ περίφημη έμεινε η πολυήμερη αντίσταση στην πολυκατοικία της οδού Διδότου 47, η οποία μετά τα τέλος των μαχών είχε χάσει ολόκληρη την πρόσοψή της από τις βολές των Sherman.
Η ΥΠΟΧΩΡΗΣΗ ΚΑΙ Ο ΑΦΟΠΛΙΣΜΟΣ
Ο ηρωισμός των ΕΛΑΣιτών δεν ήταν αρκετός να ανατρέψει την πλημμυρίδα των αρμάτων. Οι απώλειες ήταν μεγάλες, με την I Tαξιαρχία του ΕΛΑΣ Αθήνας να έχει τη μερίδα του λέοντος. Η II Ταξιαρχία δεν υπέφερε λιγότερο. Είναι χαρακτηριστικό πως ο 2ος Λόχος Περιστερίου-Αγίας Βαρβάρας του ΙΙΙ/4 Τάγματος που πολεμούσε για δύο εβδομάδες στην πλατεία Ομόνοιας, κυριολεκτικά στην πρώτη γραμμή, κατέγραψε 33 νεκρούς και ανάλογους τραυματίες – πάνω από τους μισούς άνδρες εκτός μάχης. Πληγωμένοι, και ταλαιπωρημένοι, οι αντάρτες της I και II Ταξιαρχίας άρχισαν να απαγκιστρώνονται από το σφαγείο στις 29 Δεκεμβρίου και περνώντας στην ανατολική Αττική, κατέφυγαν μέσα από το Τατόι στα φιλόξενα χωριά της Στερεάς. Δύο λόχοι του Ι/2 Τάγματος και ο 4ος Λόχος Παγκρατίου που είχαν κυκλωθεί στον Νέο Κόσμο και στον Αρδηττό, έσπασαν τον κλοιό και ενώθηκαν με τους υποχωρούντες το βράδυ της 29ης Δεκεμβρίου.
«Η ένδοξη στρατιά των λαϊκών αγωνιστών περνώντας μπροστά απ τις μπούκες των πολυβόλων και των πυροβόλων του εχθρού αρχίζει ν’ ανεβαίνει τον Υμηττό μέσα σε πυκνή χιονοθύελλα. Μαχητές με το πολυβόλο στην πλάτη βοηθάν τους γέρους και τις γριές να σκαρφαλώσουν τα κατσάβραχα. Νοσοκόμες και γιατροί μεταφέρουν τους τραυματίες που σφίγγουν τα δόντια τους, για να μην τους ξεφύγει κανένα βογγητό. Αετόπουλα 10-15 χρονών φορτώνονται τις κάσες με τα πυρομαχικά κι αγκομαχάνε μέσα στη χιονοθύελλα. Σε κάθε φωτοβολίδα όλος αυτός ο λαός πέφτει πρηνηδόν πάνω στα χιόνια και τις λάσπες, για να μην τον επισημάνει ο εχθρός»
(«Οι ανατολικές συνοικίες το Δεκέμβρη ’44». έκδοση της 6ης Αχτίδας της ΚΟΑ, 1945).
Από τους 600 άνδρες του Πρότυπου Τάγματος Καισαριανής, μόλις 120 κατάφεραν να φτάσουν στο Πλατύστομο Φθιώτιδας. Η I Ταξιαρχία (ανασυγκροτήθηκε σε έναν καλά εξοπλισμένο λόχο καθώς, εκτός από 200 άνδρες, η υπόλοιπη δύναμη ήταν νεκροί, τραυματίες, άρρωστοι, αιχμάλωτοι, λιποτάκτες, αγνοούμενοι ή διασκορπισμένοι σε διάφορα σημεία. Τις πρώτες ημέρες του Φεβρουάριου του 1945, οι ΕΛΑΣίτες του Α’ Σώματος Στρατού συγκροτήθηκαν σε ένα σύνταγμα, το οποίο υπήχθη στη II Μεραρχία. Με αυτή τη διάταξη πληροφορήθηκαν την υπογραφή της Συμφωνίας της Βάρκιζας, στο Ευπάλιο Δωρίδας.
«Ήταν η τραγικότερη στιγμή της μέχρι τότε αγωνιστικής μου πορείας. Σε μια άδεια αποθήκη, στο πίσω μέρος ενός μαγαζιού του κεντρικού δρόμου τούτου του κεφαλοχωρίου, με βουρκωμένα μάτια, πετώ απ’ τους τελευταίους το πιστόλι μου σ’ ένα σωρό από τουφέκια και αυτόματα», έγραψε ένας λοχαγός του Τάγματος Καισαριανής χρόνια αργότερα…
Επίλογος – Συμπεράσματα
Το τελευταίο κεφάλαιο της ιστορίας του ΕΛΑΣ του ΕΛΑΣ. γράφτηκε στις 12 Φεβρουάριου του 1945, με την υπογραφή της Συμφωνίας της Βάρκιζας και την παράδοση των όπλων των ανταρτικών οργανώσεων. Είχε προηγηθεί η «Μάχη της Αθήνας», στην οποία συμμετείχε περίπου το 1/4 των δυνάμεων του ΕΛΑΣ του βουνού -οκτώ συντάγματα- και όλος ο ΕΛΑΣ Αθήνας-Πειραιά.
Την παράδοση των όπλων ακολούθησε η αποχαιρετιστήρια ημερήσια διαταγή του Γενικού Στρατηγείου της 16ης Φεβρουαρίου, η οποία ολοκληρωνόταν βαφτίζοντας τον ΕΛΑΣ ως «το πιο τρανό δημιούργημα του ελληνικού έθνους».
Με βάση το τμήμα της συμφωνίας που αφορούσε την παράδοση του οπλισμού, οι αντάρτες όφειλαν να παραδώσουν τον παντοειδή ατομικό και ομαδικό οπλισμό που συνέλεγαν επί τρία χρόνια. Σύμφωνα με τα στοιχεία του Στέφανου Σαράφη, παραδόθηκαν στους Βρετανούς 48.973 τυφέκια 1.412 οπλοπολυβόλα, 713 αυτόματα τυφέκια, 419 βάρια πολυβόλα, 81 ομαδικοί όλμοι, 138 ατομικοί όλμοι, 57 αντιαρματικά τυφέκια, 100 πυροβόλα κάθε διαμετρήματος, 17 συσκευές ασυρμάτου και τα σύνολο των αυτοκινήτων και φορτηγών και των σκαφών του ΕΛΑΝ.
Αυτοί οι αριθμοί είναι πλασματικοί, αφού ένα μέρος του οπλισμού (με βάση τη σύγκριση με τα αντίστοιχα κυβερνητικά αρχεία ανέρχεται σε 10-20%) αποκρύφθηκε ως μέτρο προφύλαξης.
Οι σκηνές της παράδοσης των όπλων, όπως καταγράφηκαν από το Τμήμα Κινηματογράφησης του Γενικού Στρατηγείου του ΕΛΑΣ, με υπεύθυνο τον Δημήτρη Μεγαλίδη και οπερατέρ τον Θανάση Παπαδούκα, ήταν πραγματικά σπαρακτικές. Ελάχιστοι θα έμεναν ασυγκίνητοι βλέποντας τους γενειοφόρους αντάρτες να κλαίνε μπροστά στον φακό σαν μικρά παιδιά καθώς άφηναν τα όπλα με τα οποία είχαν ελευθερώσει την Ελλάδα από τους κατακτητές. Ήταν μια αυθόρμητη εκδήλωση που αποτύπωνε την οδύνη για ένα κεφάλαιο που έκλεινε και ενδεχομένως τον φόβο για ό,τι θα επακολουθούσε.
Στα χρόνια του Εμφυλίου, οι μαχητές του ΕΛΑΣ σκορπίστηκαν, καταδιώχθηκαν και βασανίστηκαν. Πολλοί από αυτούς σκοτώθηκαν πολεμώντας ως αντάρτες στον ΔΣΕ ή βρέθηκαν σε φυλακές και εξορίες μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1960, με μοναδικό τους έγκλημα τη συμμετοχή στον αντιστασιακό αγώνα. Η μνήμη των κατοχικών αγώνων τους (δηλαδή το μεγαλύτερο ποσοτικά και ποιοτικά κομμάτι της Αντίστασης) ακυρώθηκε και διαγράφηκε από το επίσημο κράτος μέχρι το 1982 και την αναγνώριση του ΕΑΜ ως αντιστασιακής οργάνωσης.
Η ιστορία του ΕΛΑΣ δεν έχει γραφτεί με την πληρότητα που της αρμόζει. Αν εξαιρέσουμε φυσικά τα Δεκεμβριανά ο ΕΛΑΣ έδωσε τις πιο αιματηρές του μάχες στον Μελιγαλά (13-14.9.1944) και στο Κιλκίς (4.11.1944). Ο πόλεμος εναντίον του ΕΔΕΣ που ξέσπασε σε δύο φάσεις (Οκτώβριος 1943-Φεβρουάριος 1944, Δεκέμβριος 1944) κόστισε και στους δύο αντάρτικους στρατούς απώλειες που πιθανότατα ξεπερνούν τους 500 νεκρούς εκατέρωθεν. Ο ΕΛΑΣ Μακεδονίας είχε εμπλακεί από τον Ιούνιο του 1943 σε ατέρμονες μάχες -πάνω από 40 μικρές και μεγάλες συγκρούσεις- με την ΠΑΟ.
Ο ακριβής αριθμός των νεκρών του ΕΛΑΣ στις μάχες του 1942-1944 δεν είναι δυνατόν να προσδιοριστεί με κανέναν τρόπο. Σύμφωνα με τον Στέφανο Σαράφη ο ΕΛΑΣ μέχρι τον Νοέμβριο του 1944 είχε 4.500 νεκρούς και 8.000 τραυματίες αντάρτες, εκ των οποίων οι 2.000 έμειναν ανάπηροι. Στον αριθμό αυτό δεν περιλαμβάνονται οι απώλειες πριν από τη συγκρότηση του Γενικού Στρατηγείου (Μάιος 1943) και ένα μέρος των απωλειών από μάχες σε Θράκη. Πελοπόννησο και Κρήτη. Εναντίον των Γερμανών, η πιο αιματηρή ήταν η Μάχη της Αμφιλοχίας (12-13.7.1944), στην οποία σκοτώθηκαν ή τραυματίστηκαν 162 αντάρτες και 213 στρατιώτες της Wehrmacht. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν επίσης, όπου σώθηκαν, ονομαστικοί κατάλογοι των απωλειών που υπέστησαν διάφορες μονάδες του ΕΛΑΣ. Οι απώλειες της XIIΙ Μεραρχίας ανήλθαν σε 437 νεκρούς, τραυματίες και αγνοούμενους. Το 30ο Σύνταγμα Πέλλας έχασε 287 άνδρες σε 60 μάχες και συγκρούσεις με τους Γερμανούς και τους συνεργάτες τους. Το 13ο Σύνταγμα Κιλκίς κατέγραψε 159 νεκρούς σε μάχες που έδωσε, κυρίως με Έλληνες της ΠΑΟ και δωσιλογικά τμήματα. Το πολύ αξιόμαχο Τάγμα Παρνασσίδας (και αργότερα 2ο Σύνταγμα της II Μεραρχίας) μέτρησε 72 νεκρούς σε 11 μάχες κατά των Γερμανών.
Ο ΕΛΑΣ ξεκίνησε και παρέμεινε συνισταμένη μιας κοινωνικής δυναμικής που συμπύκνωσε διάφορα αιτήματα και ενσωμάτωσε πολλούς παράγοντες. Εξέφρασε τη βούληση των ριζοσπαστικών αντιστασιακών δυνάμεων να ανατρέψουν την προπολεμική κατάσταση και να αναδειχθούν σε πολιτική ηγεσία μετά την απελευθέρωση της χώρας. Αυτό το αίτημα δεν εξέφραζε απλώς κάποιες σταθερές πολιτικές επιδιώξεις του Κομμουνιστικού Κόμματος αλλά αφορούσε όλα τα στρώματα του πληθυσμού που επιζητούσαν τη δικαίωση των αιματηρών αγώνων της Κατοχής την τιμωρία όσων είχαν συμπράξει με τον κατακτητή ή είχαν πλουτίσει από τη συνεργασία μαζί του, την ανανέωση του πολιτικού σκηνικού.
Από την ίδρυσή του μέχρι την απελευθέρωση, ο ΕΛΑΣ ήταν ένας συμμαχικός στρατός με προτεραιότητα τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα. Ένας από τους πλέον φανατικούς «αντιΕΛΑΣίτες» ο επικεφαλής της Βρετανικής Στρατιωτικής Αποστολής, συνταγματάρχης Κρίστοφερ (Κρις) Γουντχάουζ παραδέχθηκε λίγα χρόνια μετά το τέλος του πολέμου πως η βασικότερη αιτία για τη μαζικότητα που απέκτησε το ΕΑΜ στην Κατοχή ήταν πως δεν παραμέλησε ποτέ τον πόλεμο εναντίον του κατακτητή.
Οι χιλιάδες νεκροί στις μάχες είναι οι ατράνταχτες αποδείξεις ενός αδυσώπητου αγώνα που μαινόταν επί τρία σχεδόν χρόνια στα βουνά και στις πόλεις.
Και η ανωνυμία των περισσότερων από αυτούς, είναι αδιάψευστος μάρτυρας της εκστρατείας αποσιώπησης μιας από τις ηρωικότερες σελίδες της νεοελληνικής ιστορίας.
*Από το έργο του Ιάσονα Χανδρινού : Ο ΕΛΑΣ στη μάχη της Αθήνας-Δεκέμβρης 1944*
*ΕΛΑΣ : Ο Μεγαλύτερος Στρατός Της Εθνικής Αντίστασης - Τόμος Β'*
Στις σκληρότερες οδομαχίες που γνώρισε ποτέ η πρωτεύουσα, οι αντάρτικες δυνάμεις του βουνού που συμμετείχαν σε αυτές, δηλαδή τα συντάγματα 2ο, 94ο, 7ο, 42ο, 52ο, 6ο, 9ο και 11ο πολέμησαν με πρωτοφανή γενναιότητα, αλλά απέδειξαν και την έλλειψη πείρας σε τέτοιας κλίμακας πολεμική σύγκρουση με επίλεκτες βρετανικές δυνάμεις, την III Ορεινή Ταξιαρχία και τα βρετανικά άρματα μάχης ήταν δυσανάλογη των δυνατοτήτων ενός ελαφρά οπλισμένου ανταρτικού στρατού. Το μεγαλύτερο μειονέκτημα του ΕΛΑΣ στα Δεκεμβριανά να ήταν «οικονομικό». Ένας στρατός ο οποίος βάσιζε την τροφοδοσία και εν γένει την επιμελητειακή του υποστήριξη στις εισφορές των χωρικών της υπαίθρου, ήταν λογικό να υποφέρει αρκετά στις συνθήκες της μάχης της Αθήνας. Όπως έχει υπογραμμίσει και ο ιστορικός Γιώργος Μαργαρίτης, έχοντας μάθει να πολεμούν «αποκεντρωμένα» και να τρέφονται από το υστέρημα του αγροτικού κόσμου, από τον οποίο έτσι κι αλλιώς προέρχονταν, οι αντάρτες του ΕΛΑΣ ήταν «φθηνή» πολεμική δύναμη. Όταν κλήθηκαν να πολεμήσουν ως τακτικός στρατός και μάλιστα σε παρατεταμένο πόλεμο φθοράς συνάντησαν ανυπέρβλητες δυσκολίες.
ΕΛΛΕΙΨΕΙΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΛΕΙΨΕΙΣ
Ο καπετάνιος και κομματικός υπεύθυνος του 34ου Συντάγματος, Γιάννης Αλεξάνδρου (Διαμαντής}, σε σύσκεψη στελεχών στον Ασπρόπυργο μια εβδομάδα πριν από την «ώρα μηδέν» συνιστούσε στους μαχητές να αντιμετωπίζουν τους Βρετανούς «σαν κούτσουρα, σαν να μην υπάρχουν». Μόλις την 6η Δεκεμβρίου, κατά τη διάρκεια της μάχης στις Φυλακές Συγγρού, έπεσαν οι πρώτοι Βρετανοί νεκροί και αυτό όταν ο ΕΛΑΣίτης διοικητής παραβίασε τη διαταγή και διέταξε τη χρήση πυρός.
Η έκταση του πεδίου της μάχης ήταν ένας ακόμα αρνητικός παράγοντας. Ο ΕΛΑΣ δεν είχε ποτέ δώσει μάχη παραπάνω από το επίπεδο μεραρχίας, και αυτό σε ελάχιστες περιπτώσεις και πάντοτε με σαφές αριθμητικό πλεονέκτημα ή με εξασφαλισμένο το στοιχείο του αιφνιδιασμού και της μαζικής χρήσης πυρός. Στην Αθήνα, ο συντονισμός ολόκληρων συνταγμάτων ήταν σχεδόν αδύνατος, με αποτέλεσμα οι δυνάμεις είτε να διασπώνται σε μικρότερα αποσπάσματα μάχης, οπότε η αποτελεσματικότητά τους παρέμενε περιορισμένη, είτε καθηλώνονταν αναμένοντας διαταγές επίθεσης ή ελιγμού οι οποίες δεν έρχονταν ποτέ.
Ο τότε διοικητής λόχου του 34ου Συντάγματος, μόνιμος ανθυπολοχαγός (ΠΒ) Απόστολος Κοκμάδης θυμάται:
«Όλο το σύνταγμα κατέβηκε στην Αθήνα αλλά έγινε ένα βασικό τακτικό λάθος. Οι Βρετανοί είχανε μείνει σε δύο γκρούπες: πρώτα, στα ξενοδοχεία «Σέσιλ» και «Πεντελικόν» όπου βρισκόταν το αρχηγείο της RAF (και που έπεσαν αμέσως όταν έφτασαν εκεί οι αντάρτες με αποτέλεσμα να αιχμαλωτιστούν σχεδόν όλοι οι αεροπόροι) και η ανατολική γκρούπα σε Φιλοθέη-Ψυχικό-Σχολή Χωροφυλακής και στη γύρω περιοχή. Φαίνεται ότι αυτή την κατεύθυνση, η τότε διοίκηση του Α’ Σώματος Στρατού την είχε υποτιμήσει… Έκοψαν τη II Μεραρχία σε τρία κομμάτια. Ένα έμεινε υπό τη διοίκηση του Α Σώματος Στρατού, ένα υπό τη διοίκηση της Μεραρχίας και ένα που έμεινε στα μετόπισθεν και δεν ήξερε πού υπαγόταν».
Η αποστολή ενισχύσεων από την επαρχία στην Αθήνα πραγματοποιείτο με εξαιρετικά αργό ρυθμό. Όταν πλέον αποφασίστηκε η κάθοδος των θεσσαλικών και μακεδονικών συνταγμάτων προς τον νότο, οι συσχετισμοί είχαν μεταβληθεί.
Ο αγώνας σε κατοικημένη περιοχή ήταν πρωτοφανής εμπειρία για τους μαχητές του βουνού:
«Η μάχη μέσα σε πόλη απαιτεί πρώτα από όλα, καλή αναγνώριση του στόχου. Να μη πας, όπως πηγαίναμε μερικές φορές χωρίς να ξέρουμε τι υπήρχε μπροστά μας. Τρεις δρόμοι ανοίγονταν μπροστά και δεν ήξερες ποιον να ακολουθήσεις. Δεν ήταν θέμα έλλειψης συνδέσμων. Δεν υπήρχε προετοιμασία. Όταν έμπαινες στην Αθήνα, στις ανατολικές περιοχές, δεν ήξερες τι θα συναντούσες. Πολύ περισσότερο όταν τα τμήματα που ήρθαν εδώ ήταν αντάρτες από την περιοχή της Στερεάς Ελλάδας που δεν είχαν δει Αθήνα ποτέ στα μάτια τους» (μαρτυρία Απόστολου Κοκμάδη, διοικητή 2ου Λόχου του 1/34 Τάγματος).
Για τη μεγαλύτερη ίσως σύγκρουση των Δεκεμβριανών, την επίθεση στο Σύνταγμα Χωροφυλακής Αθηνών στου Μακρυγιάννη που ξεκίνησε στις 6 Δεκεμβρίου, τα ελαφρά οπλισμένα τμήματα του ΕΛΑΣ Αθήνας δεν διέθεταν όλμους, αντιαρματικά τυφέκια, ούτε καν επαρκή αριθμό χειροβομβίδων. Αν και η επίθεση υποστηρίχθηκε από έναν ουλαμό πυροβολικού των 75 χλ. της II Μεραρχίας που είχε ταχθεί κοντά στις φυλακές Βουλιαγμένης, τα πυροβόλα διέθεταν μόλις 20 βλήματα! Η αντιμετώπιση των αρμάτων αποδείχθηκε πραγματικός πονοκέφαλος. Τα καλύτερα όπλα που είχαν να παρατάξουν οι αντάρτες απέναντι στα Sherman ήταν μερικά ελαφρά ιταλικά αντιαρματικά των 47 χλστ. και ελάχιστα βρετανικά Boys που κατέφθαναν τμηματικά και δεν κατανέμονταν ορθολογικά στα τμήματα. Αυτόνομες μονάδες που είχαν αποδεδειγμένη εμπειρία στη χρήση βαρέων όπλων και τις εκρηκτικές ύλες, όπως μερικοί λόχοι του 54ου Συντάγματος ή η «εξειδικευμένη» διλοχία Μηχανικού της I Μεραρχίας που διέθετε επάρκεια σε αντιαρματικές γροθιές (Panzerfaust), έμειναν μακριά από την Αθήνα.
Το γεγονός ότι οι ΕΛΑΣίτες δεν είχαν εντολές να εμπλακούν σε μάχη με Βρετανούς, προδίκασε σε μεγάλο βαθμό το αποτέλεσμα της σύγκρουσης. Το αξιόμαχο 2ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ που θα διαδραμάτιζε σημαντικό ρόλο στις μάχες, αφοπλίστηκε το βράδυ της 3ης Δεκεμβρίου από το Βρετανικό 6ο Τάγμα Αλεξιπτωτιστών στο Ψυχικό χωρίς να πέσει ούτε ένας πυροβολισμός. Οταν οι 800 πάνοπλοι και εμπειροπόλεμοι αντάρτες του βουνού βρέθηκαν κυκλωμένοι από τις βρετανικές ξιφολόγχες, παρέδωσαν τα όπλα τους γιατί δεν είχαν εντολή να πράξουν το αντίθετο.
Η ΜΕΓΑΛΗ ΩΡΑ ΤΟΥ ΕΛΑΣ ΑΘΗΝΑΣ
Μετά τους κατοχικούς ηρωισμούς του, ο ΕΛΑΣ Αθήνας έδωσε το μεγάλο «ραντεβού με την Ιστορία» τα Δεκεμβριανά. Οι περίπου 24.000 άνδρες και γυναίκες που αποτελούσαν τους «αντάρτες πόλης» κλήθηκαν vα δώσουν έναν αγώνα που συνδύαζε την ικανοποίηση των αισθημάτων εκδίκησης για τα εγκλήματα των δοσίλογων με την πολιτική επικράτηση του ΕΑΜ και στην πρωτεύουσα, που είχε προσφέρει τόσα στον βωμό της Αντίστασης. Η ΚΕ του ΕΛΑΣ θεωρούσε τη σύγκρουση προκαταβολικά κερδισμένη και αυτός είναι ο λόγος που επέλεξε τους Αθηναίους μαχητές ως πρωταγωνιστές της μάχης, μη γνωρίζοντας εκ βάθους τον βρετανικό παράγοντα αλλά και το μένος των Ελλήνων αντιπάλων.
Στην πραγματικότητα, ο ΕΛΑΣ Αθήνας είχε τη δυνατότητα να κυριαρχήσει στην Αθήνα και τον Πειραιά σε ψυχολογικό και ηθικό επίπεδο, ήταν όμως έτοιμος να επικρατήσει στρατιωτικά. Δεν υπήρχαν αρκετά αυτόματα όπλα, τα πολυβόλα (και τα πυρομαχικά τους) ήταν μετρημένα , ενώ από το οπλοστάσιο απουσίαζαν εντελώς όλμοι, αντιαρματικά τυφέκια, νάρκες και πυροβολικά:
«Δεν είχαμε καθόλου βαρύ οπλισμό. Αντιμετωπίζαμε τα τανκς με το τίποτα. Κρυβόμασταν σε μια μάντρα από πίσω, πετάγαμε καμιά χειροβομβίδα μόνο όταν ήταν ανοικτό το καπάκι και προσπαθούσαμε να πάει μέσα. Καμιά φορά σταματάγανε και τους πετούσαμε καμιά χειροβομβίδα στις ερπύστριες κι έσπαγε η αλυσίδα. Δεν είχαμε όπλα να τους χτυπήσουμε. Είχαμε μερικά Piat αλλά ήτανε στην Αθήνα, εμείς σε όλο τον Πειραιά δεν είχαμε. Να φανταστείς εγώ είχα από όλη τη διμοιρία ένα μυδράλιο γερμανικό με δύο κουτιά -τουρτούρες τα λέγαμε- από εκατό σφαίρες το καθένα και 150 χύμα για να ξαναγεμίσω. Πολεμούσαμε με αυτά τα πράγματα αυτά τα θηρία… Είχα κι έναν ξάδερφο, διμοιρίτη στον ΕΛΑΣ Πειραιά, τον Κώστα τον Τσιτσινάκη που τραυματίστηκε άσχημα. Είχε μπει μέσα σε ένα καζάνι από λαμαρίνα. Βάσταγε ένα αυτόματο. Ενώ ήμουν παραπέρα, στον κινηματογράφο «Καλιφόρνια», είχαμε φυλάκιο, οι Εγγλέζοι με ένα τανκς ήτανε στο εργοστάσιο στου Παπαστράτου. Ήρθανε, μας βάλανε εμάς και μετά χτύπησαν εκεί. Και πέφτει ένας όλμος και σκάει δίπλα του από το πίσω μέρος και του πήρε την κοιλιά. Μάζεψε τα άντερα με τα χέρια του. Τον πήγαν σε μια σχολή καλογραιών που ήταν εκεί κοντά και έτσι γλίτωσε» (Μαρτυρία Ε.Π, ΕΛΑΣ Πειραιά).
ΟΙ ΑΝΤΙΜΑΧΟΜΕΝΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΕΠΙΤΥΧΙΕΣ ΤΟΥ ΕΛΑΣ
Βασικός αντίπαλος του ΕΛΑΣ ήταν οι δυνάμεις των σωμάτων ασφαλείας, δηλαδή η Βασιλική Χωροφυλακή και η Αστυνομία Πόλεων. Υπαγόμενη στις τακτικές δυνάμεις της Στρατιωτικής Διοίκησης Αττικής, η παρατακτική δύναμη της Χωροφυλακής σε Αθήνα και Πειραιά ανερχόταν σε 3.000 αξιωματικούς και οπλίτες, κατανεμημένους σε διάφορα σημεία της πόλης:
Γενική Διεύθυνση Χωροφυλακής
Υπουργείο Εσωτερικών
Αρχηγείο Χωροφυλακής
Ανώτερη Διοίκηση Στερεάς Ελλάδας
Διοίκηση Χωροφυλακής Αθηνών κ.α.
Οι ισχυρότερες φρουρές ήταν το Σύνταγμα Χωροφυλακής Αθηνών στου Μακρυγιάννη (517 άνδρες), η Σχολή Χωροφυλακής στη λεωφόρο Μεσογείων (500 άνδρες) και το Σύνταγμα Μετεκπαιδεύσεως (500 άνδρες). Στη δύναμη αυτή προστίθεντο ακόμα 2.500 αστυφύλακες, εκ των οποίων 1.500 στα 24 αστυνομικά τμήματα διεσπαρμένα σε όλη την πόλη (Α-ΚΔ) -τα εννέα από αυτά στον Πειραιά- 200 στην Υποδιεύθυνση Γενικής Ασφάλειας, 500 στις τρεις αστυνομικές σχολές Αστυφυλάκων, Αρχιφυλάκων και Υπαστυνόμων και το «επίλεκτο» Μηχανοκίνητο Τμήμα rou διέθετε βαρύ οπλισμό και χειροβομβίδες. Ο οπλισμός χωροφυλάκων και αστυνομικών ήταν ελληνικά τυφέκια Mannlicher, μερικά βρετανικά αυτόματα Sten, 20 οπλοπολυβόλα και έξι ατομικοί ολμίσκοι. σχεδόν όλοι μέσα στο κτίριο των στρατώνων του Μακρυγιάννη.
Οι επιχειρήσεις αρχικά εξελίσσονταν ευνοϊκά. Με βάση τη διαταγή ΑΠ 25/1.12.1944 του Α’ Σώματος Στρατού, ένας λόχος από κάθε σύνταγμα της Αθήνας θα διετίθετο για την πολιορκία καθενός αστυνομικού τμήματος. Έως τις 5 Δεκεμβρίου είχαν καταληφθεί 17 αστυνομικά τμήματα, τα περισσότερα χωρίς σοβαρή αντίσταση. Όλοι οι στόχοι που ήταν μέσα στις δυνατότητες του ΕΛΑΣ προσβλήθηκαν ταχύτατα και μάλιστα με επιτυχία, όπως οι Φυλακές Αβέρωφ, οι Φυλακές Βουλιαγμένης, η Γενική Ασφάλεια, η Σχολή Ευελπίδων, η Ειδική Ασφάλεια, το Αρχηγείο Χωροφυλακής, η Ανώτερα Διοίκηση Στερεός Ελλάδας κ.ά. Στις 4 Δεκεμβρίου ο ΕΛΑΣ Αθήνας αποφάσισε πρώτα να λύσει τους λογαριασμούς του με τις δυνάμεις της «X» -περίπου 400 ένοπλοι-που βρίσκονταν οχυρωμένες στο Θησείο. Χρησιμοποιώντας χειροβομβίδες και αυτόματα, τρεις λόχοι του 1ου Συντάγματος από Καλλιθέα, Ταύρο και Νέα Σμύρνη εκπόρθησαν με λυσσαλέες επιθέσεις και μάχες από σπίτι σε σπίτι τους αντιπάλους τους. Η μάχη ξεκίνησε από του Φιλοπάππου και επεκτάθηκε στο Αστεροσκοπείο και στο υψώματα της Αγίας Μαρίνας, προς την Πνύκα. Η τελική έφοδος έγινε με αλαλαγμούς και πυροβολισμούς στον αέρα. Έπειτα από αγώνα αρκετών ωρών, οι Χίτες εγκατέλειψαν το Θησείο έχοντας 24 νεκρούς και ανεξακρίβωτο αριθμό τραυματιών. Μέχρι τις 8 Δεκεμβρίου, το 4ο Σύνταγμα της II Ταξιαρχίας είχε εξασφαλίσει πλήρως όλα τα δυτικά και βορειοδυτικά προάστια της Αθήνας, από το Χαϊδάρι μέχρι το Μεταξουργείο και τις επόμενες ημέρες οι προφυλακές του οχυρώνονταν στα πρώτα σπίτια της Ομόνοιας αναμένοντας διαταγές. Ομάδες είχαν καταφέρει να διεισδύσουν ακόμα και μέσα στα στενά της Πλάκας. Η ησυχία της νύκτας πολλές φορές συγκλονιζόταν από σφοδρές ανταλλαγές πυροβολισμών, ενώ οι κυβερνητικοί έμαθαν να φοβούνται επιθέσεις με μαχαίρια από «κομάντος» του ΕΛΑΣ. Μέσα σε μια εβδομάδα από την καταστολή του συλλαλητηρίου της 3ης Δεκεμβρίου, η κατάληψη σημείων μέσα στην πόλη είχε προχωρήσει ταχύτατα, γεγονός που οδήγησε τους Βρετανούς σε μια «πανικοβλημένη» απόφαση για απαγκίστρωση των δυνάμεων τους από την Αθήνα.
Από τις 6 Δεκεμβρίου είχε ξεκινήσει η μεγαλύτερη σύγκρουση του «Μεγάλου Δεκέμβρη»: η επίθεση στου Μακρυγιάννη. Η μάχη απορρόφησε ολόκληρο το 1ο Σύνταγμα της I Ταξιαρχίας του ΕΛΑΣ Αθήνας (I Τάγμα Νέας Σμύρνης-Φαλήρου-Βούλας, II Τάγμα Καλλιθέας, III Τάγμα Νέων Σφαγείων), ενισχυμένο από ένα τάγμα του 6ου Συντάγματος Πειραιά και αργότερα ένα τάγμα ανταρτών του ΕΛΑΣ του βουνού.
ΕΝΑΣ ΣΚΛΗΡΟΣ ΜΕΤΩΠΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ
Η προοπτική της επικράτησης άρχισε να απομακρύνεται όταν οι τακτικές ελληνικές και βρετανικές δυνάμεις εισήλθαν στο προσκήνιο. Η III Ορεινή Ταξιαρχία (EOT) του συνταγματάρχη Θρασύβουλου Τσακαλώτου (ή Ταξιαρχία «Ρίμινι») με τρία τάγματα και το 8ο Τάγμα Φρουρών που έφτασε από την Αίγυπτο στις 5 Δεκεμβρίου μαζί με το Ιll Σύνταγμα Πεδινού Πυροβολικού (χωρίς τα πυροβόλα) πολέμησε αρχικά το 3ο Σύνταγμα της II Ταξιαρχίας σε Γουδή, Γκύζη και Εξάρχεια αλλά κυρίως το 2ο Σύνταγμα της I Ταξιαρχίας ανατολικών συνοικιών το οποίο υπεράσπιζε με σθένος τις στρατηγικής σημασίας «κόκκινες» συνοικίες ταυ Παγκρατίου, του Βύρωνα και φυσικά της Καισαριανής. Οι 2.500 άνδρες του Τσακαλώτου με το ήμισυ του βαρέος οπλισμού της Ταξιαρχίας (έξι ομαδικούς των 3 ιντσών και 2G ατομικούς όλμους των 2 ιντσών) δυσκολεύτηκαν πολύ να εκκαθαρίσουν τις ανατολικές συνοικίες. Στην τελική εξόρμηση του Β’ Συγκροτήματος της III EOT στις 2S Δεκεμβρίου νια να καμφθούν τα υπολείμματα των μαχητών του 2ου Συντάγματος, οι απώλειες του συγκροτήματος ξεπέρασαν τους 50 νεκρούς και τραυματίες σε δύο ημέρες, ενώ οι συνολικές απώλειες της ταξιαρχίας έφθασαν τούς 163 νεκρούς και τραυματίες. Ενίσχυση στην Ταξιαρχία «Ρίμινι» έδιναν τα 101, 141 και 142 Τάγματα Εθνοφυλακής που ήταν εγκατεστημένα στη Νέα Σμύρνη και στα Παλαιά Ανάκτορα, καθώς και 256 αξιωματικοί, υπαξιωματικοί και ευέλπιδες I και II Τάξης στο κτίριο της Σχολής Ευελπίδων (Πεδίον του Άρεως) που διέφυγαν την αιχμαλωσία μόνο χάρη στη βρετανική υποστήριξη. Μάχιμοι αλλά «αφανείς» ήταν και οι περίπου 1,000 άνδρες των Ταγμάτων Ασφαλείας Αθηνών που παρέμεναν έγκλειστοι και αφοπλισμένοι στους στρατώνες του Γουδή και στο κτίριο της Σχολής Χωροφυλακής.
Η σύγκρουση του Δεκεμβρίου δεν ήταν ενδοελληνική, αφού απέναντι στο ΕΑΜ/ΕΛΑΣ τάχθηκε η Βρετανική Αυτοκρατορία, η οποία είχε ήδη επιβάλει την πολιτική και στρατιωτική επικυριαρχία της στη χώρα. Όταν άρχισαν οι συγκρούσεις στην Αθήνα, ο στρατηγός Ρόναλντ Σκόμπι διέθετε υπό τις άμεσες διαταγές του τρεις ταξιαρχίες (23η Τεθωρακισμένη, 2η Αλεξιπτωτιστών και 139 Πεζικού) μειωμένης δύναμης. Πιο αξιόμαχη ήταν η 23η Τεθωρακισμένη Tαξιαρχία, στρατωνιζόταν στα «Παραπήγματα» (στον χώρο που σήμερα βρίσκεται ανάμεσα στο ΝΙΜΤΣ και το Μέγαρο Μουσικής) και διέθετε συνολικά μόλις 25 άρματα μάχης Sherman, τα οποία είχαν φτάσει στην Αθήνα ελάχιστες ημέρες πριν από τη σύγκρουση, για να κατανεμηθούν στα δύο συντάγματα της ταξιαρχίας. Η επίλεκτη 2η Ταξιαρχία Αλεξιπτωτιστών -κοκκινοσκούφηδες- με δύο τάγματα των δύο λόχων επρόκειτο να αναχωρήσει σύντομα για το θέατρο επιχειρήσεων στην Ιταλία ενώ η 139 Ταξιαρχία Πεζικού αποβιβάστηκε στον Πειραιά την πρώτη ημέρα των Δεκεμβριανών (3 Δεκεμβρίου) με μόνο δύο τάγματα, το Durham Light Infantry (DU) και το Leicesters. Υπήρχε ακόμα το 64ο Σύνταγμα Ελαφρού Αντιαεροπορικού Πυροβολικού, το οποίο δρούσε ανεξάρτητα και ήταν οργανωμένο σε πεζικό καθώς δεν διέθετε πυροβόλα, ένας λόχος προστασίας εδάφους της RAF στο Φάληρο και τρεις μοίρες αεροσκαφών δίωξης της RAF, που έδρευαν στο αεροδρόμιο του Χασανίου. Η διοίκηση της RAF βρισκόταν εντελώς απομονωμένη στην Κηφισιά. Αν και αριθμούσαν 4.500 εμπειροπόλεμους άνδρες, οι Βρετανοί αντιμετώπιζαν σοβαρό πρόβλημα λόγω της διασποράς των δυνάμεων τους.
Η ΑΓΝΩΣΤΗ ΜΑΧΗ ΣΤΑ «ΠΑΡΑΠΗΓΜΑΤΑ (Δουργούτι ή Νέος Κόσμος»
(13 Δεκεμβρίου)
Μια περίπτωση όπου οι Βρετανοί έζησαν πραγματικά δύσκολες ώρες αντιμετωπίζοντας τους μαχητές των πόλεων, ήταν η επίθεση που πραγματοποίησε η I Ταξιαρχία του ΕΛΑΣ Αθήνας τη νύκτα της 13ης Δεκεμβρίου στους στρατώνες των Παραπηγμάτων (δίπλα στο σημερινό Μέγαρο Μουσικής), όπου έδρευε το αρχηγείο της 23ης Τεθωρακισμένης Ταξιαρχίας, ο 33″ Λόχος Εφοδιασμού Μεταφορών, ο 123 Λόχος Μηχανικού, η 463 Πυροβολαρχία και μια διμοιρία όλμων του 11ου Συντάγματος Τυφεκιοφόρων μαζί με σταθμούς διαβιβάσεων, αποθήκες υλικού και πυρομαχικών. Από το βράδυ της προηγούμενης η Αεροπορία παρατηρούσε μεγάλες συγκεντρώσεις ανταρτών στα περίχωρα της πόλης, ενώ μονάδες του ΕΛΑΣ από τις ανατολικές συνοικίες προωθούνταν στον χώρο γύρω από το Καλλιμάρμαρο. Τις πρωινές ώρες της 13ης Δεκεμβρίου, πριν ακόμα ξημερώσει, ξεκίνησε η επίθεση των ανταρτών ύστερα από μπαράζ όλμων από τον Αρδηττό.
Ο Βρετανός δεκανέας Τζέιμς Ρέχιλ, επικεφαλής μιας φάλαγγας αυτοκινήτων που μετέφερε αλεξιπτωτιστές και κομάντος από το Ρουφ, άφησε μια ολοζώντανη περιγραφή:
«Εγώ και ένας από τους κομάντος πήγαμε στον αξιωματικό υπηρεσίας του στρατοπέδου ενώ σφαίρες έσκιζαν τον αέρα γύρω και πάνω από τα κεφάλια μας. Ο κομάντο παρατήρησε πως βρισκόμασταν σε διασταυρούμενα πυρά. Ξαφνικά ακούστηκε μια δυνατή έκρηξη, ένας ήχος από τζάμια που πέφτουν και μια κάπως αστεία φωνή: «Επιλοχία! Επιλοχία!». Ήταν ο σκοπός που βρισκόταν 50 γιάρδες μακριά. Τότε όλη η κόλαση ελευθερώθηκε… Εκρήξεις, πυροβολισμοί παντού! […] Στο στενό δρομάκι ακούγονταν εκρήξεις που πρέπει να προέρχονταν από ιταλικές αμυντικές χειροβομβίδες. Ήμασταν πλέον στο μέσο μιας μεγάλης επίθεσης και εγώ ήμουν ακόμη υπεύθυνος εφτά φορτηγών με πολύτιμα πυρομαχικά… Εκρήξεις συνεχίζονταν. Ένα αεροπλάνο έριξε φωτιστικές φωτοβολίδες με αλεξίπτωτα. Τότε είδα ανθρώπους που έτρεχαν και πυροβολούσαν, έμοιαζαν με λάμψεις, σα να βγήκαν από πίνακα του Γουσταύου Ντορέ. Είδα ένα κορίτσι με γούνα και αντάρτικό δίκοχο να κατεβαίνει την πλαγιά κρατώντας μια ξύλινη γερμανική χειροβομβίδα. Πρέπει να χτυπήθηκε γιατί συνέχισε την κατάβαση της με την πλάτη και με μια κέρινη έκφραση στο πρόσωπο πριν η χειροβομβίδα σκάσει στα χέρια της. Έκρυψα το πρόσωπό μου για να μη βλέπω το θέαμα… Τα ρούχα της έγιναν ένας ματωμένος σωρός χωρίς σχήμα. Ένας στρατιώτης έβγαζε κραυγές πόνου. Το χέρι του είχε κοπεί από τον καρπό […] Αντιλήφθηκα ανθρώπους πίσω μου και μια φωνή στα αγγλικά: «Φίλοι είναι. Έλληνες αστυνομικοί, άστους να περάσουν». Ήταν μια ομάδα με ελληνική κράνη, χιτώνια και περικνημίδες. Πέρασαν αμίλητοι και εξαφανίστηκαν στα δεξιά. Σαράντα γιάρδες μακριά μας. ένα φορτηγό τυλίχτηκε στις φλόγες και χάθηκε μέσα σε μια έκρηξη καθώς τα πυρομαχικά ανατινάχτηκαν. Ο οπλίτης Γουάιτ, που είχε βγει να επιθεωρήσει την κατάσταση στο δρόμο, γύρισε λέγοντας: «Ένας καημένος έχασε το χέρι του… Τους σφυροκοπούν εκεί έξω!».
Στις 04.00, οι μαχητές των ανατολικών συνοικιών είχαν ανοίξει ρήγμα στον περίβολο και πολιορκούσαν τους θαλάμους. Ανάμεσα στους επιτιθέμενους ήταν ένοπλοι έφηβοι και γυναίκες από τις εαμοκρατούμενες συνοικίες, δίνοντας σε όλες τις μάχες την εντύπωση παλλαϊκού συλλαλητηρίου.
Ο λοχίας Τζορτζ Βαλεντάιν, που βρισκόταν σε ένα από τα κτίρια του στρατοπέδου, θυμάται τη μάχη σώμα με σώμα:
«Στο θάλαμό μου ήμασταν 21 με τρία οπλοπολυβόλα Bren και 18 Tommygun. Σύντομα ο χώρος έγινε μια φλεγόμενη κόλαση… Κρατήσαμε ως τις 5.30 σκοτώνοντας όσους προσπαθούσαν να περάσουν την πόρτα. Χειροβομβίδες έπεφταν μέσα αφήνοντας νεκρούς και τραυματίες. Έριχνα με το Tommygun μου μέσα από τις τρύπες του τοίχου και πρόσεξα ότι οι συμμορίτες έστηναν όλμους και μας φώναζαν σε σπασμένα αγγλικά να παραδοθούμε… Ο διμοιρίτης συμφώνησε. Φώναξα στα ελληνικά: «Εντάξει»… Ήταν ταπεινωτικό. Αρκετοί από αυτούς ήταν γυναίκες και μας αφαιρούσαν στολές και κράνη».
Οι αιχμάλωτοι οδηγούντο ομαδικά μέσα από την τρύπα του περιμετρικού τοίχου στις ταράτσες παρακείμενων κτιρίων και από εκεί στις ανατολικές συνοικίες, με σκοπό να προωθηθούν στο Βουνό. Με το πρώτα φως του ηλίου, οι Βρετανοί διέκριναν εκατοντάδες ανθρώπων πou «φορούσαν κάθε είδους στολή», να σκαρφαλώνουν στις πλαγιές του Λυκαβηττού:
«Είδα ένα ασθενοφόρο που μάζευε τραυματίες από το έδαφος… [Σύρθηκα μέχρι τα] πτώματα που κείτονταν σχεδόν σε μια ευθεία γραμμή, σα να τους είχε σπείρει ένα γιγάντιο χέρι. Ήταν όλοι ΕΛΑΣίτες. Ένα παιδί γύρω στα 16, είχε ένα διαμπερές και στα δύο πόδια και το παντελόνι του ήταν σαν να έχει περαστεί με μαύρη βαφή από το ξεραμένο αίμα. Είχε ένα γερμανικό τουφέκι. Του το πήρα. Προσπάθησα να γυρίσω έναν κοντό άντρα ανάσκελα. Φορούσε ένα ιταλικό κράνος και στολή – είχε πάθει ακαμψία. Είχε ένα περίεργο χαμόγελο στο πρόσωπό του. Οι άλλοι ήταν επίσης νεκροί. Δύο είχαν πέσει πάνω σε καμένο πετρέλαιο και είχαν φριχτά εγκαύματα στη μέση, τα πλευρά τους έμοιαζαν με παλιό κιτρινισμένο χαρτί» (Τζέιμς Ρέχιλ).
Η επίθεση τελικά έληξε με την επέμβαση αρμάτων Sherman που άρχισαν να σφυροκοπούν τα κτίρια κατά μήκος της Βασιλίσσης Σοφίας με βλήματα των 75 χλστ. Όταν οι Βρετανοί ανασυντάχθηκαν, διαπίστωσαν πως οι απώλειες τους ήταν περίπου 100 αγνοούμενοι (αιχμάλωτοι), 20 νεκροί και 50 τραυματίες πολλοί σε μάχες σώμα με σώμα μέσα στα κτίρια
«Κάποια από τα πτώματα των ανταρτών ανήκαν στους «αστυφύλακες» που είχα δει. Ήταν ΕΛΑΣίτες με στολές αστυνομίας για να καταφέρουν να μπουν στους στρατώνες» (Τζέιμς Ρέχιλ).
Αυτή η επιτυχημένη τακτική του καμουφλάζ, χαρακτηριστική των ανταρτών του ΕΛΑΣ Αθήνας, ήταν ένα από τα «όπλα» της Κατοχής που εφαρμόστηκε και εναντία, των Βρετανών τον Δεκέμβριο.
Ο ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΟΣ ΘΡΙΑΜΒΟΣ
Αντίστοιχα, η μεγαλύτερη επιτυχία των ανταρτών του βουνού υπήρξε η κατάληψη του αρχηγείου της RAF στην Κηφισιά. Στα ξενοδοχεία «Σέσιλ», «Πεντελικόν» και «Απέργη» βρίσκονταν εγκατεστημένοι πάνω από 1.000 άνδρες, πιλότοι και προσωπικό εδάφους, οι οποίοι έγιναν στόχος επίθεσης τη νύκτα της 18ης Δεκεμβρίου, όταν ισχυρές δυνάμεις της II Μεραρχίας και του 5ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ Προαστίων με όλμους και εκρηκτικά επιτέθηκαν στα ξενοδοχεία.
Τα δέκα πυροβόλα Botors που είχαν ταχθεί για άμυνα στον περίβολο δεν μπορούσαν να κάνουν τίποτα μπροστά στην ορμητικότητα των επιτιθεμένων. Ανατινάζοντας τους εξωτερικούς τοίχους των κτιρίων, οι ΕΛΑΣίτες εισέβαλαν στα κτίρια και ύστερα από περιορισμένες μάχες εκ του συστάδην, οι Βρετανοί παραδόθηκαν:
«Στο «Σέσιλ», κάθε διαθέσιμος όλμος και όπλο συνεισέφερε στον βομβαρδισμό. Καθώς οι εκρήξεις κατάπιναν τους τοίχους και διέλυαν τα τζάμια, οι υπερασπιστές στριμώχτηκαν μέσα στους διαδρόμους για να αμυνθούν. Μασούρια δυναμίτη που πετάγονταν μέσα από τα παράθυρα έσκαγαν με εκκωφαντικό κρότο. Από παντού ξεπηδούσαν φλόγες. Μια θέση πολυβόλου του ΕΛΑΣ χάθηκε μέσα σε ένα σύννεφο σκόνης όταν κατέρρευσε η σκάλα όπου ήταν τοποθετημένο. Ακούστηκε η φωνή από τηλεβόα να θριαμβολογεί και να πλησιάζει. Ένας οπλίτης της RAF πυροβόλησε και τον σώπασε φωνάζοντας: «Είναι κανείς άλλος από σας εκεί έξω; Ελάτε να πάρετε!».
Οι αντάρτες άρχισαν να εισβάλλουν στο κτίριο… Η μάχη έληξε. Για πρώτη φορά στην ιστορία της Βρετανικής Αεροπορίας αιχμαλωτιζόταν ένα ολόκληρο αρχηγείο.
Όταν ο εχθρός κατέκλυσε το κτίριο, επικεφαλής ήταν ένας γεροδεμένος άνδρας με τεράστια μαύρη γενειάδα γεμάτος περίστροφα και μαχαίρια. Πλησίασε τον σμηνία Τομ Πέρκινς και τον σημάδεψε με ένα Mauser ενώ χαμογελώντας σαρδόνια του είπε στα αγγλικά: «Εξαιρετική μάχη, λοχία, έτσι;“. Ο Πέρκινς απέφυγε να του απαντήσει τι ακριβώς σκεφτόταν εκείνη τη στιγμή…» (Henry Maul, «Scobie, Hero of Greece. The British Campaign 1944-5», 1975, a. 187). Περίπου 30 Βρετανοί σκοτώθηκαν στη νυκτερινή μάχη και πάνω από 500 αιχμαλωτίστηκαν. Οι ενισχύσεις έφτασαν πολύ αργά για να κάνουν οτιδήποτε και απλώς περισυνέλεξαν 100 διασκορπισμένους άνδρες από τους οποίους οι 20 ήταν σοβαρά τραυματισμένοι. Η εγγραφή εκείνες της ημέρας στο ημερολόγιο του Σκόμπι δεν θα μπορούσε, να είναι πιο λακωνική: «Αληθινή καταστροφή»·.
Η μαρτυρία ενός από τους αντάρτες του 2ου Συντάγματος (που ανασυγκροτήθηκε μετά τον αφοπλισμό του και συμμετείχε στη μάχη) έρχεται να συμπληρώσει τη βρετανική πλευρά:
« Όσο οι Εγγλέζοι ήταν μες στο «Πεντελικόν», εμείς δε μπορούσαμε να μπούμε μέσα, μας πετούσαν από τα παράθυρα χειροβομβίδες Mils. Έπειτα βάλαμε το δυναμίτη και γκρεμίστηκε η γωνία του ξενοδοχείου… Πολεμάγανε όμως ακόμα. Και μας βάζανε από τα παράθυρα. Μπήκα μέσα από τους πρώτους, ήταν πίσσα σκοτάδι. Και σκόνταψα πάνω σε κάτι. Ήταν ένας Εγγλέζος σκοτωμένος. Και μέχρι να σηκωθώ απάνω, έβγαινε ένας Εγγλέζος με μια λάμπα θυέλλης, έφεξε ο τόπος. Και από πίσω του άλλοι Εγγλέζοι με τα χέρια στο κεφάλι, έτοιμοι να παραδοθούν… Μόλις έγινε η ανατίναξη, πήγε ο διμοιρίτης μου ο Σπύρος ο Σφέτσος και άρχισε τις διαπραγματεύσεις με τον Εγγλέζο τον αξιωματικό. Τον θυμάμαι σαν τώρα, σμήναρχος πρέπει να ήταν. Με ένα πουκάμισο ποικιλόχρωμο. Είχε κι ένα διερμηνέα μαζί του, Έλληνα ναύτη από την Κηφισιά θυμάμαι… Ζήτησε ο σμήναρχος να σεβαστούμε τρεις όρους: να τους αντιμετωπίσουμε σαν αιχμαλώτους και να μη σκοτώσουμε κανέναν, να αφήσουμε τους αξιωματικούς να κρατήσουν τα πιστόλια τους (δεν το δεχτήκαμε) και τρίτον, σε περίπτωση που αργότερα γίνουν ανταλλαγές, να τους προτιμήσουμε, επειδή ήταν το αρχηγείο των αεροπορικών δυνάμεων της ΝΑ Ευρώπης ή κάτι τέτοιο. .. Ο αξιωματικός ήταν ένας τύπος κόκκινος-κόκκινος και δεν το δέχθηκε επειδή μας είδε μικρούς – ήμασταν του Λόχου της ΕΠΟΝ. Και φωνάξαμε τον Τρικούπη, το λοχαγό μας. Ήταν με μια ωραία γενειάδα ο Τρικούπης και δυο αστέρια πάνω στο δίκοχο. Παραδοθήκανε τελικά.. Εκεί πετάξαμε τα γερμανικά χιτώνια που φοράγαμε οι περισσότεροι και ντυθήκαμε αεροπόροι. Βαφτιστήρια! Πήραμε και γεμίσαμε τις τσέπες μας με λουκάνικα, αυγά σε σκόνη (πρώτη φορά το έβλεπα εγώ στη ζωή μου αυτό) και χάρτινες λίρες (που δεν ξέραμε τι ήταν…). Μετά, όταν πήγαμε σε μια ταβέρνα και φάγαμε και ήπιαμε, θέλαμε να πληρώσουμε για το κρασί. Ένας από την ομάδα έβγαλε ένα από αυτά τα πεντόλιρα και το έδωσε στο σερβιτόρο κι εκείνος μας έδωσε όλη τη νταμιτζάνα το κρασί. Δεν ξέραμε ότι υπήρχαν χάρτινες λίρες!» (Προφορική μαρτυρία Ι.Ι., 2ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ).
Το συμπέρασμα πως με στρατιωτικούς όρους ο ΕΛΑΣ δεν είχε καμία ελπίδα να επικρατήσει στη Μάχη της Αθήνας, δεν ανταποκρινόταν στην πραγματικότητα. Είναι προφανές ότι η αντιπαράθεση με επίλεκτα και άρτια εκπαιδευμένα στρατεύματα σε παρατεταμένο πόλεμο φθοράς μπορεί να ξεπερνούσε τις δυνατότητες ενός ετερόκλητου συνόλου αποφασισμένων ανταρτών, ωστόσο πρέπει κανείς να λάβει υπόψη του τη ρευστή κατάσταση των δύο στρατοπέδων. Από άποψη εφοδιασμού και υπεροχής σε πυροβολικό και αεροπορία, η έκβαση της αναμέτρησης ήταν μεν προδιαγεγραμμένη, ωστόσο ο φανατισμός και το πείσμα των ανταρτών αντιστάθμιζε σε τόσες περιπτώσεις τις αδυναμίες, ώστε κανείς δεν μπορεί να αποκλείσει διαφορετική κατάληξη της μάχης σε περίπτωση που υπήρχε στρατηγικό σχέδιο που θα αξιοποιούσε αποτελεσματικότερα το έμψυχο δυναμικό. Το κυβερνητικό στρατόπεδο δεν παρέλειπε να επαναλαμβάνει με ποικίλους τρόπους πως σώθηκε μόνο χάρη στη βρετανική υπεροπλία, ενώ οι Βρετανοί παραδέχθηκαν ρητά τo πολεμικό «μένος» των κομμουνιστών.
Οι επίσημες υποτιμήσεις και κατηγορίες για «σύνολο ρακένδυτων συμμοριών» («motley crew»), που θυμίζουν επικίνδυνα τις προπαγανδιστικές γερμανικές αναφορές, αναιρούνται παντελώς από το γεγονός πως οι ίδιοι «συμμορίτες» είχαν επιφέρει στη βρετανική αυτοκρατορία απώλειες σχεδόν 1.000 ανδρών (275 νεκρούς και περίπου 800 αιχμαλώτους). Για το ΚΚΕ, η μάχη της Αθήνας ήταν μια χαμένη πολιτική ευκαιρία παρά συντριπτική στρατιωτική ήττα.
Η ΦΘΟΡΑ ΤΩΝ ΤΜΗΜΑΤΩΝ
Στις φονικές οδομαχίες οι απώλειες ήταν αποθαρρυντικές, αν και λίγες μονάδες δέχθηκαν τόσο σοβαρά πλήγματα ώστε να αποσυντεθούν.
-Το 52ο Σύνταγμα της XIII Μεραρχίας που από τις 10 Δεκεμβρίου έως τις 6 Ιανουαρίου 1945 πολεμούσε χωρίς διακοπή σε ένα από τα δύσκολα μέτωπα της αναμέτρησης, στον Πειραιά, Μοσχάτο, Δραπετσώνα, Φάληρο και Ρέντη, είχε 36 νεκρούς και 116 τραυματίες.
-Κάποια τάγματα δέχθηκαν ισχυρότερα πλήγματα, όπως το ΙΙΙ/42 που αποδεκατίστηκε στις μάχες γύρω και μέσα στο νοσοκομείο «Σωτηρία», στη λεωφόρο Μεσογείων, και τα I και II Τάγματα του 7ου Συντάγματος που σχεδόν διαλύθηκαν στις φονικές μάχες του Μεταξουργείου εναντίον των Βρετανών της 2ης Ταξιαρχίας Αλεξιπτωτιστών, στις 4 και 5 Ιανουαρίου 1945.
-Όλα τα τάγματα του 34ου Συντάγματος το οποίο έδρασε ως εμπροσθοφυλακή της II Μεραρχίας και ανέλαβε μεγάλο βάρος των συγκρούσεων, απώλεσαν τους διοικητές τους:
Ο Θεοχάρης Πολύχρονος, καπετάνιος του I Τάγματος και αντάρτης της πρώτης ομάδας του Άρη Βελουχιώτη, πυροβολήθηκε από Βρετανό ελεύθερο σκοπευτή μέσα από τον περίβολο της «Σωτηρίας» και πέθανε ακαριαία.
Λίγες ημέρες πρωτύτερα, είχαν τραυματιστεί θανάσιμα σε επιδρομή βρετανικών αεροπλάνων ο διοικητής του III Τάγματος, λοχαγός (ΣΣΓ, Τάξη 1933) Κώστας Ζούσης (Κρατερός) και ο γιατρός του Τάγματος, Κώστας Πρυτσάλης, ενώ η διοίκηση του II Τάγματος, Κώστας Αντωνόπουλος (Κρόνος) και λοχαγός Βασίλης Κορνηλάκης, συνελήφθησαν αιχμάλωτοι μαζί με όλη σχεδόν την ομάδα διοίκησης.
Το σύνταγμα, του οποίου οι απώλειες υπολογίζονται χονδρικά στο 1/3 της δύναμής του, υπέφερε και στην υποχώρηση, λόγω των συχνών πολυβολισμών από τα βρετανικά καταδιωκτικά στις ακάλυπτες πλαγιές της Πεντέλης και του Υμηττού.
-Το I Τάγμα του 5ου Συντάγματος Κορίνθου που τάχθηκε ως επιθετική αιχμή της τελικής εφόδου στου Μακρυγιάννη, θερίστηκε από τα πολυβόλα της φρουράς, αλλά κυρίως από τις νάρκες που είχαν τοποθετηθεί στον μαντρότοιχο από Βρετανούς οπλίτες του μηχανικού.
«ΓΕΝΝΑΙΟΤΗΤΑ ΠΟΥ ΞΕΠΕΡΝΑ ΤΗΝ ΤΡΕΛΑ»
Θα χρειάζονταν τόμοι ολόκληροι για να αποτυπώσουν τα παραδείγματα αυτοθυσίας των «ξυπόλητων» μαχητών της Αθήνας που έθεσαν σε δοκιμασία υπέρτερες, τακτικές στρατιωτικές δυνάμεις και τις ανάγκασαν αρκετές φορές σε υποχώρηση. Στου Μακρυγιάννη και καταγράφηκαν μερικοί από τους μεγαλύτερους ηρωισμούς στην ιστορία του ΕΛΑΣ Αθήνας. Δεκάδες μαχητές από τους λόχους της Καλλιθέας, του Ταύρου, της Βούλας και της Νέας Σμύρνης σκοτώθηκαν ή τραυματίστηκαν στο μακελειό των οδών Μακρυγιάννη, Μητσαίων και Διονυσίου Αρεοπαγίτου πολεμώντας μόνο με τυφέκια, αυτόματα και πιστόλια έναν καλά οχυρωμένο και οπλισμένο αντίπαλο, ενώ εθελοντές «θανάτου» σκαρφάλωναν στον περίβολο με μπουκάλια βενζίνης και δυναμίτιδα, αντιμετωπίζοντας βέβαιο θάνατο από τα πολυβόλα των χωροφυλάκων. Στους νεκρούς βρέθηκαν λοχαγοί και ταγματάρχες του ΕΛΑΣ Αθήνας, νεαροί 20-25 ετών, όπως ο Γιώργος Χυτίρογλου, ο Νίκος Καταγερίτης και ο Μήτσος Στριλάκος που έπεσαν πολεμώντας στην πρώτη γραμμή. Οι συνολικές απώλειες της Χωροφυλακής και της Αστυνομίας στις συγκρούσεις του Δεκεμβρίου 530 και 394 άνδρες αντίστοιχα ήταν κατά κύριο λόγο το αποτέλεσμα των σκληρών μαχών με τον ΕΛΑΣ Αθήνας.
Ακόμα και εναντίον των Βρετανών, η μαχητική επίδοση ήταν πολύ υψηλή και τροφοδοτείτο από συνεχή «εκμάθηση» στο πεδίο της μάχης. Οι Αθηναίοι αντάρτες, εντελώς άπειροι από βομβαρδισμούς, αντιαρματικό πόλεμο ή ναρκοθετήσεις, απέκτησαν ψυχολογία οδομάχων, έμαθαν να εξουδετερώνουν άρματα, να αντιμετωπίζουν το αεροπλάνα της RAF, να χρησιμοποιούν όπλα που έβλεπαν πρώτη φορά, όπως καπνογόνες χειροβομβίδες, τυφέκια με διόπτρες, φωτιστικές φωτοβολίδες, νάρκες κ.ά. Μια εικόνα της τακτικής αλλά και της δυσαναλογίας του οπλισμού μας δίνει ο καπετάνιος του 1ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ Αθήνας, Ορέστης Μακρής (Γιάννης) που πήρε μέρος στη μάχη της Νέας Σμύρνης (19 Δεκεμβρίου).
Εκεί χρησιμοποιήθηκαν νάρκες κατά προσωπικού εναντίον των Sherman, οι οποίες αποδείχτηκαν φυσικά άχρηστες:
«Οι προφυλακές μας και πιο πίσω οι μπουρλοτιέρηδες των τανκς κοντά στα οδοφράγματα, στις ταράτσες και στα παράθυρα των σπιτιών, με επικεφαλής τον Μιχάλη Παναγιωτίδη, έχουν εντολή:
-Οι πρώτοι να αφήσουν τα τανκς να περάσουν και ν’ ανοίξουν πυρ ενάντια στους πεζικάριους, που θα επιχειρήσουν να ακολουθήσουν, ώστε να τους καθηλώσουν.
-Οι δεύτεροι να αρχίζουν πυρ με τα μπουκάλια ενάντια στα τανκς, μόλις αυτά πλησιάσουν στα οδοφράγματα. Οι προφυλακές μας πέτυχαν στην αποστολή τους. Το αποικιακό πεζικό δεν έχει ψυχή. Με τις πρώτες ριπές των μαχητών μας υποχωρούν και κρύβονται. Δε μπορούν να ακολουθήσουν τα τανκς. Ένα προωθημένο τανκ περνάει πάνω από μια νάρκη. Χοροπηδάει σαν «μπαλαρίνα» και δεν παθαίνει τίποτα από την έκρηξη, εξακολουθεί να προχωράει. Εκσφενδονίζονται τα μπουκάλια με την βενζίνη. Δεν έχουμε επιτυχία γιατί τα Sherman αποφεύγουν να μπουν στους στενούς δρόμους. Προχώρησαν μόνο 200 μέτρα και κυκλοφορούν αργά εκεί γύρω. Δεν προχωρούν πιο μέσα. Πριν νυχτώσει μαζεύουν τα βρεγμένα τους και γυρίζουν, τανκς και πεζικό, στις κύριες γραμμές τους κοντά στο νεκροταφείο και το χτήμα Κουβέλη».
Οι Βρετανοί είχαν παραδεχθεί συνομιλώντας με Έλληνες πολίτες πως «ο ηρωισμός των ΕΛΑΣιτών ξεπερνούσε την τρέλα». Ιδιαίτερα στα προπύργια του ΕΑΜ της πρωτεύουσας, τις «κόκκινες» συνοικίες που τις υπεράσπιζαν πολεμιστές ανδρωμένοι στα σκληρά χρόνια της κατοχής, σημειώθηκαν πραγματικά ηρωικές στιγμές. Η ανακήρυξη των συνοικιών σε «Στάλινγκραντ» κέντριζε το φιλότιμο ένοπλων και άοπλων.
Ο διοικητής του 3ου λόχου Ζωγράφου, Νίκος Μαραμπότας από τα Κουπόνια (εκτελέστηκε το 1948 στην Κέρκυρα), έμεινε εκείνον τον Δεκέμβριο στη μνήμη πολλών για την «παλικαριά και την παλαβομάρα του:
«Αναρχικός σε όλα του στεκόταν μπροστά σε ένα τανκ που είχε βγει σε μια πάροδο της λεωφόρου με το αυτόματο στο χέρι και να φωνάζει στους Εγγλέζους να κάνουν πίσω. Θα πρέπει να εκτίμησαν την παλικαριά αυτού του τρελού που με μια ριπή θα μπορούσαν να τον ξαπλώσουν… [Θυμάμαι και] τον Νίκο, έναν ομαδάρχη μας από τον Νέο Κόσμο, τον οποία είχα εκπαιδεύσει και στο Μπρέντα μας, με ένα οπλοπολυβόλο στο χέρι στο μπαλκόνι του πρώτου ορόφου ενός δίπατου σπιτιού της λεωφόρου να χτυπά το πρώτο από τα τανκς που κατέβαιναν την λεωφόρο και τους συνοδούς του, να γκρεμίζεται ο όροφος από μια κανονιά του τανκ, να βγαίνει αυτός σώος στο ισόγειο και αναμαλλιασμένος να συνεχίζει βάλλοντας κατά του τανκ. Ώσπου δεύτερη κανονιά γκρεμίζει και το ισόγειο. Μα και πάλι να βγαίνει σώος και να συνεχίζει να ρίχνει στο τανκ καλυπτόμενος από τα χαλάσματα…» (μαρτυρία Μάνου Ιωαννίδη. Πρότυπο Τάγμα ΕΛΑΣ Καισαριανής).
Η κούραση, η αϋπνία, οι συνεχείς μάχες, οι βομβαρδισμοί και οι απώλειες έφτασαν τους μαχητές στα όρια της ψυχικής και σωματικής εξάντλησης.
«Είχαμε γίνει όλοι σαν τον Γκάντι… Κάνουμε καινούριες τρύπες στις ζώνες μας» (Ορέστης Μακρής). Ξεχωριστή σελίδα έγραψε ο Λόχος Σπουδαστών του ΕΛΑΣ που πήρε το όνομα «Λόρδος Μπάιρον», ως πικρό σχόλιο για την απoικιοκρατική στάση της Μεγάλης Βρετανίας. Επανδρωμένος από φοιτητές και κυρίως σπουδαστές του πολυτεχνείου, ο λόχος πολέμησε γενναία στην περιοχή των Εξαρχείων, μέσα στο πολυτεχνείο, στην κλινική Σμπαρούνη και αλλού, ενώ περίφημη έμεινε η πολυήμερη αντίσταση στην πολυκατοικία της οδού Διδότου 47, η οποία μετά τα τέλος των μαχών είχε χάσει ολόκληρη την πρόσοψή της από τις βολές των Sherman.
Η ΥΠΟΧΩΡΗΣΗ ΚΑΙ Ο ΑΦΟΠΛΙΣΜΟΣ
Ο ηρωισμός των ΕΛΑΣιτών δεν ήταν αρκετός να ανατρέψει την πλημμυρίδα των αρμάτων. Οι απώλειες ήταν μεγάλες, με την I Tαξιαρχία του ΕΛΑΣ Αθήνας να έχει τη μερίδα του λέοντος. Η II Ταξιαρχία δεν υπέφερε λιγότερο. Είναι χαρακτηριστικό πως ο 2ος Λόχος Περιστερίου-Αγίας Βαρβάρας του ΙΙΙ/4 Τάγματος που πολεμούσε για δύο εβδομάδες στην πλατεία Ομόνοιας, κυριολεκτικά στην πρώτη γραμμή, κατέγραψε 33 νεκρούς και ανάλογους τραυματίες – πάνω από τους μισούς άνδρες εκτός μάχης. Πληγωμένοι, και ταλαιπωρημένοι, οι αντάρτες της I και II Ταξιαρχίας άρχισαν να απαγκιστρώνονται από το σφαγείο στις 29 Δεκεμβρίου και περνώντας στην ανατολική Αττική, κατέφυγαν μέσα από το Τατόι στα φιλόξενα χωριά της Στερεάς. Δύο λόχοι του Ι/2 Τάγματος και ο 4ος Λόχος Παγκρατίου που είχαν κυκλωθεί στον Νέο Κόσμο και στον Αρδηττό, έσπασαν τον κλοιό και ενώθηκαν με τους υποχωρούντες το βράδυ της 29ης Δεκεμβρίου.
«Η ένδοξη στρατιά των λαϊκών αγωνιστών περνώντας μπροστά απ τις μπούκες των πολυβόλων και των πυροβόλων του εχθρού αρχίζει ν’ ανεβαίνει τον Υμηττό μέσα σε πυκνή χιονοθύελλα. Μαχητές με το πολυβόλο στην πλάτη βοηθάν τους γέρους και τις γριές να σκαρφαλώσουν τα κατσάβραχα. Νοσοκόμες και γιατροί μεταφέρουν τους τραυματίες που σφίγγουν τα δόντια τους, για να μην τους ξεφύγει κανένα βογγητό. Αετόπουλα 10-15 χρονών φορτώνονται τις κάσες με τα πυρομαχικά κι αγκομαχάνε μέσα στη χιονοθύελλα. Σε κάθε φωτοβολίδα όλος αυτός ο λαός πέφτει πρηνηδόν πάνω στα χιόνια και τις λάσπες, για να μην τον επισημάνει ο εχθρός»
(«Οι ανατολικές συνοικίες το Δεκέμβρη ’44». έκδοση της 6ης Αχτίδας της ΚΟΑ, 1945).
Από τους 600 άνδρες του Πρότυπου Τάγματος Καισαριανής, μόλις 120 κατάφεραν να φτάσουν στο Πλατύστομο Φθιώτιδας. Η I Ταξιαρχία (ανασυγκροτήθηκε σε έναν καλά εξοπλισμένο λόχο καθώς, εκτός από 200 άνδρες, η υπόλοιπη δύναμη ήταν νεκροί, τραυματίες, άρρωστοι, αιχμάλωτοι, λιποτάκτες, αγνοούμενοι ή διασκορπισμένοι σε διάφορα σημεία. Τις πρώτες ημέρες του Φεβρουάριου του 1945, οι ΕΛΑΣίτες του Α’ Σώματος Στρατού συγκροτήθηκαν σε ένα σύνταγμα, το οποίο υπήχθη στη II Μεραρχία. Με αυτή τη διάταξη πληροφορήθηκαν την υπογραφή της Συμφωνίας της Βάρκιζας, στο Ευπάλιο Δωρίδας.
«Ήταν η τραγικότερη στιγμή της μέχρι τότε αγωνιστικής μου πορείας. Σε μια άδεια αποθήκη, στο πίσω μέρος ενός μαγαζιού του κεντρικού δρόμου τούτου του κεφαλοχωρίου, με βουρκωμένα μάτια, πετώ απ’ τους τελευταίους το πιστόλι μου σ’ ένα σωρό από τουφέκια και αυτόματα», έγραψε ένας λοχαγός του Τάγματος Καισαριανής χρόνια αργότερα…
Επίλογος – Συμπεράσματα
Το τελευταίο κεφάλαιο της ιστορίας του ΕΛΑΣ του ΕΛΑΣ. γράφτηκε στις 12 Φεβρουάριου του 1945, με την υπογραφή της Συμφωνίας της Βάρκιζας και την παράδοση των όπλων των ανταρτικών οργανώσεων. Είχε προηγηθεί η «Μάχη της Αθήνας», στην οποία συμμετείχε περίπου το 1/4 των δυνάμεων του ΕΛΑΣ του βουνού -οκτώ συντάγματα- και όλος ο ΕΛΑΣ Αθήνας-Πειραιά.
Την παράδοση των όπλων ακολούθησε η αποχαιρετιστήρια ημερήσια διαταγή του Γενικού Στρατηγείου της 16ης Φεβρουαρίου, η οποία ολοκληρωνόταν βαφτίζοντας τον ΕΛΑΣ ως «το πιο τρανό δημιούργημα του ελληνικού έθνους».
Με βάση το τμήμα της συμφωνίας που αφορούσε την παράδοση του οπλισμού, οι αντάρτες όφειλαν να παραδώσουν τον παντοειδή ατομικό και ομαδικό οπλισμό που συνέλεγαν επί τρία χρόνια. Σύμφωνα με τα στοιχεία του Στέφανου Σαράφη, παραδόθηκαν στους Βρετανούς 48.973 τυφέκια 1.412 οπλοπολυβόλα, 713 αυτόματα τυφέκια, 419 βάρια πολυβόλα, 81 ομαδικοί όλμοι, 138 ατομικοί όλμοι, 57 αντιαρματικά τυφέκια, 100 πυροβόλα κάθε διαμετρήματος, 17 συσκευές ασυρμάτου και τα σύνολο των αυτοκινήτων και φορτηγών και των σκαφών του ΕΛΑΝ.
Αυτοί οι αριθμοί είναι πλασματικοί, αφού ένα μέρος του οπλισμού (με βάση τη σύγκριση με τα αντίστοιχα κυβερνητικά αρχεία ανέρχεται σε 10-20%) αποκρύφθηκε ως μέτρο προφύλαξης.
Οι σκηνές της παράδοσης των όπλων, όπως καταγράφηκαν από το Τμήμα Κινηματογράφησης του Γενικού Στρατηγείου του ΕΛΑΣ, με υπεύθυνο τον Δημήτρη Μεγαλίδη και οπερατέρ τον Θανάση Παπαδούκα, ήταν πραγματικά σπαρακτικές. Ελάχιστοι θα έμεναν ασυγκίνητοι βλέποντας τους γενειοφόρους αντάρτες να κλαίνε μπροστά στον φακό σαν μικρά παιδιά καθώς άφηναν τα όπλα με τα οποία είχαν ελευθερώσει την Ελλάδα από τους κατακτητές. Ήταν μια αυθόρμητη εκδήλωση που αποτύπωνε την οδύνη για ένα κεφάλαιο που έκλεινε και ενδεχομένως τον φόβο για ό,τι θα επακολουθούσε.
Στα χρόνια του Εμφυλίου, οι μαχητές του ΕΛΑΣ σκορπίστηκαν, καταδιώχθηκαν και βασανίστηκαν. Πολλοί από αυτούς σκοτώθηκαν πολεμώντας ως αντάρτες στον ΔΣΕ ή βρέθηκαν σε φυλακές και εξορίες μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1960, με μοναδικό τους έγκλημα τη συμμετοχή στον αντιστασιακό αγώνα. Η μνήμη των κατοχικών αγώνων τους (δηλαδή το μεγαλύτερο ποσοτικά και ποιοτικά κομμάτι της Αντίστασης) ακυρώθηκε και διαγράφηκε από το επίσημο κράτος μέχρι το 1982 και την αναγνώριση του ΕΑΜ ως αντιστασιακής οργάνωσης.
Η ιστορία του ΕΛΑΣ δεν έχει γραφτεί με την πληρότητα που της αρμόζει. Αν εξαιρέσουμε φυσικά τα Δεκεμβριανά ο ΕΛΑΣ έδωσε τις πιο αιματηρές του μάχες στον Μελιγαλά (13-14.9.1944) και στο Κιλκίς (4.11.1944). Ο πόλεμος εναντίον του ΕΔΕΣ που ξέσπασε σε δύο φάσεις (Οκτώβριος 1943-Φεβρουάριος 1944, Δεκέμβριος 1944) κόστισε και στους δύο αντάρτικους στρατούς απώλειες που πιθανότατα ξεπερνούν τους 500 νεκρούς εκατέρωθεν. Ο ΕΛΑΣ Μακεδονίας είχε εμπλακεί από τον Ιούνιο του 1943 σε ατέρμονες μάχες -πάνω από 40 μικρές και μεγάλες συγκρούσεις- με την ΠΑΟ.
Ο ακριβής αριθμός των νεκρών του ΕΛΑΣ στις μάχες του 1942-1944 δεν είναι δυνατόν να προσδιοριστεί με κανέναν τρόπο. Σύμφωνα με τον Στέφανο Σαράφη ο ΕΛΑΣ μέχρι τον Νοέμβριο του 1944 είχε 4.500 νεκρούς και 8.000 τραυματίες αντάρτες, εκ των οποίων οι 2.000 έμειναν ανάπηροι. Στον αριθμό αυτό δεν περιλαμβάνονται οι απώλειες πριν από τη συγκρότηση του Γενικού Στρατηγείου (Μάιος 1943) και ένα μέρος των απωλειών από μάχες σε Θράκη. Πελοπόννησο και Κρήτη. Εναντίον των Γερμανών, η πιο αιματηρή ήταν η Μάχη της Αμφιλοχίας (12-13.7.1944), στην οποία σκοτώθηκαν ή τραυματίστηκαν 162 αντάρτες και 213 στρατιώτες της Wehrmacht. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν επίσης, όπου σώθηκαν, ονομαστικοί κατάλογοι των απωλειών που υπέστησαν διάφορες μονάδες του ΕΛΑΣ. Οι απώλειες της XIIΙ Μεραρχίας ανήλθαν σε 437 νεκρούς, τραυματίες και αγνοούμενους. Το 30ο Σύνταγμα Πέλλας έχασε 287 άνδρες σε 60 μάχες και συγκρούσεις με τους Γερμανούς και τους συνεργάτες τους. Το 13ο Σύνταγμα Κιλκίς κατέγραψε 159 νεκρούς σε μάχες που έδωσε, κυρίως με Έλληνες της ΠΑΟ και δωσιλογικά τμήματα. Το πολύ αξιόμαχο Τάγμα Παρνασσίδας (και αργότερα 2ο Σύνταγμα της II Μεραρχίας) μέτρησε 72 νεκρούς σε 11 μάχες κατά των Γερμανών.
Ο ΕΛΑΣ ξεκίνησε και παρέμεινε συνισταμένη μιας κοινωνικής δυναμικής που συμπύκνωσε διάφορα αιτήματα και ενσωμάτωσε πολλούς παράγοντες. Εξέφρασε τη βούληση των ριζοσπαστικών αντιστασιακών δυνάμεων να ανατρέψουν την προπολεμική κατάσταση και να αναδειχθούν σε πολιτική ηγεσία μετά την απελευθέρωση της χώρας. Αυτό το αίτημα δεν εξέφραζε απλώς κάποιες σταθερές πολιτικές επιδιώξεις του Κομμουνιστικού Κόμματος αλλά αφορούσε όλα τα στρώματα του πληθυσμού που επιζητούσαν τη δικαίωση των αιματηρών αγώνων της Κατοχής την τιμωρία όσων είχαν συμπράξει με τον κατακτητή ή είχαν πλουτίσει από τη συνεργασία μαζί του, την ανανέωση του πολιτικού σκηνικού.
Από την ίδρυσή του μέχρι την απελευθέρωση, ο ΕΛΑΣ ήταν ένας συμμαχικός στρατός με προτεραιότητα τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα. Ένας από τους πλέον φανατικούς «αντιΕΛΑΣίτες» ο επικεφαλής της Βρετανικής Στρατιωτικής Αποστολής, συνταγματάρχης Κρίστοφερ (Κρις) Γουντχάουζ παραδέχθηκε λίγα χρόνια μετά το τέλος του πολέμου πως η βασικότερη αιτία για τη μαζικότητα που απέκτησε το ΕΑΜ στην Κατοχή ήταν πως δεν παραμέλησε ποτέ τον πόλεμο εναντίον του κατακτητή.
Οι χιλιάδες νεκροί στις μάχες είναι οι ατράνταχτες αποδείξεις ενός αδυσώπητου αγώνα που μαινόταν επί τρία σχεδόν χρόνια στα βουνά και στις πόλεις.
Και η ανωνυμία των περισσότερων από αυτούς, είναι αδιάψευστος μάρτυρας της εκστρατείας αποσιώπησης μιας από τις ηρωικότερες σελίδες της νεοελληνικής ιστορίας.
*Από το έργο του Ιάσονα Χανδρινού : Ο ΕΛΑΣ στη μάχη της Αθήνας-Δεκέμβρης 1944*
*ΕΛΑΣ : Ο Μεγαλύτερος Στρατός Της Εθνικής Αντίστασης - Τόμος Β'*
Η ΔΙΑΤΑΓΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΤΟΥ Α' Σ.Σ.
ΕΛΑΣ
Α' Σ.Σ.
ΕΠΙΤ. ΓΡΑΦΕΙΟ ΙΙΙ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ
ΑΡΙΘ. Α.Π. 25 ΑΠΟΡΡΗΤΟΣ
ΣΧΕΔΙΟΝ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ
Ι. ΓΕΝΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΙΣ : Ως έχει
ΙΙ. ΕΙΔΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΙΣ : Αι δυνάμεις τας οποίας φαίνεται ότι θα χρησιμοποιήσει η αντίδρασις είναι κατά κύριον λόγον μεν τα στρατιωτικά εις την περιοχήν Γουδί τμήματα, ήτοι Ορεινή Ταξιαρχία, σχολείον Χωροφυλακής, Γερμανοτσολιάδες ως και ο Ιερός Λόχος Ψυχικού, κατά δεύτερον λόγο δε τα Αστυνομικά Τμήματα, διάχυτοι μονάδες Χωροφυλακής, Οργανώσεις Χιτών, άλλαι παρεμφερείς οργανώσεις, οι δυνάμεις της Γενικής Ασφάλειας και του ανασυγκροτηθέντος τμήματος Μπουραντά.
ΙΙΙ. ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΤΟΥ Α' Σ.Σ. :
Α) Να εκκαθαρίσει τας φιλικάς διακείμενας συνοικίας των Αθηνών εις όσον το δυνατόν βραχύτερον χρόνον.
Β) Δια του όγκου των δυνάμεων του να αποκλείσει αρχικώς τας συγκεντρωμένας δυνάμεις εις την περιοχήν Γουδί-Ψυχικού.
Γ) Να εκκαθαρίσει τελείως την κατάστασιν τόσο εις την περιοχή Γουδί-Ψυχικού όσο και εις την υπόλοιπον πόλιν των Αθηνών δια των αφιχθέντων και εκ της υπαίθρου φιλίων δυνάμεων.
V. ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΔΥΝΑΜΕΩΝ : Τα συντάγματα των Αθηνών θα διαθέσουν ανά ένα λόχον κατά την κρίσιν των δια τον αποκλεισμόν εκάστου Αστυνομικού τμήματος.
Έναντι των δυνάμεων Γουδί-Ψυχικού θα διαθέσουν εις την περιοχήν Κουπόνια-Αμπελόκηποι το 2ο Σύνταγμα μαζί με το Ι/2 και έτερα δύο τάγματα. Το 3ον Σύνταγμα με το V/3 και άλλα δύο τάγματα. Και το 5ον Σύνταγμα, εν Τάγμα με τον Υποδιοικητήν εις την περιοχήν Ψυχικού και το έτερον με τον Διοικητήν εις την περιοχή Αμαρούσιον-Κηφισιά-Κουκουβάουνες. Δια μεν τα 1ον και 4ον όρα οργάνωσιν Διοικήσεως. Το 6ον Σύνταγμα, πλην του Τάγματος Νέας Κοκκινιάς, θα εκκαθαρίσει ταχύτατα τας αντιστάσεις του Πειραιώς και δια του όγκου της δυνάμεως του θα κατευθυνθεί προς Αθήνας. Το Τάγμα Νέας Κοκκινιάς θα εκκινήσει αμέσως προς Αθήνας, αφήνον ένα Λόχον εις περιοχήν Πυριτιδοποιείου.
VΙ.ΟΡΓΑΝΩΣΙΣ ΔΙΟΙΚΗΣΕΩΣ :
Συγκρότημα Α'. Τα επτά Τάγματα της περιοχής Αμπελοκήπων-Ψυχικού υπό την Διοίκησιν της Ι Ταξιαρχίας.
Συγκρότημα Β'. Το 1ον Σύνταγμα με το μη διατεθέν Τάγμα του 2ου Συντάγματος και το 1ον Τάγμα του 4ου Συντάγματος υπό την Διοίκησιν του 1ου Συντάγματος.
Συγκρότημα Γ'. Τα απομένοντα δύο Τάγματα του 3ου Συντάγματος και τα υπόλοιπα δύο Τάγματα του 4ου Συντάγματος υπό την Διοίκησιν της 2ας Ταξιαρχίας.
Το απομένον Τάγμα του 5ου Συντάγματος με την Διοίκησιν του θα αποτελέσει ίδιον συγκρότημα. Τα απομένοντα Τάγματα του 6ου Συντάγματος θα αποτελέσουν ίδιον συγκρότημα υπό την Διοίκησιν του Συν/τος τούτου. Το πρώτον αφιχθησόμενον, ήτοι 34ον Συν/μα της 2ας Μεραρχίας, θα υπαχθεί υπό τας αμέσους διαταγάς της Σ. Στρατού, όταν διέλθει νοτίως του Μενιδίου. Η υπόλοιπος δύναμις της ΙΙ Μεραρχίας υπό την Διοίκησιν της ΙΙ Μεραρχίας.
VII. ΑΠΟΣΤΟΛΑΙ :
α) Δια τους λόχους που θα διατεθούν έναντι των αστυνομικών τμημάτων. Να παραταχθούν εμφανώς έναντι των αστυνομικών τμημάτων και να δηλώσουν εις ταύτα ότι ουδεμίαν επιθετικήν πρόθεσιν έχουν εναντίον των παρά μόνον ότι έχουν την αποστολήν να περιφρουρήσουν τον Λαόν εις την ειρηνικήν του εκδήλωσιν. Μόλις εκδηλωθεί η δράσις εκ μέρους μας, να προβήτε εις τον αφοπλισμόν των και την χρησιμοποίησιν των όπλων των υπό τον ΕΛΑΣ.
β) το Συγκρότημα Α'. Δια καταλήψεως των διαβάσεων και χωρίς να λάβει την επαφήν θα αποκλείσει αρχικών την κάθοδον των τμημάτων Γουδί-Ψυχικού, εγκαθιστάμενον εις υψόμετρον 295 νοτίως Τουρκοβούνια-έπαυλις Θων-Κουπόνια.
γ) Συγκρότημα Β'. Μόλις δεχθώμεν την επίθεσιν : Θα καταλάβει τας συνοικίας που είμεθα ισχυροί. Συγχρόνως δια δύο Ταγμάτων θα καταλάβει τας γέφυρας του Ιλισού, από της γεφύρας του Νεκροταφείου μέχρι της γεφύρας αμέσως ΒΑ του Σταδίου, με τον σκοπόν να διευκολύνει την είσοδον εις τον αγώνα φιλίων τμημάτων προς την περιοχήν του Ζαππείου.
Επίσης, δια των υπολοίπων τριών Ταγμάτων θα καταλάβει τον λόφον Φιλοπάππου και βορείως μέχρι της Δεξαμενής Θησείου (παρά το 5ο Αστυνομικό Τμήμα) με τον σκοπόν να εξασφαλίσει την γραμμήν ως βάσιν εξορμήσεως δια περαιτέρω ενέργειαν και να εκκαθαρίσει το Θησείο από τους Χίτες.
δ) Το Συγκρότημα Γ'. Ομοίως μόλις δεχθώμεν την επίθεσιν : Θα καταλάβει τας συνοικίας που είμεθα ισχυροί. Θα καταλάβει την γραμμήν Σ.Σ. Λαρίσης και Πελοποννήσου με σκοπόν να εκκαθαρίσει την περιοχήν Βάθης από το ανασυνταχθέν τμήμα Μπουραντά και δια των δύο Ταγμάτων του 3ου Συν/τος, να καταλάβει την Πλατεία Δημοκρατίας (γωνία Πατησίων και Αλεξάνδρας), το Πεδίον Άρεως, την πλατείαν Εξαρχείων με μεταγενέστερον αντικειμενικόν σκοπόν να δράσει κατά της Γενικής Ασφαλείας.
ε) Το Συγκρότημα 5ου Συντάγματος. Θα εξασφαλίσει την κατοχήν των αρτηριών και διαβάσεων εις την περιοχήν Αμαρούσιον-Κηφισιά-Κουκουβάουνες, για να διευκολύνει την είσοδον της ΙΙ Μεραρχίας στον αγώνα.
ζ) Το Συγκρότημα 6ου Συντάγματος. Θα εκκαθαρίσει ταχύτατα τας αντιστάσεις Πειραιώς δι' ενός Τάγματος. Θα αποστείλει το Τάγμα Νέας Κοκκινιάς εις Αθήνας προς εφεδρείαν του Σώματος εις ανατολικήν παρυφήν Περιστέρι με μέτωπο τους Μύλους Πενέσση. Το Τάγμα τούτο θα αφήσει έναν Λόχον εις Πυριτιδοποιείον δια να διευκολύνει την είσοδον εις τον αγώνα του τμήματος της ΙΙ Μεραρχίας που θα περάσει από εκεί. Το υπόλοιπον του Συντάγματος θα κινηθεί με πάσαν δυνατήν ταχύτητα εις Αθήνας και εις περιοχήν Νέα Σφαγεία-Χασεκή (Βοτανικός), ως εφεδρεία του Σώματος Στρατού.
η) Η 2η Μεραρχία (πλην 34ου Συν/τος) άμα λάβει σχετικήν διαταγήν θα κινηθεί ταχύτατα προς Αθήνας χρησιμοποιούσα άπασας τας δυνατάς διαβάσεις αναλόγως της τακτικής καταστάσεως ίνα φτάσει εις την γραμμήν Μενιδίου-Κηφισιά. Το 34ον Σύνταγμα θα εκκινήσει συγχρόνως με την υπόλοιπον Μεραρχίαν, θα υπαχθεί εις τας αμέσους διαταγάς του Σώματος μόλις διέλθει τ Μενίδι. Η 2η Μεραρχία θα εκκαθαρίσει τελείως την κατάστασιν εις την περιοχή Γουδί και ενδεχομένως εις την υπόλοιπον πόλιν των Αθηνών, επί τη βάσει εγκαίρως εκδοθησομένης διαταγής του Σ. Στρατού.
VIII. ΕΚΤΕΛΕΣΙΣ : Έναρξις επιχειρήσεων άμα τη λήψει της σχετικής διαταγής του Σ. Στρατού.
ΙΧ. ΣΥΝΔΕΣΜΟΙ ΚΑΙ ΔΙΑΒΙΒΑΣΕΙΣ : Διά των συνήθων μέσων.
Χ. ΣΤΑΘΜΟΙ ΔΙΟΙΚΗΣΕΩΣ : Θα γνωσθούν εγκαίρως.
ΧΙ. ΕΝΗΜΕΡΩΣΙΣ ΤΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΕΩΣ Σ.Σ. : Παρακαλούνται οι συναγωνισταί Διοικηταί των συγκροτημάτων να αναμετρήσουν πόσον πολύπλοκος και ιδιόρρυθμος θα είναι η μορφή του αγώνος αυτού. Και συνεπώς πόσων στοιχείων θα έχει ανάγκην το Σ. Στρατού ίνα τελείως ενημερωμένον επί της εξελίξεως της καταστάσεως δυνηθεί να συντονίσει τας δυνάμεις του και να κατευθύνει αυτάς για την τελικήν νίκην του Λαού.
Κατά χρονολογικήν σειρά θα χρειαστεί :
1)Άπαντα τα συγκροτήματα να αναφέρουν περί αποκλεισμού κατ' αρχάς και έπειτα περί του αφοπλισμού των αστυνομικών τμημάτων.
2) Έκαστον συγκρότημα διαδοχικώς να αναφέρει την εκτέλεσιν του εκάστου των αντικειμενικών του σκοπών που αναφέρονται εις το κεφάλαιον VII (Αποστολαί).
3) Κατά την εξέλιξιν του αγώνος από καιρού εις καιρόν να υποβάλλει έστω και αρνητικώς δελτία στρατιωτικής καταστάσεως (π.χ. ηρεμία ή ουδέν νεώτερον).
ΧΙΙ. ΑΝΑΦΕΡΑΤΕ ΤΗΝ ΛΗΨΙΝ ΤΗΣ ΠΑΡΟΥΣΗΣ.
Αθήναι 1-12-1944
Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ
Ι. ΠΥΡΙΟΧΟΣ Συν/χης
ΝΕΣΤΟΡΑΣ Καπετάνιος
ΑΠΟΔΕΚΤΑΙ
ΙΙ Μεραρχία, Ι Ταξιαρχία
ΙΙ Μεραρχία, 5ο Συν/μα
6ον Συν/μα
ΚΟΙΝΟΠΟΙΗΣΙΣ :
ΙΙΙ Γραφείον
*Από το έργο του Ιάσονα Χανδρινού : Ο ΕΛΑΣ στη μάχη της Αθήνας-Δεκέμβρης 1944*
Α' Σ.Σ.
ΕΠΙΤ. ΓΡΑΦΕΙΟ ΙΙΙ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ
ΑΡΙΘ. Α.Π. 25 ΑΠΟΡΡΗΤΟΣ
ΣΧΕΔΙΟΝ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ
Ι. ΓΕΝΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΙΣ : Ως έχει
ΙΙ. ΕΙΔΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΙΣ : Αι δυνάμεις τας οποίας φαίνεται ότι θα χρησιμοποιήσει η αντίδρασις είναι κατά κύριον λόγον μεν τα στρατιωτικά εις την περιοχήν Γουδί τμήματα, ήτοι Ορεινή Ταξιαρχία, σχολείον Χωροφυλακής, Γερμανοτσολιάδες ως και ο Ιερός Λόχος Ψυχικού, κατά δεύτερον λόγο δε τα Αστυνομικά Τμήματα, διάχυτοι μονάδες Χωροφυλακής, Οργανώσεις Χιτών, άλλαι παρεμφερείς οργανώσεις, οι δυνάμεις της Γενικής Ασφάλειας και του ανασυγκροτηθέντος τμήματος Μπουραντά.
ΙΙΙ. ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΤΟΥ Α' Σ.Σ. :
Α) Να εκκαθαρίσει τας φιλικάς διακείμενας συνοικίας των Αθηνών εις όσον το δυνατόν βραχύτερον χρόνον.
Β) Δια του όγκου των δυνάμεων του να αποκλείσει αρχικώς τας συγκεντρωμένας δυνάμεις εις την περιοχήν Γουδί-Ψυχικού.
Γ) Να εκκαθαρίσει τελείως την κατάστασιν τόσο εις την περιοχή Γουδί-Ψυχικού όσο και εις την υπόλοιπον πόλιν των Αθηνών δια των αφιχθέντων και εκ της υπαίθρου φιλίων δυνάμεων.
V. ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΔΥΝΑΜΕΩΝ : Τα συντάγματα των Αθηνών θα διαθέσουν ανά ένα λόχον κατά την κρίσιν των δια τον αποκλεισμόν εκάστου Αστυνομικού τμήματος.
Έναντι των δυνάμεων Γουδί-Ψυχικού θα διαθέσουν εις την περιοχήν Κουπόνια-Αμπελόκηποι το 2ο Σύνταγμα μαζί με το Ι/2 και έτερα δύο τάγματα. Το 3ον Σύνταγμα με το V/3 και άλλα δύο τάγματα. Και το 5ον Σύνταγμα, εν Τάγμα με τον Υποδιοικητήν εις την περιοχήν Ψυχικού και το έτερον με τον Διοικητήν εις την περιοχή Αμαρούσιον-Κηφισιά-Κουκουβάουνες. Δια μεν τα 1ον και 4ον όρα οργάνωσιν Διοικήσεως. Το 6ον Σύνταγμα, πλην του Τάγματος Νέας Κοκκινιάς, θα εκκαθαρίσει ταχύτατα τας αντιστάσεις του Πειραιώς και δια του όγκου της δυνάμεως του θα κατευθυνθεί προς Αθήνας. Το Τάγμα Νέας Κοκκινιάς θα εκκινήσει αμέσως προς Αθήνας, αφήνον ένα Λόχον εις περιοχήν Πυριτιδοποιείου.
VΙ.ΟΡΓΑΝΩΣΙΣ ΔΙΟΙΚΗΣΕΩΣ :
Συγκρότημα Α'. Τα επτά Τάγματα της περιοχής Αμπελοκήπων-Ψυχικού υπό την Διοίκησιν της Ι Ταξιαρχίας.
Συγκρότημα Β'. Το 1ον Σύνταγμα με το μη διατεθέν Τάγμα του 2ου Συντάγματος και το 1ον Τάγμα του 4ου Συντάγματος υπό την Διοίκησιν του 1ου Συντάγματος.
Συγκρότημα Γ'. Τα απομένοντα δύο Τάγματα του 3ου Συντάγματος και τα υπόλοιπα δύο Τάγματα του 4ου Συντάγματος υπό την Διοίκησιν της 2ας Ταξιαρχίας.
Το απομένον Τάγμα του 5ου Συντάγματος με την Διοίκησιν του θα αποτελέσει ίδιον συγκρότημα. Τα απομένοντα Τάγματα του 6ου Συντάγματος θα αποτελέσουν ίδιον συγκρότημα υπό την Διοίκησιν του Συν/τος τούτου. Το πρώτον αφιχθησόμενον, ήτοι 34ον Συν/μα της 2ας Μεραρχίας, θα υπαχθεί υπό τας αμέσους διαταγάς της Σ. Στρατού, όταν διέλθει νοτίως του Μενιδίου. Η υπόλοιπος δύναμις της ΙΙ Μεραρχίας υπό την Διοίκησιν της ΙΙ Μεραρχίας.
VII. ΑΠΟΣΤΟΛΑΙ :
α) Δια τους λόχους που θα διατεθούν έναντι των αστυνομικών τμημάτων. Να παραταχθούν εμφανώς έναντι των αστυνομικών τμημάτων και να δηλώσουν εις ταύτα ότι ουδεμίαν επιθετικήν πρόθεσιν έχουν εναντίον των παρά μόνον ότι έχουν την αποστολήν να περιφρουρήσουν τον Λαόν εις την ειρηνικήν του εκδήλωσιν. Μόλις εκδηλωθεί η δράσις εκ μέρους μας, να προβήτε εις τον αφοπλισμόν των και την χρησιμοποίησιν των όπλων των υπό τον ΕΛΑΣ.
β) το Συγκρότημα Α'. Δια καταλήψεως των διαβάσεων και χωρίς να λάβει την επαφήν θα αποκλείσει αρχικών την κάθοδον των τμημάτων Γουδί-Ψυχικού, εγκαθιστάμενον εις υψόμετρον 295 νοτίως Τουρκοβούνια-έπαυλις Θων-Κουπόνια.
γ) Συγκρότημα Β'. Μόλις δεχθώμεν την επίθεσιν : Θα καταλάβει τας συνοικίας που είμεθα ισχυροί. Συγχρόνως δια δύο Ταγμάτων θα καταλάβει τας γέφυρας του Ιλισού, από της γεφύρας του Νεκροταφείου μέχρι της γεφύρας αμέσως ΒΑ του Σταδίου, με τον σκοπόν να διευκολύνει την είσοδον εις τον αγώνα φιλίων τμημάτων προς την περιοχήν του Ζαππείου.
Επίσης, δια των υπολοίπων τριών Ταγμάτων θα καταλάβει τον λόφον Φιλοπάππου και βορείως μέχρι της Δεξαμενής Θησείου (παρά το 5ο Αστυνομικό Τμήμα) με τον σκοπόν να εξασφαλίσει την γραμμήν ως βάσιν εξορμήσεως δια περαιτέρω ενέργειαν και να εκκαθαρίσει το Θησείο από τους Χίτες.
δ) Το Συγκρότημα Γ'. Ομοίως μόλις δεχθώμεν την επίθεσιν : Θα καταλάβει τας συνοικίας που είμεθα ισχυροί. Θα καταλάβει την γραμμήν Σ.Σ. Λαρίσης και Πελοποννήσου με σκοπόν να εκκαθαρίσει την περιοχήν Βάθης από το ανασυνταχθέν τμήμα Μπουραντά και δια των δύο Ταγμάτων του 3ου Συν/τος, να καταλάβει την Πλατεία Δημοκρατίας (γωνία Πατησίων και Αλεξάνδρας), το Πεδίον Άρεως, την πλατείαν Εξαρχείων με μεταγενέστερον αντικειμενικόν σκοπόν να δράσει κατά της Γενικής Ασφαλείας.
ε) Το Συγκρότημα 5ου Συντάγματος. Θα εξασφαλίσει την κατοχήν των αρτηριών και διαβάσεων εις την περιοχήν Αμαρούσιον-Κηφισιά-Κουκουβάουνες, για να διευκολύνει την είσοδον της ΙΙ Μεραρχίας στον αγώνα.
ζ) Το Συγκρότημα 6ου Συντάγματος. Θα εκκαθαρίσει ταχύτατα τας αντιστάσεις Πειραιώς δι' ενός Τάγματος. Θα αποστείλει το Τάγμα Νέας Κοκκινιάς εις Αθήνας προς εφεδρείαν του Σώματος εις ανατολικήν παρυφήν Περιστέρι με μέτωπο τους Μύλους Πενέσση. Το Τάγμα τούτο θα αφήσει έναν Λόχον εις Πυριτιδοποιείον δια να διευκολύνει την είσοδον εις τον αγώνα του τμήματος της ΙΙ Μεραρχίας που θα περάσει από εκεί. Το υπόλοιπον του Συντάγματος θα κινηθεί με πάσαν δυνατήν ταχύτητα εις Αθήνας και εις περιοχήν Νέα Σφαγεία-Χασεκή (Βοτανικός), ως εφεδρεία του Σώματος Στρατού.
η) Η 2η Μεραρχία (πλην 34ου Συν/τος) άμα λάβει σχετικήν διαταγήν θα κινηθεί ταχύτατα προς Αθήνας χρησιμοποιούσα άπασας τας δυνατάς διαβάσεις αναλόγως της τακτικής καταστάσεως ίνα φτάσει εις την γραμμήν Μενιδίου-Κηφισιά. Το 34ον Σύνταγμα θα εκκινήσει συγχρόνως με την υπόλοιπον Μεραρχίαν, θα υπαχθεί εις τας αμέσους διαταγάς του Σώματος μόλις διέλθει τ Μενίδι. Η 2η Μεραρχία θα εκκαθαρίσει τελείως την κατάστασιν εις την περιοχή Γουδί και ενδεχομένως εις την υπόλοιπον πόλιν των Αθηνών, επί τη βάσει εγκαίρως εκδοθησομένης διαταγής του Σ. Στρατού.
VIII. ΕΚΤΕΛΕΣΙΣ : Έναρξις επιχειρήσεων άμα τη λήψει της σχετικής διαταγής του Σ. Στρατού.
ΙΧ. ΣΥΝΔΕΣΜΟΙ ΚΑΙ ΔΙΑΒΙΒΑΣΕΙΣ : Διά των συνήθων μέσων.
Χ. ΣΤΑΘΜΟΙ ΔΙΟΙΚΗΣΕΩΣ : Θα γνωσθούν εγκαίρως.
ΧΙ. ΕΝΗΜΕΡΩΣΙΣ ΤΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΕΩΣ Σ.Σ. : Παρακαλούνται οι συναγωνισταί Διοικηταί των συγκροτημάτων να αναμετρήσουν πόσον πολύπλοκος και ιδιόρρυθμος θα είναι η μορφή του αγώνος αυτού. Και συνεπώς πόσων στοιχείων θα έχει ανάγκην το Σ. Στρατού ίνα τελείως ενημερωμένον επί της εξελίξεως της καταστάσεως δυνηθεί να συντονίσει τας δυνάμεις του και να κατευθύνει αυτάς για την τελικήν νίκην του Λαού.
Κατά χρονολογικήν σειρά θα χρειαστεί :
1)Άπαντα τα συγκροτήματα να αναφέρουν περί αποκλεισμού κατ' αρχάς και έπειτα περί του αφοπλισμού των αστυνομικών τμημάτων.
2) Έκαστον συγκρότημα διαδοχικώς να αναφέρει την εκτέλεσιν του εκάστου των αντικειμενικών του σκοπών που αναφέρονται εις το κεφάλαιον VII (Αποστολαί).
3) Κατά την εξέλιξιν του αγώνος από καιρού εις καιρόν να υποβάλλει έστω και αρνητικώς δελτία στρατιωτικής καταστάσεως (π.χ. ηρεμία ή ουδέν νεώτερον).
ΧΙΙ. ΑΝΑΦΕΡΑΤΕ ΤΗΝ ΛΗΨΙΝ ΤΗΣ ΠΑΡΟΥΣΗΣ.
Αθήναι 1-12-1944
Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ
Ι. ΠΥΡΙΟΧΟΣ Συν/χης
ΝΕΣΤΟΡΑΣ Καπετάνιος
ΑΠΟΔΕΚΤΑΙ
ΙΙ Μεραρχία, Ι Ταξιαρχία
ΙΙ Μεραρχία, 5ο Συν/μα
6ον Συν/μα
ΚΟΙΝΟΠΟΙΗΣΙΣ :
ΙΙΙ Γραφείον
*Από το έργο του Ιάσονα Χανδρινού : Ο ΕΛΑΣ στη μάχη της Αθήνας-Δεκέμβρης 1944*
Το 7ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ στη Μάχη του Μεταξουργείου
*Μαρτυρία Θανάση Γιαννόπουλου*
Στις 25 Δεκεμβρίου, ανήμερα Χριστούγεννα μαζευτήκαμε με άλλα παιδιά της γειτονιάς για να παίξουμε σε μια αλάνα κοντά στις γραμμές του τρένου (οδός Κωνσταντινουπόλεως) που οχύρωναν οι ΕΛΑΣίτες.
Ξαφνικά άρχισαν οι όλμοι. Τον πρώτο όλμο που σφύριξε προτού πέσει, τον κατάλαβα και έκανα ένα άλμα με αποτέλεσμα να πέσω ανάμεσα στις δύο γραμμές του τρένου, σε ένα αυλάκι. Φώναξα και τα άλλα παιδιά και καλυφθήκαμε.
Εκεί, ένα περιστατικό....μια γριούλα που κουβαλούσε ένα ταψί και πέφτει ένας όλμος και την αποκεφάλισε. Πέφτει κάτω το κεφάλι και η γριούλα πήγε έξι βήματα χωρίς κεφάλι και μετά έπεσε!
Σταμάτησαν οι όλμοι κάποια στιγμή και φύγαμε.
Εκείνες τις ημέρες οι Εγγλέζοι προετοιμάζονταν για επίθεση, αναπτύσσονταν και χτυπούσαν τις γύρω συνοικίες. Είχαν καταλάβει Ομόνοια, Πλατεία Βάθης και Σταθμό Λαρίσης, αλλά στο Μεταξουργείο δεν τολμούσαν ακόμα, γιατί οι ΕΛΑΣίτες είχαν οχυρώσει καλά τη γειτονιά. Σε όλες τις διαβάσεις του Μεταξουργείου, κυρίως στην οδό Αχιλλέως, ο δρόμος είχε ανασκαφεί κι είχαν καρφώσει σιδεροτροχιές του τρένου (όχι του τραμ) σαν αντιαρματικά κωλύματα.
Τέτοια εμπόδια είχαν βάλει στην Αχιλλέως, στη Μεγάλου Αλεξάνδρου και χαμηλά στην Λένορμαν, ενώ είχαν αφήσει ελεύθερους τους άλλους δρόμους και τοποθέτησαν δύο αντιαρματικά των 37 χιλιοστών.
Το ένα στην οδό Πλάτωνος και το άλλο στη Μοναστηρίου, να διασταυρώνουν τα πυρά τους και ''βλέπουν'' τους κάθετους δρόμους. Αχιλλέως, Πλαταιών, Σαλαμίνας, Θερμοπυλών, Μαραθώνος, Μυλλέρου, Γιατράκου. Είχαν ανατινάξει δε όλα τα σπίτια στη γωνία Κολωνού και Αχιλλέως, για οδοφράγματα.
Πίσω από την Κων/πόλεως με τα μεγάλα σπίτια ήταν απυρόβλητο, δεν το έπιαναν όπλα ευθυτενούς τροχιάς και μπορούσαμε να πηγαίνουμε εμείς να παίξουμε.
Μετά τις 26 Δεκεμβρίου τα εγγλέζικα άρματα άρχισαν να κάνουν διεισδύσεις. Όχι όμως μεγάλα άρματα, αλλά αυτά που τα λέγαμε “κάριες” (Bren Carrier), μικρά ερπυστριοφόρα, που βασίζονταν κυρίως στην ταχύτητα τους. Από την Πλαταιών και τη Σαλαμίνος γίνονταν περισσότερο οι διεισδύσεις. Αλλά, αυτά τα ''αρματάκια'' δεν προλάβαιναν να φτάσουν μέχρι κάτω, γιατί οι ΕΛΑΣίτες τα καίγανε με μπουκάλια βενζίνης. Έτσι καταστράφηκαν τέσσερα και δεν ξαναεμφανίστηκαν, ώσπου στις 2 ή 3 του Γενάρη εμφανίστηκαν στην Πλαταιών δύο Sherman.
Καταστράφηκαν επιτόπου και τα δύο από το αντιαρματικό!
Κατέβηκαν μετά άλλα οχήματα, τα ρυμούλκησαν και εμφανίστηκαν δύο άρματα, βαρύτερα από τα πρώτα. Το πρώτο από αυτά, πρόλαβε και εξουδετέρωσε το ένα αντιαρματικό, διαμέλισε τους χειριστές και το τίναξε 100 μέτρα!
Όμως, το άλλο, του έριξε, το πέτυχε στο κανόνι και του τίναξε τον πυργίσκο. Χτύπησε και το δεύτερο άρμα στην ερπύστρια, όμως εκείνο πρόλαβε να γυρίσει το κανόνι και διέλυσε αντιαρματικό και πλήρωμα. Έχουμε τώρα απώλεια δύο αντιαρματικών, τριών αρμάτων κι ένα τραυματισμένο.
Όλη τη νύχτα της 3ης προς 4ης Γενάρη χτυπούσαν ασταμάτητα οι όλμοι. Χαμός!
Την Θερμοπυλών την έσκαψαν ολόκληρη! Τα πεζοδρόμια είχαν διαλυθεί, όλμοι έπεφταν μέσα στα σπίτια κι είχαμε χωθεί στα υπόγεια. Παραδόξως, εκείνη την ημέρα δεν έγινε ανάπαυλα ως συνήθως. Κι αρχίζουν δύο άρματα να κατεβαίνουν τη Θερμοπυλών. Γύρω φωλιές ΕΛΑΣιτών, σε κεραμίδια, παράθυρα, παντού.
Γύρω στις 14:00-14:30 ακούω ένα χτύπημα και μια ριπή στη σιδερένια, δίφυλλη εξώπορτα του σπιτιού (Θερμοπυλών 71).
Ανοίγει η πόρτα και μπαίνουν 10 Εγγλέζοι αλεξιπτωτιστές, κοκκινοσκούφηδες. Οι μισοί είχαν αυτόματα Τόμσον και οι άλλοι μισοί & οι άλλοι μισοί τουφέκια. Ένα στα πέντε με διόπτρα. Με φωνές μας έβγαλαν όλους έξω στο δρόμο. Μας έστησαν στην άκρη του πεζοδρομίου. Έτσι έκαναν σε όλους τους δρόμους και όλους τους άνδρες που φαίνονταν μάχιμοι, τους έπαιρναν με συνοδεία εθνοφυλάκων που ακολουθούσαν και τους έστελναν σε ένα μεγάλο κτίριο στην Πλαταιών, με κίονες ιωνικού ρυθμού, κοντά στη Μεγάλου Αλεξάνδρου. Εκεί προπολεμικά ήταν η έφιππη χωροφυλακή του βασιλιά. Κι από κει στην Ελ Ντάμπα. Πήραν και τη θεία μου κι όλους τους άνδρες που κρυβόμασταν. Η θεία μου να επέμβει, αλλά ο Εγγλέζος τη χτύπησε με τον υποκόπανο.
Μας έκαναν και το άλλο. Μας έβαζαν ασπίδα για τους ελεύθερους σκοπευτές, οι οποίοι τους έκαναν μεγάλη ζημιά, τους ξάπλωναν κάτω σαν μπεκάτσες!
Ένας μοτοσυκλετιστής, θυμάμαι, πέρασε από την Θερμοπυλών, έφαγε μια σφαίρα στο κεφάλι και έπεσε κάτω, δίπλα στην πόρτα μου. Τον άρπαξαν κι έφυγαν αμέσως, ούτε πρόλαβε να ματώσει το πεζοδρόμιο!
Έπεσαν πρηνηδόν οι στρατιώτες και εκείνη την ώρα -μπροστά στα μάτια μου- πετάχτηκαν επτά ΕΛΑΣίτες από το διπλανό μου σπίτι (στον αριθμό 73), για να περάσουν στην Θεσπιέων.
Έτρεχαν και πυροβολούσαν. Ο έβδομος, ο τελευταίος, δεν πρόλαβε, τον γάζωσαν.
Πάνω στα κεραμίδια, οι άλλοι ελασίτες συνέχισαν να ρίχνουν. Οι Εγγλέζοι από κάτω, με τα αυτόματα, βάλλονταν συνεχώς. Ένας μόνο ελασίτης από τα κεραμίδια, σκότωσε δύο επιτόπου, τον ένα μετά τον άλλο, αλλά τον εντόπισαν και τον σκότωσαν. Η μάχη όμως συνεχιζόταν. Οι έξι αντάρτες που γλίτωσαν κλείστηκαν σε ένα γωνιακό σπίτι στη Θεσπιέων. Όταν ξέμειναν από πυρομαχικά, βγήκαν έξω με τα χέρια ψηλά και οι κοκκινοσκούφηδες τους γάζωσαν με τα αυτόματα!
Στο οίκημα του Λεμπέση, γωνία Αχιλλέως, ήταν Ελασίτες που πολεμούσαν ακόμα. Κλείστηκαν όμως από τα άρματα -ουλαμός ολόκληρος- που είχαν αποκλείσει την Παραμυθιάς και παραδόθηκαν. Ήταν 10 γενειοφόροι μαυροσκούφηδες κι αυτοί με τα χέρια ψηλά. Βγήκε κι ένας Εγγλέζος, άφησε ένα λεπτό να περάσει κι έδωσε σύνθημα να τους εκτελέσουν κι αυτούς. Όποιον ένοπλο έπιαναν οι Εγγλέζοι, τον καθάριζαν επιτόπου. Δεν έπιασαν ούτε έναν αιχμάλωτο.....
*Από το έργο του Ιάσονα Χανδρινού : Ο ΕΛΑΣ στη μάχη της Αθήνας-Δεκέμβρης 1944*
Ξαφνικά άρχισαν οι όλμοι. Τον πρώτο όλμο που σφύριξε προτού πέσει, τον κατάλαβα και έκανα ένα άλμα με αποτέλεσμα να πέσω ανάμεσα στις δύο γραμμές του τρένου, σε ένα αυλάκι. Φώναξα και τα άλλα παιδιά και καλυφθήκαμε.
Εκεί, ένα περιστατικό....μια γριούλα που κουβαλούσε ένα ταψί και πέφτει ένας όλμος και την αποκεφάλισε. Πέφτει κάτω το κεφάλι και η γριούλα πήγε έξι βήματα χωρίς κεφάλι και μετά έπεσε!
Σταμάτησαν οι όλμοι κάποια στιγμή και φύγαμε.
Εκείνες τις ημέρες οι Εγγλέζοι προετοιμάζονταν για επίθεση, αναπτύσσονταν και χτυπούσαν τις γύρω συνοικίες. Είχαν καταλάβει Ομόνοια, Πλατεία Βάθης και Σταθμό Λαρίσης, αλλά στο Μεταξουργείο δεν τολμούσαν ακόμα, γιατί οι ΕΛΑΣίτες είχαν οχυρώσει καλά τη γειτονιά. Σε όλες τις διαβάσεις του Μεταξουργείου, κυρίως στην οδό Αχιλλέως, ο δρόμος είχε ανασκαφεί κι είχαν καρφώσει σιδεροτροχιές του τρένου (όχι του τραμ) σαν αντιαρματικά κωλύματα.
Τέτοια εμπόδια είχαν βάλει στην Αχιλλέως, στη Μεγάλου Αλεξάνδρου και χαμηλά στην Λένορμαν, ενώ είχαν αφήσει ελεύθερους τους άλλους δρόμους και τοποθέτησαν δύο αντιαρματικά των 37 χιλιοστών.
Το ένα στην οδό Πλάτωνος και το άλλο στη Μοναστηρίου, να διασταυρώνουν τα πυρά τους και ''βλέπουν'' τους κάθετους δρόμους. Αχιλλέως, Πλαταιών, Σαλαμίνας, Θερμοπυλών, Μαραθώνος, Μυλλέρου, Γιατράκου. Είχαν ανατινάξει δε όλα τα σπίτια στη γωνία Κολωνού και Αχιλλέως, για οδοφράγματα.
Πίσω από την Κων/πόλεως με τα μεγάλα σπίτια ήταν απυρόβλητο, δεν το έπιαναν όπλα ευθυτενούς τροχιάς και μπορούσαμε να πηγαίνουμε εμείς να παίξουμε.
Μετά τις 26 Δεκεμβρίου τα εγγλέζικα άρματα άρχισαν να κάνουν διεισδύσεις. Όχι όμως μεγάλα άρματα, αλλά αυτά που τα λέγαμε “κάριες” (Bren Carrier), μικρά ερπυστριοφόρα, που βασίζονταν κυρίως στην ταχύτητα τους. Από την Πλαταιών και τη Σαλαμίνος γίνονταν περισσότερο οι διεισδύσεις. Αλλά, αυτά τα ''αρματάκια'' δεν προλάβαιναν να φτάσουν μέχρι κάτω, γιατί οι ΕΛΑΣίτες τα καίγανε με μπουκάλια βενζίνης. Έτσι καταστράφηκαν τέσσερα και δεν ξαναεμφανίστηκαν, ώσπου στις 2 ή 3 του Γενάρη εμφανίστηκαν στην Πλαταιών δύο Sherman.
Καταστράφηκαν επιτόπου και τα δύο από το αντιαρματικό!
Κατέβηκαν μετά άλλα οχήματα, τα ρυμούλκησαν και εμφανίστηκαν δύο άρματα, βαρύτερα από τα πρώτα. Το πρώτο από αυτά, πρόλαβε και εξουδετέρωσε το ένα αντιαρματικό, διαμέλισε τους χειριστές και το τίναξε 100 μέτρα!
Όμως, το άλλο, του έριξε, το πέτυχε στο κανόνι και του τίναξε τον πυργίσκο. Χτύπησε και το δεύτερο άρμα στην ερπύστρια, όμως εκείνο πρόλαβε να γυρίσει το κανόνι και διέλυσε αντιαρματικό και πλήρωμα. Έχουμε τώρα απώλεια δύο αντιαρματικών, τριών αρμάτων κι ένα τραυματισμένο.
Όλη τη νύχτα της 3ης προς 4ης Γενάρη χτυπούσαν ασταμάτητα οι όλμοι. Χαμός!
Την Θερμοπυλών την έσκαψαν ολόκληρη! Τα πεζοδρόμια είχαν διαλυθεί, όλμοι έπεφταν μέσα στα σπίτια κι είχαμε χωθεί στα υπόγεια. Παραδόξως, εκείνη την ημέρα δεν έγινε ανάπαυλα ως συνήθως. Κι αρχίζουν δύο άρματα να κατεβαίνουν τη Θερμοπυλών. Γύρω φωλιές ΕΛΑΣιτών, σε κεραμίδια, παράθυρα, παντού.
Γύρω στις 14:00-14:30 ακούω ένα χτύπημα και μια ριπή στη σιδερένια, δίφυλλη εξώπορτα του σπιτιού (Θερμοπυλών 71).
Ανοίγει η πόρτα και μπαίνουν 10 Εγγλέζοι αλεξιπτωτιστές, κοκκινοσκούφηδες. Οι μισοί είχαν αυτόματα Τόμσον και οι άλλοι μισοί & οι άλλοι μισοί τουφέκια. Ένα στα πέντε με διόπτρα. Με φωνές μας έβγαλαν όλους έξω στο δρόμο. Μας έστησαν στην άκρη του πεζοδρομίου. Έτσι έκαναν σε όλους τους δρόμους και όλους τους άνδρες που φαίνονταν μάχιμοι, τους έπαιρναν με συνοδεία εθνοφυλάκων που ακολουθούσαν και τους έστελναν σε ένα μεγάλο κτίριο στην Πλαταιών, με κίονες ιωνικού ρυθμού, κοντά στη Μεγάλου Αλεξάνδρου. Εκεί προπολεμικά ήταν η έφιππη χωροφυλακή του βασιλιά. Κι από κει στην Ελ Ντάμπα. Πήραν και τη θεία μου κι όλους τους άνδρες που κρυβόμασταν. Η θεία μου να επέμβει, αλλά ο Εγγλέζος τη χτύπησε με τον υποκόπανο.
Μας έκαναν και το άλλο. Μας έβαζαν ασπίδα για τους ελεύθερους σκοπευτές, οι οποίοι τους έκαναν μεγάλη ζημιά, τους ξάπλωναν κάτω σαν μπεκάτσες!
Ένας μοτοσυκλετιστής, θυμάμαι, πέρασε από την Θερμοπυλών, έφαγε μια σφαίρα στο κεφάλι και έπεσε κάτω, δίπλα στην πόρτα μου. Τον άρπαξαν κι έφυγαν αμέσως, ούτε πρόλαβε να ματώσει το πεζοδρόμιο!
Έπεσαν πρηνηδόν οι στρατιώτες και εκείνη την ώρα -μπροστά στα μάτια μου- πετάχτηκαν επτά ΕΛΑΣίτες από το διπλανό μου σπίτι (στον αριθμό 73), για να περάσουν στην Θεσπιέων.
Έτρεχαν και πυροβολούσαν. Ο έβδομος, ο τελευταίος, δεν πρόλαβε, τον γάζωσαν.
Πάνω στα κεραμίδια, οι άλλοι ελασίτες συνέχισαν να ρίχνουν. Οι Εγγλέζοι από κάτω, με τα αυτόματα, βάλλονταν συνεχώς. Ένας μόνο ελασίτης από τα κεραμίδια, σκότωσε δύο επιτόπου, τον ένα μετά τον άλλο, αλλά τον εντόπισαν και τον σκότωσαν. Η μάχη όμως συνεχιζόταν. Οι έξι αντάρτες που γλίτωσαν κλείστηκαν σε ένα γωνιακό σπίτι στη Θεσπιέων. Όταν ξέμειναν από πυρομαχικά, βγήκαν έξω με τα χέρια ψηλά και οι κοκκινοσκούφηδες τους γάζωσαν με τα αυτόματα!
Στο οίκημα του Λεμπέση, γωνία Αχιλλέως, ήταν Ελασίτες που πολεμούσαν ακόμα. Κλείστηκαν όμως από τα άρματα -ουλαμός ολόκληρος- που είχαν αποκλείσει την Παραμυθιάς και παραδόθηκαν. Ήταν 10 γενειοφόροι μαυροσκούφηδες κι αυτοί με τα χέρια ψηλά. Βγήκε κι ένας Εγγλέζος, άφησε ένα λεπτό να περάσει κι έδωσε σύνθημα να τους εκτελέσουν κι αυτούς. Όποιον ένοπλο έπιαναν οι Εγγλέζοι, τον καθάριζαν επιτόπου. Δεν έπιασαν ούτε έναν αιχμάλωτο.....
*Από το έργο του Ιάσονα Χανδρινού : Ο ΕΛΑΣ στη μάχη της Αθήνας-Δεκέμβρης 1944*
Πώς ντύθηκαν Μαυροσκούφηδες οι αντάρτες του Άρη
Στις 2 Σεπτέμβρη του 2017, η Τομεακή Επιτροπή Φθιώτιδας του ΚΚΕ πραγματο- ποίησε πολιτική εκδήλωση τιμής και μνήμης για τον αγωνιστή της Εθνικής Αντίστασης και του ΔΣΕ, Νάκο Μπελλή, στην πλατεία της Ομβριακής, της γενέτειράς του. Στην εκδήλωση, παραβρέθηκε ο ΓΓ της ΚΕ του ΚΚΕ, Δ. Κουτσούμπας κι έγιναν τα αποκαλυπτήρια μαρμάρινης πλάκας, προς τιμήν του Νάκου Μπελλή, ενώ υπήρξε έκθεση φωτογραφίας και προσωπικών του αντικειμένων (όπως η θήκη από τα κιάλια του, που είχε χαράξει πάνω της τις λέξεις “ΕΑΜ” και “ΚΚΕ”). Διακινήθηκε επίσης και το βιβλίο της Σύγχρονης Εποχής “Εγώ είμαι ο Νάκος ο Μπελλής, καμάρι της Ομβριακής”, που επιμελήθηκε η ΤΕ Φθιώτιδας.
Με αυτήν την αφορμή, αντιγράφουμε από το βιβλίο και δημοσιεύουμε μερικά χαρακτηριστικά αποσπάσματα. Σε αυτά, μεταξύ άλλων, εξιστορείται πώς ο Νάκος Μπελλής και το τμήμα του διέλυσε τους Βλαχόφωνους συνεργάτες των Ιταλών κατακτητών και χάρισε στον Άρη τα μαύρα καλπάκια τους, τα οποία μετεξελίχθηκαν στους περίφημους σκούφους που έντυναν τα κεφάλια των Μαυροσκούφηδων, των αντρών που ακολουθούσαν παντού τον Άρη κι ήταν η “προσωπική του φρουρά”.
Το επόμενο διάστημα, μετά από την επιχείρηση στην Καΐτσα, ο Νάκος Μπελλής με τους άντρες του βρέθηκε στη Θεσσαλία, με αποστολή την εκμηδένιση των “Λεγεωνάριων του Πριγκιπάτου”, μιας αυτονομιστικής οργάνωσης, που δρούσε μέσα στο βλαχόφωνο πληθυσμό και συνεργαζόταν με τις ιταλικές κατοχικές δυνάμεις, που τους υπόσχονταν τη δημιουργία αυτόνομου βλάχικου κράτους με πρωτεύουσα τη Σαμαρίνα. Είχαν αρχηγό τον “πρίγκιπα Διαμάντη”, βλαχόφωνο δικηγόρο από τη Θεσσαλία.
Το σώμα αυτών των Λεγεωνάριων επανδρώθηκε με τα καθάρματα των πόλεων και της υπαίθρου, της Θεσσαλίας και της Δυτικής Μακεδονίας. Πάσης φύσεως λωποδύτες, καταδότες της αστυνομίας, κατσικοκλέφτες, ληστοτρόφοι κλπ, δελεάστηκαν από την προοπτική του πλιατσικολογήματος και της ατιμωρησίας και κατατάχθηκαν στα αποσπάσματα, που συγκροτήθηκαν στα Τρίκαλα, την Ελασσόνα, τη Σαμαρίνα, τα Γρεβενά, το Μέτσοβο, την Καλαμπάκα, τη Λάρισα, τα Φάρσαλα, τα οποία πλαισιώθηκαν από Ιταλούς στρατιώτες και καραμπινιέρους.
Πράγματι, ο ΕΛΑΣ, μέσα σε λίγο χρονικό διάστημα, διέλυσε όλες τις αυτονομιστικές ομάδες των Βλάχων. Παρέμειναν μόνο κάποιες στη Λάρισα και στην Ελασσόνα, που κι αυτές τις εξαφάνισε το 1943. Χαρακτηριστικό ήταν ότι, όσες φορές κάποιο τμήμα του ΕΛΑΣ επιχειρούσε εναντίον των Λεγεωνάριων και εκεί κοντά υπήρχε σταθμός χωροφυλακής, οι χωροφύλακες όχι μόνο δεν επεμβαίνανε, αλλά πρόθυμα παρέδιδαν τα όπλα τους στους αντάρτες.
Ο καπεταν-Μπελλής, όταν ολοκλήρωσε με απόλυτη επιτυχία την αποστολή του, φόρεσε ένα μαύρο καλπάκι από Λεγεωνάριο και πήρε ένα μαζί του, για να το κάνει δώρο στον Άρη, όταν θα συναντιούνταν.
(…)
Θριαμβευτικό ήταν το πέρασμα των ανταρτών του ΕΛΑΣ και του Άρη, μετά από την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου. Περνώντας το ένα μετά από το άλλο τα χωριά της Δυτικής Φθιώτιδας τράβηξαν για την παλιά Γιαννιτσού. Ήταν απόγευμα, 7 Δεκέμβρη 1942. Έξω από το χωριό, παρατεταγμένοι σε διπλή σειρά, υποδέχτηκαν τον Άρη και τους νικητές του Γοργοπόταμου οι αντάρτες του αρχηγείου Δομοκού με επικεφαλής το Νάκο Μπελλή. Η συνάντηση ήταν συγκινητική. Οι 130 αντάρτες του Μπελλή χαιρετούσαν με ενθουσιασμό τους συναγωνιστές τους.
Είχε γεμίσει ο αγέρας συγκίνηση, δεν κρατήθηκε ο Μπελλής και δάκρυα αναπήδησαν στο πρόσωπό του όταν αγκαλιάστηκε με τον Άρη. Το τμήμα του Άρη, και ιδιαίτερα οι αντάρτες που βρίσκονταν στην Κολοκυθιά, όταν χώρισαν τα αρχηγεία, εντυπωσιάστηκαν και από τον αριθμό των ανταρτών που είχε τώρα η δύναμη του αρχηγείου του Δομοκού και από την εμφάνισή τους. Ντυμένοι σχεδόν ομοιόμορφα, φορούσαν οι πιο πολλοί, αντί για δίκοχο, γούνινα καλπάκια. Ο Μπελλής κι ο Βάσος Ξυνοτρούλιας, που ήταν ο πολιτικός του αρχηγείου, εξήγησαν την προέλευσή τους. Το τμήμα τους είχε κάνει εξοντωτικό πόλεμο στους Λεγεωνάριους.
-Δεν υπάρχουν κεφάλια Λεγεωνάριων να τα φορέσουν, είπε με περηφάνια ο Μπελλής στον Άρη και του χάρισε ένα σκούφο.
Φτερούγισε ο Άρης από χαρά για τα ανδραγαθήματα του Μπελλή, που αφάνισε τους Λεγεωνάριους κι απάλλαξε τον τόπο απ’ αυτή την κατάρα, και δέχτηκε με μεγάλη χαρά το δώρο. Αργότερα, αυτό το απλό καλπάκι μεταποιήθηκε διαδοχικά, ώσπου έγινε ο μαύρος σκούφος που φορούσε ο Άρης και η ομάδα ασφαλείας που τον ακολουθούσε παντού. Απ’ αυτόν το σκούφο ονομάστηκαν οι αντάρτες αυτής της ομάδας Μαυροσκούφηδες. Ο αγράμματος καπετάνιος πήρε ένα σύμβολο προδοσίας από τους ιταλοκίνητους Λεγεωνάριους και το μετέτρεψε σε σύμβολο αντίστασης.
***
Ο Μπελλής με τον Άρη έχουν τρεις μήνες να συναντηθούν και η συγκίνησή τους δεν κρύβεται. Ο Μπελλής έχει αλλάξει πολύ. Δε φοράει πια τους λερούς ντουλαμάδες, αλλά πεντακάθαρα στρατιωτικά ρούχα και, χωρίς να ‘χει εγκαταλείψει διόλου τα καλαμπούρια του, έχει την υπευθυνότητα ηγέτη 130 περίπου ανδρών. Τώρα ο καπετάνιος του αρχηγείου Δομοκού ήταν ξυρισμένος, χωρίς την πλούσια γενειάδα. Το μουστάκι του όμως τσιγκέλι, στριμμένο, το διατηρούσε επιβλητικό. Πολλά αστεία έγιναν μ’ αυτή τη μεταμόρφωση του Μπελλή. Ο Νάκος τα ξεπερνούσε όλα με χιούμορ, όπως με χιούμορ ξεπερνούσε και το ότι ήξερε λίγα γράμματα.
-Άμα ήξερα λίγα γραμματάκια ακόμα, έλεγε συχνά, δε θα ‘μουνα καπετάνιος, νεκροθάφτης στον Πειραιά θα ‘μουνα.
Και εξηγούσε πως κάποιος συγχωριανός του δεν κατάφερε να διοριστεί στο νεκροταφείο του Πειραιά, επειδή δεν είχε απολυτήριο του Δημοτικού. Γι’ αυτό αναγκάστηκε να δουλέψει φούρναρης και να πλουτίσει. Έτσι, συμπέρανε πως, αν είχε πάει σχολείο, θα θαβόταν ζωντανός στο νεκροταφείο…
***
Στις 5 Γενάρη έφυγαν οι αντάρτες με τον Άρη επικεφαλής για το Λιάσκοβο της Αργιθέας, ακολουθώντας την ποταμιά του Αχελώου. Στη διάρκεια της πορείας, κάποια στιγμή ο Μπελλής έκανε μάθημα σοσιαλισμού σ’ έναν παλιό αντάρτη, το Ρένο, πρώην ενωμοτάρχη της χωροφυλακής. Αρχικά τον είχε περιλάβει ο Θάνος, το πειραχτήρι του αρχηγείου, που περπατούσε πλάι του. Όταν ο Ρένος άναψε καλά υπερασπιζόμενος το αστικό καθεστώς, παρενέβη ο Μπελλής μπαίνοντας μπροστά του:
-Και τι σε νοιάζει εσένα, αν γίνει σοσιαλισμός; τον ρωτάει. Καρφώνει την γκλίτσα του στη λάσπη και του δείχνει την κορυφή της:
-Εδώ πάνω είναι το μεγάλο κεφάλαιο.
Του δείχνει τη μύτη χωμένη στη λάσπη:
-Εδώ κάτω είναι ο λαός.
Του δείχνει και τη μέση της γκλίτσας:
–Κι εδώ είσαι συ, ο νωματάρχης! Εμείς τι θα κάνουμε; Αυτό!
Γυρίζει την γκλίτσα φέρνοντας το πάνω-κάτω:
–Πάνω ο λαός, κάτω το κεφάλαιο. Εσύ πάλι στη μέση είσαι. Τι φωνάζεις;
Με αυτήν την αφορμή, αντιγράφουμε από το βιβλίο και δημοσιεύουμε μερικά χαρακτηριστικά αποσπάσματα. Σε αυτά, μεταξύ άλλων, εξιστορείται πώς ο Νάκος Μπελλής και το τμήμα του διέλυσε τους Βλαχόφωνους συνεργάτες των Ιταλών κατακτητών και χάρισε στον Άρη τα μαύρα καλπάκια τους, τα οποία μετεξελίχθηκαν στους περίφημους σκούφους που έντυναν τα κεφάλια των Μαυροσκούφηδων, των αντρών που ακολουθούσαν παντού τον Άρη κι ήταν η “προσωπική του φρουρά”.
Το επόμενο διάστημα, μετά από την επιχείρηση στην Καΐτσα, ο Νάκος Μπελλής με τους άντρες του βρέθηκε στη Θεσσαλία, με αποστολή την εκμηδένιση των “Λεγεωνάριων του Πριγκιπάτου”, μιας αυτονομιστικής οργάνωσης, που δρούσε μέσα στο βλαχόφωνο πληθυσμό και συνεργαζόταν με τις ιταλικές κατοχικές δυνάμεις, που τους υπόσχονταν τη δημιουργία αυτόνομου βλάχικου κράτους με πρωτεύουσα τη Σαμαρίνα. Είχαν αρχηγό τον “πρίγκιπα Διαμάντη”, βλαχόφωνο δικηγόρο από τη Θεσσαλία.
Το σώμα αυτών των Λεγεωνάριων επανδρώθηκε με τα καθάρματα των πόλεων και της υπαίθρου, της Θεσσαλίας και της Δυτικής Μακεδονίας. Πάσης φύσεως λωποδύτες, καταδότες της αστυνομίας, κατσικοκλέφτες, ληστοτρόφοι κλπ, δελεάστηκαν από την προοπτική του πλιατσικολογήματος και της ατιμωρησίας και κατατάχθηκαν στα αποσπάσματα, που συγκροτήθηκαν στα Τρίκαλα, την Ελασσόνα, τη Σαμαρίνα, τα Γρεβενά, το Μέτσοβο, την Καλαμπάκα, τη Λάρισα, τα Φάρσαλα, τα οποία πλαισιώθηκαν από Ιταλούς στρατιώτες και καραμπινιέρους.
Πράγματι, ο ΕΛΑΣ, μέσα σε λίγο χρονικό διάστημα, διέλυσε όλες τις αυτονομιστικές ομάδες των Βλάχων. Παρέμειναν μόνο κάποιες στη Λάρισα και στην Ελασσόνα, που κι αυτές τις εξαφάνισε το 1943. Χαρακτηριστικό ήταν ότι, όσες φορές κάποιο τμήμα του ΕΛΑΣ επιχειρούσε εναντίον των Λεγεωνάριων και εκεί κοντά υπήρχε σταθμός χωροφυλακής, οι χωροφύλακες όχι μόνο δεν επεμβαίνανε, αλλά πρόθυμα παρέδιδαν τα όπλα τους στους αντάρτες.
Ο καπεταν-Μπελλής, όταν ολοκλήρωσε με απόλυτη επιτυχία την αποστολή του, φόρεσε ένα μαύρο καλπάκι από Λεγεωνάριο και πήρε ένα μαζί του, για να το κάνει δώρο στον Άρη, όταν θα συναντιούνταν.
(…)
Θριαμβευτικό ήταν το πέρασμα των ανταρτών του ΕΛΑΣ και του Άρη, μετά από την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου. Περνώντας το ένα μετά από το άλλο τα χωριά της Δυτικής Φθιώτιδας τράβηξαν για την παλιά Γιαννιτσού. Ήταν απόγευμα, 7 Δεκέμβρη 1942. Έξω από το χωριό, παρατεταγμένοι σε διπλή σειρά, υποδέχτηκαν τον Άρη και τους νικητές του Γοργοπόταμου οι αντάρτες του αρχηγείου Δομοκού με επικεφαλής το Νάκο Μπελλή. Η συνάντηση ήταν συγκινητική. Οι 130 αντάρτες του Μπελλή χαιρετούσαν με ενθουσιασμό τους συναγωνιστές τους.
Είχε γεμίσει ο αγέρας συγκίνηση, δεν κρατήθηκε ο Μπελλής και δάκρυα αναπήδησαν στο πρόσωπό του όταν αγκαλιάστηκε με τον Άρη. Το τμήμα του Άρη, και ιδιαίτερα οι αντάρτες που βρίσκονταν στην Κολοκυθιά, όταν χώρισαν τα αρχηγεία, εντυπωσιάστηκαν και από τον αριθμό των ανταρτών που είχε τώρα η δύναμη του αρχηγείου του Δομοκού και από την εμφάνισή τους. Ντυμένοι σχεδόν ομοιόμορφα, φορούσαν οι πιο πολλοί, αντί για δίκοχο, γούνινα καλπάκια. Ο Μπελλής κι ο Βάσος Ξυνοτρούλιας, που ήταν ο πολιτικός του αρχηγείου, εξήγησαν την προέλευσή τους. Το τμήμα τους είχε κάνει εξοντωτικό πόλεμο στους Λεγεωνάριους.
-Δεν υπάρχουν κεφάλια Λεγεωνάριων να τα φορέσουν, είπε με περηφάνια ο Μπελλής στον Άρη και του χάρισε ένα σκούφο.
Φτερούγισε ο Άρης από χαρά για τα ανδραγαθήματα του Μπελλή, που αφάνισε τους Λεγεωνάριους κι απάλλαξε τον τόπο απ’ αυτή την κατάρα, και δέχτηκε με μεγάλη χαρά το δώρο. Αργότερα, αυτό το απλό καλπάκι μεταποιήθηκε διαδοχικά, ώσπου έγινε ο μαύρος σκούφος που φορούσε ο Άρης και η ομάδα ασφαλείας που τον ακολουθούσε παντού. Απ’ αυτόν το σκούφο ονομάστηκαν οι αντάρτες αυτής της ομάδας Μαυροσκούφηδες. Ο αγράμματος καπετάνιος πήρε ένα σύμβολο προδοσίας από τους ιταλοκίνητους Λεγεωνάριους και το μετέτρεψε σε σύμβολο αντίστασης.
***
Ο Μπελλής με τον Άρη έχουν τρεις μήνες να συναντηθούν και η συγκίνησή τους δεν κρύβεται. Ο Μπελλής έχει αλλάξει πολύ. Δε φοράει πια τους λερούς ντουλαμάδες, αλλά πεντακάθαρα στρατιωτικά ρούχα και, χωρίς να ‘χει εγκαταλείψει διόλου τα καλαμπούρια του, έχει την υπευθυνότητα ηγέτη 130 περίπου ανδρών. Τώρα ο καπετάνιος του αρχηγείου Δομοκού ήταν ξυρισμένος, χωρίς την πλούσια γενειάδα. Το μουστάκι του όμως τσιγκέλι, στριμμένο, το διατηρούσε επιβλητικό. Πολλά αστεία έγιναν μ’ αυτή τη μεταμόρφωση του Μπελλή. Ο Νάκος τα ξεπερνούσε όλα με χιούμορ, όπως με χιούμορ ξεπερνούσε και το ότι ήξερε λίγα γράμματα.
-Άμα ήξερα λίγα γραμματάκια ακόμα, έλεγε συχνά, δε θα ‘μουνα καπετάνιος, νεκροθάφτης στον Πειραιά θα ‘μουνα.
Και εξηγούσε πως κάποιος συγχωριανός του δεν κατάφερε να διοριστεί στο νεκροταφείο του Πειραιά, επειδή δεν είχε απολυτήριο του Δημοτικού. Γι’ αυτό αναγκάστηκε να δουλέψει φούρναρης και να πλουτίσει. Έτσι, συμπέρανε πως, αν είχε πάει σχολείο, θα θαβόταν ζωντανός στο νεκροταφείο…
***
Στις 5 Γενάρη έφυγαν οι αντάρτες με τον Άρη επικεφαλής για το Λιάσκοβο της Αργιθέας, ακολουθώντας την ποταμιά του Αχελώου. Στη διάρκεια της πορείας, κάποια στιγμή ο Μπελλής έκανε μάθημα σοσιαλισμού σ’ έναν παλιό αντάρτη, το Ρένο, πρώην ενωμοτάρχη της χωροφυλακής. Αρχικά τον είχε περιλάβει ο Θάνος, το πειραχτήρι του αρχηγείου, που περπατούσε πλάι του. Όταν ο Ρένος άναψε καλά υπερασπιζόμενος το αστικό καθεστώς, παρενέβη ο Μπελλής μπαίνοντας μπροστά του:
-Και τι σε νοιάζει εσένα, αν γίνει σοσιαλισμός; τον ρωτάει. Καρφώνει την γκλίτσα του στη λάσπη και του δείχνει την κορυφή της:
-Εδώ πάνω είναι το μεγάλο κεφάλαιο.
Του δείχνει τη μύτη χωμένη στη λάσπη:
-Εδώ κάτω είναι ο λαός.
Του δείχνει και τη μέση της γκλίτσας:
–Κι εδώ είσαι συ, ο νωματάρχης! Εμείς τι θα κάνουμε; Αυτό!
Γυρίζει την γκλίτσα φέρνοντας το πάνω-κάτω:
–Πάνω ο λαός, κάτω το κεφάλαιο. Εσύ πάλι στη μέση είσαι. Τι φωνάζεις;
Στέφανος Σαράφης:
«Ζητώ να αναλάβω υπηρεσία στον ΕΛΑΣ»
Στις 23 του Οκτώβρη 1890, γεννήθηκε στα Τρίκαλα ο ηγέτης του Ελληνικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού (ΕΛΑΣ) στρατηγός Στέφανος Σαράφης.
Μετά τα γεγονότα του Κιλελέρ, που θα παίξουν αποφασιστικό ρόλο στη διαμόρφωση της συνείδησής του, θ’ αφήσει το πανεπιστήμιο και θα καταταχτεί εθελοντής στο στρατό. Έχοντας δημοκρατικά φρονήματα θα αντιταχτεί στα δικτατορικά καθεστώτα του Πάγκαλου και του Μεταξά, θα πιαστεί, θα εκτοπιστεί και θα φυλακιστεί αρκετές φορές.
Η δικτατορία του Μεταξά, που τον είχε ήδη εκτοπίσει για τρία χρόνια στη Μήλο (1937), θα αρνηθεί την πατριωτική προσφορά του, όταν ο Σαράφης θα εκδηλώσει τη θέλησή του να προσφέρει τις υπηρεσίες του στον πόλεμο με τους Ιταλούς.
Στην Κατοχή ο φλογερός πατριώτης στρατηγός εντάσσεται αμέσως στις γραμμές του παλλαϊκού απελευθερωτικού αγώνα και τον Μάη του 1943 βγαίνει στο βουνό, απ’ όπου καλεί όλους τους Έλληνες πατριώτες να μιμηθούν το παράδειγμά του και να ενταχτούν στο ΕΑΜ.
Η αφοσίωσή του και η πίστη του στη δύναμη και το δίκιο του λαού, οι μεγάλες στρατιωτικές ικανότητές του και το κύρος του, τον αναδεικνύουν αρχηγό του ένδοξου Ελληνικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού (ΕΛΑΣ).
Σε άρθρο του Κώστα Μαραγκουδάκη για τον δοξασμένο στρατηγό (Ριζοσπάστης, 31/5/2003) αναφέρεται χαρακτηριστικά:
«(…)Το Γενάρη 1943 ο στρατηγός Σαράφης βρίσκεται στη Θεσσαλία. Ολη του τη σκέψη απασχολούσε η δημιουργία ενωμένου αντάρτικου στρατού και συνεπώς η συνεργασία με ΕΑΜ και ΕΛΑΣ. Σύγκρουση με αυτές τις δυνάμεις σήμαινε εμφύλιο πόλεμο. Περιοδεύοντας τη Θεσσαλία, ο στρατηγός διαπίστωσε ότι αρκετοί από τους αξιωματικούς των ομάδων Κωστόπουλου, Σίμου Βλάχου κ.ά. πιο πολύ έβλεπαν σαν αντίπαλο το ΕΑΜ, παρά τον κατακτητή.
Με τις προκλήσεις Κωστόπουλου, το τμήμα του, μαζί και ο στρατηγός Σαράφης, αφοπλίζονται. Στη διάρκεια κράτησής τους διαπιστώνει ότι οι ΕΛΑΣίτες πιο πολύ φρόντιζαν τους αφοπλισμένους, παρά τον εαυτό τους. Σε συνάντηση με τον Τάσο Λευτεριά και τον Ηλία Μανιάτη τούς επετράπη ελευθερία κινήσεων.
Παρ’ όλα αυτά, ενώ οι αφοπλισμένοι αξιωματικοί φοβούνταν για τη ζωή τους, ο Σαράφης συλλογιζόταν: Δεν έχω καμιά ψυχική επαφή μ’ αυτούς. Καμιά αλληλεγγύη, μικροσυμφέροντα, εγωισμοί, έλλειψη κάθε πειθαρχίας και σεβασμού. «Συνέκρινα – γράφει -αυτούς, με τους αντάρτες του ΕΛΑΣ και το λαό και κατέληγα στο συμπέρασμα ότι κακώς πηγαίνουμε να φτιάξουμε ξεχωριστό στρατό, αντάρτικο στις διαταγές των Αγγλων. Οι ΕΛΑΣίτες αποδείχνονται ανώτεροι σε οργάνωση – πειθαρχία, θάρρος, αλληλεγγύη, συμπεριφορά στο λαό».
Στις 7 Απρίλη 1943 ανακοινώνεται στον Σαράφη ότι είναι ελεύθερος: Αν θέλετε, ελάτε στον ΕΛΑΣ ή κάντε ομάδα στη Θεσσαλία. Τα ίδια ακούει στη συνάντηση με ΑΡΗ και ΣΑΜΑΡΙΝΙΩΤΗ.
Οχι, απαντά, ζητώ να αναλάβω υπηρεσία στον ΕΛΑΣ.
Ελεύθερος, κατεβαίνει – με ταξίδι ημερών – στην Αθήνα για συνάντηση με την ΚΕ του ΕΑΜ. Πριν ξεκινήσει, εντυπωσιάζεται από τη Συνέλευση 500 ανταρτών του ΕΛΑΣ στην Κολοκυθιά: Με απόλυτη ισότητα, γράφει, έλεγαν ελεύθερα τη γνώμη τους όσοι ζήτησαν να μιλήσουν. Μου έκανε εντύπωση ο τρόπος οργάνωσης της Συνέλευσης, η πειθαρχία, η ελευθερία, η απλότητα. Η ορθή κρίση και η ώριμη σκέψη των ανταρτών. Η συμμετοχή τους στις αποφάσεις της διοίκησης. Φεύγοντας για Αθήνα, διακρίνει καθαρά στα πρόσωπα των ανταρτών που τον γνωρίζουν τη χαρά και τα αισθήματα της αγάπης τους.
Στην Αθήνα, μετά τη συνάντησή του με την ΚΕ του ΕΑΜ, οριστικοποιείται η θέση του στρατηγού Σαράφη στον ΕΛΑΣ. Ύστερα από νέα πορεία 9 ημερών από Αθήνα, φτάνει στις 19 Μάη 1943, στην Καλοσκοπή Ρούμελης, όπου τον περίμενε ο ΑΡΗΣ. Σ’ όλη αυτή τη διαδρομή εδραιώνει τις εντυπώσεις του για την ποιότητα του ΕΛΑΣ, το υψηλό ηθικό των ανταρτών, το θετικό ρόλο των οργανώσεων του ΕΑΜ. Την ίδια μέρα γίνεται η πρώτη συνεδρίαση της Διοίκησης του Γενικού Στρατηγείου του ΕΛΑΣ, που θα διευθύνει όλο τον αγώνα.(…)»
Μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας ο στρατηγός Σαράφης θα ανταμειφτεί για τις υπηρεσίες του στο λαό, από τις ξενόδουλες μεταβαρκιζιανές κυβερνήσεις: Μαζί με άλλους αξιωματικούς που συμμετείχαν στην Εαμική Αντίσταση θα τον εξορίσουν στη Σέριφο (1946), στη Μακρόνησο (1948) και στον Αη Στράτη. Ο στρατηγός, μαθημένος στις διώξεις δεν θα υποκύψει ούτε αυτή τη φορά, δεν θα λυγίσει.
Ο λαός αναγνωρίζοντας τις υπηρεσίες του και την προσφορά του και ενώ ο στρατηγός βρίσκεται εξόριστος, θα τον εκλέξει με το ψηφοδέλτιο της ΕΔΑ στις εκλογές του 1951 και το 1956, όταν η ΕΔΑ θα βρεθεί στη θέση της αξιωματικής αντιπολίτευσης (στο μεταξύ ο Στέφανος Σαράφης έχει εκλεγεί Γενικός Γραμματέας του κόμματος).
Και από αυτό το μετερίζι ο στρατηγός θα συνεχίσει να υπερασπίζεται με συνέπεια τα συμφέροντα του λαού. Θα αντιταχτεί σθεναρά στην εγκατάσταση αμερικανικών βάσεων στην Ελλάδα, από το βήμα της βουλής αλλά και με αποκαλυπτική αρθρογραφία και ομιλίες, προκαλώντας το μίσος των Αμερικανών ιμπεριαλιστών και της κυβέρνησης.
Στις 31 του Μάη 1957, ένα αυτοκίνητο που οδηγούσε Αμερικανός στρατιωτικός θα κόψει το νήμα της ζωής του δοξασμένου στρατηγού.
Ο Στέφανος Σαράφης υπήρξε σε όλη του τη ζωή ακούραστος και αλύγιστος μαχητής, μπροστάρης στους αγώνες του λαού για τη λευτεριά και το δίκιο και υπερασπιστής των λαϊκών συμφερόντων. Η διαστρέβλωση και το ξαναγράψιμο της ιστορίας που επιχειρείται στις μέρες μας δεν μπορούν να αμαυρώσουν ή να σβήσουν την τρισένδοξη εποποιία της Εαμικής Αντίστασης, τους αγώνες και τις θυσίες μυριάδων αγωνιστών για τη λευτεριά, την ανεξαρτησία την ειρήνη, για μια δίκαιη κοινωνία με το λαό να κάνει κουμάντο στον τόπο του.
Στη μνήμη του λαού μας και στα αυριανά βιβλία της Ιστορίας η μορφή του δοξασμένου στρατηγού του ΕΛΑΣ Στέφανου Σαράφη θα κατέχει πάντα θέση ξεχωριστή.
Μετά τα γεγονότα του Κιλελέρ, που θα παίξουν αποφασιστικό ρόλο στη διαμόρφωση της συνείδησής του, θ’ αφήσει το πανεπιστήμιο και θα καταταχτεί εθελοντής στο στρατό. Έχοντας δημοκρατικά φρονήματα θα αντιταχτεί στα δικτατορικά καθεστώτα του Πάγκαλου και του Μεταξά, θα πιαστεί, θα εκτοπιστεί και θα φυλακιστεί αρκετές φορές.
Η δικτατορία του Μεταξά, που τον είχε ήδη εκτοπίσει για τρία χρόνια στη Μήλο (1937), θα αρνηθεί την πατριωτική προσφορά του, όταν ο Σαράφης θα εκδηλώσει τη θέλησή του να προσφέρει τις υπηρεσίες του στον πόλεμο με τους Ιταλούς.
Στην Κατοχή ο φλογερός πατριώτης στρατηγός εντάσσεται αμέσως στις γραμμές του παλλαϊκού απελευθερωτικού αγώνα και τον Μάη του 1943 βγαίνει στο βουνό, απ’ όπου καλεί όλους τους Έλληνες πατριώτες να μιμηθούν το παράδειγμά του και να ενταχτούν στο ΕΑΜ.
Η αφοσίωσή του και η πίστη του στη δύναμη και το δίκιο του λαού, οι μεγάλες στρατιωτικές ικανότητές του και το κύρος του, τον αναδεικνύουν αρχηγό του ένδοξου Ελληνικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού (ΕΛΑΣ).
Σε άρθρο του Κώστα Μαραγκουδάκη για τον δοξασμένο στρατηγό (Ριζοσπάστης, 31/5/2003) αναφέρεται χαρακτηριστικά:
«(…)Το Γενάρη 1943 ο στρατηγός Σαράφης βρίσκεται στη Θεσσαλία. Ολη του τη σκέψη απασχολούσε η δημιουργία ενωμένου αντάρτικου στρατού και συνεπώς η συνεργασία με ΕΑΜ και ΕΛΑΣ. Σύγκρουση με αυτές τις δυνάμεις σήμαινε εμφύλιο πόλεμο. Περιοδεύοντας τη Θεσσαλία, ο στρατηγός διαπίστωσε ότι αρκετοί από τους αξιωματικούς των ομάδων Κωστόπουλου, Σίμου Βλάχου κ.ά. πιο πολύ έβλεπαν σαν αντίπαλο το ΕΑΜ, παρά τον κατακτητή.
Με τις προκλήσεις Κωστόπουλου, το τμήμα του, μαζί και ο στρατηγός Σαράφης, αφοπλίζονται. Στη διάρκεια κράτησής τους διαπιστώνει ότι οι ΕΛΑΣίτες πιο πολύ φρόντιζαν τους αφοπλισμένους, παρά τον εαυτό τους. Σε συνάντηση με τον Τάσο Λευτεριά και τον Ηλία Μανιάτη τούς επετράπη ελευθερία κινήσεων.
Παρ’ όλα αυτά, ενώ οι αφοπλισμένοι αξιωματικοί φοβούνταν για τη ζωή τους, ο Σαράφης συλλογιζόταν: Δεν έχω καμιά ψυχική επαφή μ’ αυτούς. Καμιά αλληλεγγύη, μικροσυμφέροντα, εγωισμοί, έλλειψη κάθε πειθαρχίας και σεβασμού. «Συνέκρινα – γράφει -αυτούς, με τους αντάρτες του ΕΛΑΣ και το λαό και κατέληγα στο συμπέρασμα ότι κακώς πηγαίνουμε να φτιάξουμε ξεχωριστό στρατό, αντάρτικο στις διαταγές των Αγγλων. Οι ΕΛΑΣίτες αποδείχνονται ανώτεροι σε οργάνωση – πειθαρχία, θάρρος, αλληλεγγύη, συμπεριφορά στο λαό».
Στις 7 Απρίλη 1943 ανακοινώνεται στον Σαράφη ότι είναι ελεύθερος: Αν θέλετε, ελάτε στον ΕΛΑΣ ή κάντε ομάδα στη Θεσσαλία. Τα ίδια ακούει στη συνάντηση με ΑΡΗ και ΣΑΜΑΡΙΝΙΩΤΗ.
Οχι, απαντά, ζητώ να αναλάβω υπηρεσία στον ΕΛΑΣ.
Ελεύθερος, κατεβαίνει – με ταξίδι ημερών – στην Αθήνα για συνάντηση με την ΚΕ του ΕΑΜ. Πριν ξεκινήσει, εντυπωσιάζεται από τη Συνέλευση 500 ανταρτών του ΕΛΑΣ στην Κολοκυθιά: Με απόλυτη ισότητα, γράφει, έλεγαν ελεύθερα τη γνώμη τους όσοι ζήτησαν να μιλήσουν. Μου έκανε εντύπωση ο τρόπος οργάνωσης της Συνέλευσης, η πειθαρχία, η ελευθερία, η απλότητα. Η ορθή κρίση και η ώριμη σκέψη των ανταρτών. Η συμμετοχή τους στις αποφάσεις της διοίκησης. Φεύγοντας για Αθήνα, διακρίνει καθαρά στα πρόσωπα των ανταρτών που τον γνωρίζουν τη χαρά και τα αισθήματα της αγάπης τους.
Στην Αθήνα, μετά τη συνάντησή του με την ΚΕ του ΕΑΜ, οριστικοποιείται η θέση του στρατηγού Σαράφη στον ΕΛΑΣ. Ύστερα από νέα πορεία 9 ημερών από Αθήνα, φτάνει στις 19 Μάη 1943, στην Καλοσκοπή Ρούμελης, όπου τον περίμενε ο ΑΡΗΣ. Σ’ όλη αυτή τη διαδρομή εδραιώνει τις εντυπώσεις του για την ποιότητα του ΕΛΑΣ, το υψηλό ηθικό των ανταρτών, το θετικό ρόλο των οργανώσεων του ΕΑΜ. Την ίδια μέρα γίνεται η πρώτη συνεδρίαση της Διοίκησης του Γενικού Στρατηγείου του ΕΛΑΣ, που θα διευθύνει όλο τον αγώνα.(…)»
Μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας ο στρατηγός Σαράφης θα ανταμειφτεί για τις υπηρεσίες του στο λαό, από τις ξενόδουλες μεταβαρκιζιανές κυβερνήσεις: Μαζί με άλλους αξιωματικούς που συμμετείχαν στην Εαμική Αντίσταση θα τον εξορίσουν στη Σέριφο (1946), στη Μακρόνησο (1948) και στον Αη Στράτη. Ο στρατηγός, μαθημένος στις διώξεις δεν θα υποκύψει ούτε αυτή τη φορά, δεν θα λυγίσει.
Ο λαός αναγνωρίζοντας τις υπηρεσίες του και την προσφορά του και ενώ ο στρατηγός βρίσκεται εξόριστος, θα τον εκλέξει με το ψηφοδέλτιο της ΕΔΑ στις εκλογές του 1951 και το 1956, όταν η ΕΔΑ θα βρεθεί στη θέση της αξιωματικής αντιπολίτευσης (στο μεταξύ ο Στέφανος Σαράφης έχει εκλεγεί Γενικός Γραμματέας του κόμματος).
Και από αυτό το μετερίζι ο στρατηγός θα συνεχίσει να υπερασπίζεται με συνέπεια τα συμφέροντα του λαού. Θα αντιταχτεί σθεναρά στην εγκατάσταση αμερικανικών βάσεων στην Ελλάδα, από το βήμα της βουλής αλλά και με αποκαλυπτική αρθρογραφία και ομιλίες, προκαλώντας το μίσος των Αμερικανών ιμπεριαλιστών και της κυβέρνησης.
Στις 31 του Μάη 1957, ένα αυτοκίνητο που οδηγούσε Αμερικανός στρατιωτικός θα κόψει το νήμα της ζωής του δοξασμένου στρατηγού.
Ο Στέφανος Σαράφης υπήρξε σε όλη του τη ζωή ακούραστος και αλύγιστος μαχητής, μπροστάρης στους αγώνες του λαού για τη λευτεριά και το δίκιο και υπερασπιστής των λαϊκών συμφερόντων. Η διαστρέβλωση και το ξαναγράψιμο της ιστορίας που επιχειρείται στις μέρες μας δεν μπορούν να αμαυρώσουν ή να σβήσουν την τρισένδοξη εποποιία της Εαμικής Αντίστασης, τους αγώνες και τις θυσίες μυριάδων αγωνιστών για τη λευτεριά, την ανεξαρτησία την ειρήνη, για μια δίκαιη κοινωνία με το λαό να κάνει κουμάντο στον τόπο του.
Στη μνήμη του λαού μας και στα αυριανά βιβλία της Ιστορίας η μορφή του δοξασμένου στρατηγού του ΕΛΑΣ Στέφανου Σαράφη θα κατέχει πάντα θέση ξεχωριστή.
21 Μάη 1942:
Ο Άρης Βελουχιώτης ορκίζει τους πρώτους αντάρτες του ΕΛΑΣ (Άγνωστη μαρτυρία)
Στις 21 Μάη του 1942, στη Σπερχειάδα της Φθιώτιδας, ο Άρης Βελουχιώτης ορκίζει τους πρώτους μαχητές του ΕΛΑΣ. Αυτός είναι ο όρκος της πρώτης αντάρτικης ομάδας στη Ρούμελη, που τον έγραψε ο ίδιος ο Άρης:
«Εγώ παιδί του ελληνικού λαού, ορκίζομαι να αγωνιστώ πιστά από τις τάξεις του ΕΛΑΣ, χύνοντας και την τελευταία ρανίδα του αίματος μου, σαν γνήσιος πατριώτης για το διώξιμο του εχθρού από τον τόπο μας, για τις ελευθερίες του λαού μας, κι ακόμα να είμαι πιστός και άγρυπνος φρουρός προστασίας στην περιουσία και το βιος του αγρότη. Δέχομαι προκαταβολικά την ποινή του θανάτου αν ατιμάσω την ιδιότητά μου ως πολεμιστής του Έθνους και του λαού και υπόσχομαι να δοξάσω και να τιμήσω το όπλο που κρατώ και να μην το παραδώσω αν δεν ξεσκλαβωθεί η Πατρίδα μου και δε γίνει ο λαός νοικοκύρης στον τόπο του.»
Ο αντιστασιακός Γιώργος Φράγκος ήταν απ’ τους πρωτεργάτες του αντάρτικου και της εδραίωσης του ΕAM στη Λαμία και στο νομό Φθιώτιδας, μαζί με τον Γιώργη Γιαταγάνα και τον Άρη Βελουχιώτη και για χρόνια στέλεχος του ΚΚΕ. Φυλακίστηκε και εξορίστηκε, αλλά μέχρι το τέλος της ζωής του έμεινε πιστός στις αρχές και στα ιδανικά του ΚΚΕ.
Στο περιοδικό της ΠΕΑΕΑ-ΔΣΕ «Εθνική Αντίσταση» δημοσιεύτηκαν αποκλειστικά, σε δυο συνέχειες, στα τεύχη 172 και 173 (αυτό που κυκλοφορεί τώρα), οι πολυσέλιδες πολύ ενδιαφέρουσες αναμνήσεις του. Με γλαφυρό τρόπο περιγράφει τα ιστορικά γεγονότα της εποχής εκείνης, καθώς και τις δυσκολίες και τις κακουχίες που ζούσαν οι ηρωικοί κομμουνιστές προκειμένου να αναπτυχθεί και στεριώσει η ΕΑΜική Αντίσταση. Πολύ σημαντική είναι επίσης και η περιγραφή άγνωστων πτυχών του χαρακτήρα των πρωταγωνιστών της ΕΑΜικής Αντίστασης, όπως του Άρη Βελουχιώτη, του Γιώργη Γιαταγάνα, κ.ά.
Από τις αναμνήσεις του Γιώργου Φράγκου μεταφέρουμε αποσπάσματα στα οποία ο αγωνιστής αναφέρεται στη συγκρότηση της πρώτης αντάρτικης ομάδας στη Σπερχειάδα και στη δράση της.
***
(…)Φτάσαμε σ’ ένα χαμηλό σπιτάκι που στην πόρτα στέκονταν οι νοικοκύρης ο Μήτσος Μερεσιώτης, παλιός σύντροφος καπνεργάτης. Με τράβηξε μέσα και αμπάρωσε την πόρτα. Μέσα ήταν 15 περίπου στελέχη των οργανώσεων Φθιώτιδας, Φωκίδας και Ευρυτανίας, ο Άρης και ο Γιαταγάνας. Είχανε κάνει προμήθεια από ψωμί, ελιές και τσιγάρα.
Την συνδιάσκεψη την άνοιξε ο σ. Γιαταγάνας αναπτύσσοντας το σκοπό της. Δεύτερος μίλησα εγώ για την ανάπτυξη της οργανωτικής δουλειάς του Κόμματος, καθώς και του ΕΑΜ και τρίτος ο σ. Κλάρας (Άρης) με το θέμα πολιτικοστρατιωτική κατάσταση και οργάνωση του αντάρτικου κινήματος. Μίλησαν όλοι οι σύντροφοι και πάρθηκαν αποφάσεις με καθήκοντα. Η κάθε οργάνωση να βγάλει τους συντρόφους που θα ’παιρναν μέρος στο αντάρτικο, εξεύρεση οπλισμού και δραστηριοποίηση των οργανώσεων για τη βοήθεια της πρώτης αντάρτικης ομάδας, τόσο επισιτιστικά όσο και να κρατιέται ταχτική σύνδεση μαζί της. Ο χώρος του ξεκινήματος που είχε καθοριστεί από τον Άρη, ήταν η Σπερχειάδα. Παράλληλα πήρα την εντολή εκτός της Επαρχίας Δομοκού να περάσω και στην Δυτική Φθιώτιδα μια και από κει θα ξεκινούσε η ομάδα.
Έτσι τέλειωσε η πρώτη συνδιάσκεψη και ένας – ένας φεύγαμε από το ιστορικό αυτό σπίτι. Τα θεμέλια για τον αντάρτικο αγώνα τα βάλαμε και ο σ. Άρης αναλάμβανε την αρχηγεία με τις ευχές όλων μας.
(…)Η Ομάδα ξεκινά
Η πρώτη οργανωμένη αντάρτικη ομάδα με τον Άρη επικεφαλής ξεκινά από την Σπερχειάδα για την Οξιά. Ο αριθμός της δεν είναι μεγάλος και την αποτελούσαν εκτός από τον Άρη ο Νίκος Λέβας και ο αδελφός του από την Ομβριακή, ο Ξενοτρούλιας Βασίλης, ο Μαστροκώστας, ο λεγόμενος Θάνος, απ’ τη Σπερχειάδα, ο Προβιάς από τον Άγιο Γεώργιο και 5-6 άλλοι από τη Δυτική Φθιώτιδα. Όλων μας η σκέψη και η φαντασία μας έτρεχε κοντά τους εκεί ψηλά στα βουνά.
Θ’ αντέξουν, θα κρατηθούν από την κούραση τις κακουχίες και την πείνα;
Έφτασα στο Πλατύστομο, τράβηξα για τον Αλευρόμυλο του Πλατιά. Ο αδελφός του ήτανε γραμματέας της οργάνωσης. Έμεινα δυο μέρες, συνεδριάσαμε και καλέσαμε από την Μακρακώμη τον Γιάννη Λιάσκα. Ταχτοποιήσαμε το οργανωτικό πρόβλημα των τομέων. Η Μακρακώμη με το Πλατύστομο, τη Γιαννιτσού, Μάκριση, Αρχάνι και Τσούκα ένας Τομέας. Από τη Λιάσκα πληροφορήθηκα ότι η ομάδα ξεκίνησε και ανέβηκε για τον Πύργο.
Στο χωριό είχε έλθει από τη Λαμία ο Στεφανής που είχε το καφενεδάκι στη Λαμία που βλεπόμασταν με τον Γιαταγάνα. Με τις συλλήψεις που κάνανε οι Ιταλοί έφυγε με την οικογένειά του γιατί κάτι μυρίστηκαν για το ρόλο που έπαιζε. Πήγα σπίτι του και αμέσως με έφερε σε επαφή με τον γραμματέα της οργάνωσης, τον Κώστα Ζάχο, έναν εξαίρετο αγωνιστή που στο δεύτερο αντάρτικο σκοτώθηκε. Συνεδριάσαμε την οργάνωση και βάλαμε όλα τα θέματα του αγώνα. Ορίσαμε ότι ο Πύργος θα γίνει η βάση του τομέα με τα γύρω χωριά.
Το βράδυ ακούσαμε βόμβο αεροπλάνου που στριφογύριζε πάνω στα βουνά. Ήμασταν όλο αγωνία νάναι συμμαχικό θα κάνει ρίψεις, ας ελπίσουμε νάναι έτσι, και νάχει επιτυχία.
Εδώ έμαθα ότι στον Άγιο Γεώργιο είναι ο τηλεγραφητής, Μάκρας Δημ.. παλιός σύντροφος και γνώριμος. Την άλλη μέρα βρέθηκα στον Άγιο Γεώργιο και τράβηξα ευθεία για το τηλεγραφείο. Μιλήσαμε αρκετή ώρα για την οργάνωση. Του ανέθεσα υπεύθυνα για τη δημιουργία τομέα και προπαντός το πρόβλημα της οργάνωσης του ΕΑΜ. Με στεναχώρησε όμως η είδηση που μου είπε ότι ο Προβιάς που καταγόταν από κει δραπέτευσε από την ομάδα. Δεν έμεινα άλλο και έφυγα αμέσως για το Καρπενήσι. Η είδηση αυτή ήτανε μια μεγάλη απογοήτευση για μένα. Τι άραγε δεν πήγε καλά στην ομάδα; Με τη σκέψη και την αγωνία έφτασα και πήγα στο καφενεδάκι που είχαν συστηθεί να δω τον σ. Καπλάνη. Με βόλεψε σ’ ένα δωματιάκι ενός σπιτιού και ανέλαβε να ειδοποιήσει τον δημοσιογράφο σ. Μπακόλα γραμματέα της οργάνωσης.
Το βράδυ κάναμε μια σύσκεψη οι τρεις μας και πήρα μια έκθεση της όλης δουλειάς που κάναμε. Επίσης ότι ετοιμάζονταν να βγει μια δεύτερη ομάδα που θα παίρνε μέρος και ο σ. Καπλάνης και ότι στη Λάσπη είχαν 4-5 παιδιά έτοιμα.
Την άλλη μέρα έφθασε σημείωμα από τον Άρη πως η ομάδα του βρισκόταν πάνω από το χωριό Λάσπη, μέσα στα έλατα και καλούσε, δεν ξέρω πώς τόμαθε, να κατέβω να τον συναντήσω και πως θα με περίμενε στο γεφυράκι της δημοσιάς σε μια παράγκα που θα με παραλάμβανε κάποιος.
Το πρωί ξεκίνησα και σαν έφτασα συνάντησα τον σ. Κώστα Τσάμη. Μούδειξε με το χέρι το μέρος που θα έβρισκα την ομάδα πάνω από το Μύλο. Ανέβηκα την ανηφοριά και κάτω από πανύψηλα έλατα ήταν ξαπλωμένοι οι αντάρτες, (όλοι-όλοι, μαζί με τον Άρη πέντε), ο Λέβας, ο Νίκος με τον αδελφό του, ο Θάνος και ο Ξενοτρούλιας.
Ο Άρης παράμερα μου ’κανε νεύμα να τον πλησιάσω. Εκτός από τα δικά τους τουφέκια που είχανε, κουβαλούσαν άλλα τόσα μ’ ένα σάκο χειροβομβίδες. Κατάλαβα αμέσως πως όπως ο Προβιάς έφυγε, έτσι και με τους άλλους έγινε που λείπανε από την ομάδα. Με πήρε ο Άρης παραπέρα και καθίσαμε. Ήταν πολύ στεναχωρημένος.
«Τι έγινε βρε Θανάση, πούναι οι άλλοι πούχες μαζί σου;». Μου διηγήθηκε, ο Προβιάς τόσκασε τη νύχτα που τον βάλανε σκοπό. Οι άλλοι, ένας – ένας μου ζήτησαν να επιστρέψουν στα σπίτια τους, δεν άντεξαν την κούραση των μετακινήσεων και την έλλειψη τροφίμων. Κάναμε πορείες για να συνηθίσουν στις κακουχίες, ένα είδος γυμνάσια, μα και τούτοι που μείνανε είναι όλο γκρίνια. Ξέρεις Γιώργο, μου λέγει, τους φοβάμαι δεν έχω κλείσει μάτι τρεις μέρες, δεν ξέρω ίσως να μην το ξεκίνησα καλά,είμαι στεναχωρημένος.
«Θανάση, του λέω, μην χάνεις την ψυχραιμία σου και το θάρρος, στην Παρνασίδα ο Χουλιάρας μαζί με 5-6 άλλους καλούς συντρόφους έχουν βγει στο βουνό. Εδώ σου έχουμε έτοιμους πέντε παιδιά Λασπιότικα, θα κατέβω στο χωριό να τα κανονίσω, να τους πάρεις μαζί σου και πως η οργάνωση του Καρπενησίου θα βγάλει και ομάδα. Μα δεν είναι ταχτική αυτή που κρατάς, νηστικό αρκούδι δεν χορεύει».
Ο Γιαταγάνας παραγγέλλει ν’ αρχίσεις εμφανίσεις στο χωριό και όχι γυμνάσια στα έλατα και ακόμη έχω να σου πω αυτού που γυρίζετε πάρτε και κανένα σφαχτό. Μιλήστε τους για τους σκοπούς σας και δώστε τους μια απόδειξη ότι σα λευτερωθούμε θα πληρωθούν από το Ελληνικό Δημόσιο. Ξεχνάς τα παλικάρια του ’21; Γέλασε με την καρδιά του. «Αυτό σκεπτόμουνα ρε Γιώργο, δεν έπαιρνε άλλο νερό το αυλάκι».
Το βράδυ κατέβηκα στο χωριό στο σπίτι του Κώστα Τσάμη. Κανονίσαμε για τα παιδιά και το ίδιο βράδυ αργά θα έρχονταν ο Τσάμης να μας πάρει. Εκεί βρήκα και τον Μπακόλα από το Καρπενήσι, μαζί του είχε και δύο κιλά κεράσια για τους αντάρτες.
Ανέβηκα στην ομάδα. Ήτανε ώρα 11 περίπου. Ήρθε ο Τσάμης και μας πήρε. Ο καιρός ήταν στο κακά του χάλια, δυνατή βροχή, αστραπές και κεραυνοί αδιάκοποι φώτιζαν ολόγυρα μας. Πήραμε όλοι από δυο τουφέκια και κατηφορίσαμε. Η βροχή περνούσε από το λαιμό και κατέβαινε στα πόδια. Τρεις φορές πέρασαν κεραυνοί πολύ κοντά μας, που μας γονάτιζαν. Φθάσαμε στο δρόμο και παράμερα μπήκαμε σε μια παράγκα. Μέσα καθόταν ο Μπακόλας και τα παιδιά που θάβγαιναν στο βουνό. Όλη νύχτα συνεδριάζαμε. Βάλαμε τότε τα νέα καθήκοντα και προπαντός να κάνουν την πρώτη τους εμφάνιση σε χωριό. Μια καινούργια ζεστασιά φάνηκε στα πρόσωπα όλων.
Τα χαράματα η ομάδα ξεκίνησε με τον προορισμό να κάνει την πρώτη της εμφάνιση. Δεν ξημέρωσε καλά, πήρα τον δρόμο του γυρισμού στη Δυτική Φθιώτιδα για την Σπερχειάδα αφού θα έστελνα έναν σύνδεσμο για την επαρχία Δομοκού στο Δερελή. να προσπαθήσουν να μαζέψουν τρόφιμα όπως είχαμε μιλήσει με τον Άρη. Πέρασα από τον Άγιο Γεώργιο, είδα τον Μάκρα και του μίλησα για τρόφιμα που να συγκεντρωθούν στο Παλαιόκαστρο, που γρήγορα θα περνούσε η ομάδα από κει. Στον Πύργο και Μακρακώμη ο Λιάσκας με τοποθέτησε σε μια παράγκα που είχε άχυρα, γιατί ο γαμβρός του φοβόταν. Στη Μακρακώμη. είχε φρουρά Ιταλική και αστυνομία που γυρνούσαν και μπαίναν και στα σπίτια. Το βράδυ συνεδριάσαμε και διαπίστωσα ότι είχε γίνει καλή δουλειά στο ΕΑΜ, με πρόσωπα σεβαστά, νοικοκυραίους και επιστήμονες.
Πήρα μια σύνδεση για τη Σπερχειάδα στο σπίτι του Σπύρου Οικονόμου, που ζούσε με τη μάνα του την λεγόμενη αργότερα ανταρτομάνα. Εδώ η οργάνωση ήταν η πιο καλή από ποσότητα και ποιότητα. Είχε παλιούς συντρόφους, την Γερομόδα, Καραγιώργο, Νικολόπουλο και πολλούς άλλους. Οι πιο πολλοί τώρα είναι νέοι με ζωντάνια όπως ο Μπαλαγιάννης που έγινε γραμματέας της Κομματικής Οργάνωσης, αλλά καθυστερούσε στο ΕΑΜ. Γι’ αυτό έθεσα καθήκοντα να δουν ορισμένα πρόσωπα και να κανονίσουν μια σύσκεψη να τους μιλήσω.
Πράγματι έγινε και ήρθαν καμιά δεκαριά όλοι τους νοικοκυραίοι του χωριού, έμποροι, επαγγελματίες κλπ, στο σπίτι του έμπορα Ράπτη. Τους ανέπτυξα τους σκοπούς του ΕΑΜ και πως αρχίζει ο αντάρτικος αγώνας κατά των καταχτητών. Όλοι τους δέχτηκαν και σχημάτισαν μια επιτροπή. Την άλλη μέρα είχα ένα ραντεβού με τον απόστρατο συνταγματάρχη Σπαθή σ’ ένα χωριό έξω από την Σπερχειάδα. Του μίλησα αλά είχε μερικές αντιρρήσεις και ότι θα κατέβαινε στη Λαμία να πληροφορηθεί σχετικά. Αργότερα όταν τον κάλεσε ο Άρης πιο πάνω από την Σπερχειάδα και κουβέντιασαν, δέχτηκε να συνεργαστεί και όταν φούντωσε το αντάρτικο, και ο αγώνας μεγάλωσε, πέρασε στις γραμμές μας σαν διοικητής της πολιτοφυλακής Στερεάς Ελλάδας.
Τις μέρες αυτές άρχισαν να φθάνουν οι πρώτες πληροφορίες ότι γιόμισαν τα βουνά αντάρτες. Αυτά έλεγε ο πολύ κόσμος. Εμφανίζονταν στα χωριά με ελληνικές σημαίες και τραγουδούσαν το «Μαύρη η Νύχτα στα βουνά, ο κλέφτης ξεσπαθώνει». Ο κόσμος με τη φαντασία του τα μεγάλωνε και οι καρδιές του λαού μας φτερούγιζαν από χαρά και συγκίνηση. Το Καρπενήσι έβγαλε και αυτό τη δικιά του ομάδα με τον Καπλάνη και τον Πριόβολο. Μια άλλη ομάδα από τη Στυλίδα έχει χτυπήσει στο δρόμο της Χαλκομάτας ένα ιταλικό αυτοκίνητο.
Στο μεταξύ παίρνω ειδοποίηση από τον Γιαταγάνα να κατέβω στη Λαμία και να πάρω τα μέτρα μου. Φεύγω για την επαρχία Δομοκού να κατέβω στη Λαμία γιατί από το δρόμο Μακρακώμης είναι αδύνατο να περάσω, από τα πολλά φυλάκια των Ιταλών. Ο δρόμος που θα κάνω δεν είναι λίγος. Σπερχειάδα – Δερελή – Αγ. Γεώργιος – Λαμία.
Έφτασα το βραδάκι στο σπίτι μου τελείως εξαντλημένος. Το πρωί ήρθε ο Γιαταγάνας, με είδε στην κατάσταση που ήμουνα, σκελετωμένος και κουρασμένος και μου είπε να καθίσω λίγες μέρες να ξεκουραστώ, ότι θα ερχόταν να με βλέπει. Μιλήσαμε γενικά για την ανάπτυξη του κινήματος, στην επαρχία Δομοκού – Δυτική Φθιώτιδα, του Καρπενησίου, καθώς και για την συνάντηση με τον Άρη και τα γεγονότα που έγιναν στις ομιλίες που είχα μαζί του και τις οδηγίες που του έδωσα, αφήνοντας την πρώτη ταχτική του. μπαίνοντας άμεσα στο ζήτημα των εμφανίσεων.
Ο σ. Γιαταγάνας με κατατόπισε για την κατάσταση της Λαμίας, για τις καινούριες συλλήψεις καθώς για την περιοχή Αν. Φθιώτιδας και Παρνασσίδας. Στη Λαμία η οργάνωση, παρά τις συλλήψεις, είχε φουντώσει. Πολλά καινούρια στελέχη ξεπήδησαν. Στην Α. Φθιώτιδα η ομάδα Μπεγνή με προσχώρηση και άλλων μπήκε στα κανάλια και την καθοδήγηση της δικιά μας. «Η δουλειά πλάτυνε πολύ Γιώργο και η πλάτη μου δεν την σηκώνει. Γι’ αυτό θα γράψω στην KE να μου στείλουν ανθρώπους». Συμφωνήσαμε γι’ αυτό και έφυγε. Σε δυο μέρες ξανάρθε. Τον είδα νευριασμένο. Καθίσαμε αφού η αδελφή μου μας έφτιαξε από έναν καφέ κριθαρένιο. «Τι έχεις βρε Γιώργο και είσαι στεναχωρημένος;»
Ο Άρης μου λέγει πέρασε στην Επαρχία Δομοκού, μπήκε στο κτήμα του Μαραθέα. τον σκότωσε και πήρε ομήρους το παιδί του και το παιδί του επιστάτη Τράκα. Όπως θα ξέρεις ο Μαραθέας έβαλε τους φίλους του Ιταλούς και σκότωσαν 11 κολίγους που είχε στο κτήμα του γιατί του φάγανε μερικά κουκιά.
Ο Αρης μου ’στειλε γράμμα για τον Μαραθέα ν’ αποκαταστήσει οικονομικά τις οικογένειες των θυμάτων καθώς και μια προκήρυξη προς τον λαό και την αστυνομία, να την τυπώσουμε. Το πράγμα αυτό μαθεύτηκε στην Αθήνα και η ΚΕ με ειδοποίησε να κατσαδιάσουμε τον Άρη και ν’ αφήσει τα παιδιά ελεύθερα. Η ομηρία αυτή είναι αντίθετη με τις αρχές μας, και πρέπει Γιώργο να φύγεις αμέσως να τον συναντήσεις και βάλτου άγρια χέρι.
Την άλλη μέρα έφυγα για την επαρχία Δομοκού. Στα μεταλλεία με πληροφόρησαν πως ο Άρης έκανε συνάντηση με τον [Νάκο] Μπελή και τον Κώστα Κέδρο και τους πήρε μαζί του. Η ομάδα είχε μεγαλώσει σε 25 αντάρτες και πέρασε για το Πλατύστομο. Στο Δερελή δεν είχαν ιδέα που βρίσκεται η ομάδα. Στο Μύλο που πήγα του Πλατιά, μόλις είχε έρθει σύνδεσμος και έφερνε σημείωμα του Άρη, να πάνε ψωμιά στην ομάδα. Οι σύντροφοι του Πλατύστομου μάσανε αμέσως αρκετά καρβέλια. Τα βάλανε σ’ ένα τσουβάλι από τη μια μεριά και γω από την άλλη, γιατί ήμουν τσακισμένος από την κούραση, και φύγαμε μαζί με τον σύνδεσμο για την Γιαννιτσού. Τη μέρα αυτή έκανε πολύ ζέστα. Σαν φτάσαμε κοντά στο χωριό απέναντι από το μονοπάτι που πηγαίναμε σε μια πλαγιά κάθονταν ξαπλωμένο ένα απόσπασμα 20 χωροφυλάκων.
Με τις εμφανίσεις των ανταρτών και τον σκοτωμό του Μαραθέα γιόμισε η ύπαιθρος αποσπάσματα. Τρόμαξα γιατί ζυγώσαμε απέναντί τους και δίχως να χάσω την ψυχραιμία μου καθώς και ο συνοδός μου τους χαιρετήσαμε εγκάρδια και αδιάφορα δίχως να μας ενοχλήσουν. Εκεί λίγο πιο πάνω έπρεπε να στρίψουμε αριστερά να περάσουμε τον αυχένα και να κατεβούμε στη ρεματιά. Μόλις και δεν φαινόμασταν από το απόσπασμα χτυπήσαμε το άλογο και κατρακυλήσαμε. Με την ψυχή στο στόμα παραμερίσαμε για λίγο και περιμέναμε να δούμε μήπως μας ακολούθησαν.
Ευτυχώς επικρατούσε ησυχία και αποφασίσαμε να πάρουμε τον ανήφορο μέσο στο πυκνό δάσος. Όταν σχεδόν φτάσαμε λίγο πιο κάτω από την κορυφή ακούστηκε ένα σφύριγμα. Σε λίγο βγήκε μπροστά μας ο Βασίλης Ξενοτρούλιας. Μας αναγνώρισε και μας υπέδειξε που να προχωρήσουμε. Σε λίγο φάνηκε ο Άρης. Χαιρετηθήκαμε και καθίσαμε στα χαμόκλαδα. Δίχως περιστροφές του μίλησα για τα παιδιά. Του ανέπτυξα τις θέσεις μας για την ομηρία, την εντολή της ΚΕ και τη δική μας, ν’ αφήσει τα παιδιά ελεύθερα. Με κοίταξε κάπως περίεργα. Είδα ότι είχε αλλάξει η ψυχοσύνθεσή του, από τότε που ανταμώσαμε στη Λάσπη. «Δεν γίνεται», μου λέγει. Σεις των πολιτικών οργανώσεων τα βλέπετε με το δικό σας μάτι. Πώς θέλετε ν’ αφήσω τα παιδιά τώρα που γνώρισαν πρόσωπο και πράγματα, και σαν γυρίσουν σπίτια τους θα κάψουν οικογένειες ανταρτών, συντρόφους συνδέσμους των χωριών και στο κάτω κάτω δεν είναι απόλυτα στο χέρι μου. Η ομάδα δεν συμφωνεί να τους αφήσουμε. Ο γιος του Μαραθέα είναι άρρωστος, το παιδί του επιστάτη μας έκανε πρόταση να γίνει αντάρτης. Όπως βλέπεις έχω προβλήματα, θα το θέσω θέμα στη συνέλευση της ομάδας και ό,τι απόφαση παρθεί αυτή θα εκτελέσω.
Επέμεινα ξανά ότι δεν μπορεί να αγνοεί την εντολή και πολύ περισσότερο της ΚΕ. Τη στιγμή αυτή κατηφόρισε και ήρθε κοντά μας ο Νάκος Μπελής «φτηνά τη γλίτωσε τούτος εδώ ο σ. από μένα στην Ομβριακή που με αντάμωσε, είπε μιλώντας του Άρη, αλλά βγήκανε σωστά τα λόγια του». Μου έσφιξε το χέρι και μου είπε να καθήσω να φάμε γιατί είχε μια προβατίνα στη χόβολη της φωτιάς. Πρώτη φορά μάθαινα σφαχτό χωμένο στη φωτιά με το τομάρι. Τους ευχαρίστησα, πως ήταν ανάγκη να φύγω. Να προσέξουν, γιατί πιο κάτω υπήρχε απόσπασμα. Μίλησα στον Άρη ότι οι Ρουμανόβλαχοι και άλλα τσιράκια γυρίζουν και τρομοκρατούν τα χωριά και ιδιαίτερα στην επαρχία Δομοκού και ότι θα έπρεπε να χτυπηθούν και να γίνονται εμφανίσεις στα χωριά.
Τους χαιρέτισα και τους είπα με την πρώτη ευκαιρία θα τους ξαναδώ.
Η ομάδα από κει τράβηξε για το Πιτσωτά και ξανακατέβηκε στην επαρχία Δομοκού. Προχώρησε στη Χιλιαδού και από κει για τα βλαχοχώρια του Αλμυρού. Εκεί βρέθηκε στην ανάγκη να συγκρουσθεί με τα αποσπάσματα της χωροφυλακής στο Χαζοπλή, τον Αύγουστο και να πιαστεί ο Νίκος Λέβας και ο Παρίσης, που μεταφέρθηκαν στη Λαμία. Από τους βασανισμούς πέθανε ο Λέβας και ο Παρίσης εκτελέστηκε.
Αυτά ήσαν τα πρώτα θύματα των ανταρτών μας και πέθαναν σαν ήρωες για τον αγώνα της λευτεριάς.(…)
Η Μάχη της Σοδειάς
Καλοκαίρι 1944
Έγινε γνωστή ως η «Μάχη της Σοδειάς». Κάνουμε λόγο για τον αγώνα του ΕΑΜ για να εξασφαλίσει το ψωμί του λαού και ταυτόχρονα να στερήσει πολύτιμα εφόδια από τη Γερμανική πολεμική μηχανή. Το καλοκαίρι του 1944 με σύνθημα «Ούτε σπυρί στάρι στους κατακτητές» οι αντάρτες του ΕΛΑΣ μαζί με το βασανισμένο λαό ρίχνονται στη μάχη κατά των Γερμανών κατακτητών που ήθελαν να ληστέψουν τον ιδρώτα και το αίμα των Ελλήνων αγροτών. Άρχισε έτσι η «Μάχη της Σοδειάς ».
Θέατρο της μάχης ο Θεσσαλικός κάμπος. Οι ναζί κατακτητές το καλοκαίρι του 1944, είχαν στον έλεγχό τους τις πόλεις Τρίκαλα, Καλαμπάκα, Καρδίτσα, Λάρισα, Αγιά, Βόλο. Ολόκληρη η ύπαιθρος βρίσκεται στον έλεγχο του ΕΛΑΣ. Οι Γερμανοί όταν πήγαιναν στην ύπαιθρο, αντιμετωπίζονταν απ' τους γκράδες των αγροτών. Οταν οι φασίστες προσπαθούσαν να λεηλατήσουν το θερισμό, ο ένοπλος ΕΛΑΣ ήταν «παρών». Τα «κόκκινα στάχυα» θέριζαν όχι μόνο τους αγρούς στο θερισμό, αλλά θέριζαν και τον ξένο κατακτητή... Θέριζαν οι αγρότες τη λευτεριά...
Τι προηγήθηκε
Από τον Ιούνιο του 1944, μια αδιάκοπη μάχη νέας μορφής ξετυλίγεται σ’ όλη την έκταση της «γόνιμης» Ελλάδας, δηλαδή στις περιοχές που παράγουν σιτάρι και καλαμπόκι. Οι Γερμανοί και η Κυβέρνηση των συνεργατών βάζουν σ’ ενέργεια τα πάντα για ν’ αρπάξουν την καινούρια σοδειά. Σκοπός τους είναι, μαζί, να εφοδιάσουν τα στρατεύματα Κατοχής, που η επιμελητεία τους όλο και περισσότερο απογυμνώνεται, και να στερήσουν τους αντάρτες από μέσα διατροφής που θα τους βοηθούσαν να κρατήσουν έναν καινούργιο «χειμώνα» στα απόρθητα λημέρια τους. Οι Γερμανοί και οι ντόπιοι συνεργάτες τους δεν είχαν κανέναν ενδοιασμό να καταστρέψουν την εγχώρια παραγωγή, εφόσον δεν μπορούσαν να την ελέγξουν, μιας και δεν τους ήταν απαραίτητη για τη συντήρηση της κατεχόμενης ζώνης. Αντίθετα, τόσο για τον ΕΛΑΣ όσο και τους πληθυσμούς που είχαν υποστεί τις συνέπειες των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων, η παραγωγή αυτή ήταν κυριολεκτικά ζήτημα επιβίωσης.
Σε «Ειδική Διαταγή Επιχειρήσεων» το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ (10/6/1944) με αφορμή τις προθέσεις του κατακτητή επισημαίνει:
«Πρόθεσις του Γενικού Στρατηγείου είναι να εμποδίσει την επιτυχία της ανωτέρω επιδιώξεως των κατακτητών δι’ όλων των εις διάθεσιν των μέσων και εν ανάγκη διά μεγάλων θυσιών εις αίμα, αφ’ ενός δια της εξασφαλίσεως της παραγωγής των αγροτών των πεδινών περιοχών της χώρας και αφ’ ετέρου διά της μεταφοράς και εναποθηκεύσεως εις τα καταφύγια (ασφαλή, πολλαπλά, κλιμακωμένα εις μέγα βάθος και πλάτος της ορεινής ελευθέρας περιοχής) του μέρους της παραγωγής ταύτης, του κατ’ ελάχιστον αναγκαιούντος δια την μέχρι της επομένης εσοδείας διατροφήν των ορεινών πληθυσμών και των τμημάτων του ΕΛΑΣ. Προς τον σκοπόν αυτόν διατάσσει ρητώς και κατηγορηματικώς την προώθησιν προς τας πεδινάς και τας πλουσίας εις γεωργικήν παραγωγήν περιοχάς, μέρους της όλης δυνάμεως του ΕΛΑΣ, εξικνουμένου μέχρι του τρίτου ή τετάρτου ταύτης. Και επιπλέον κατά τας εκάστοτε παρουσιασθησομένας ειδικάς τακτικάς περιπτώσεις κατά περιοχάς και έτερον μέρος της όλης δυνάμεως των τμημάτων του . Στέφανος Σαράφης, υποστράτηγος».
Με βάση τη διαταγή αυτή ο ΕΛΑΣ ανέλαβε επιθετικές ενέργειες κατά των χιτλερικών και των συνεργατών τους που επιχείρησαν να κινηθούν στους κάμπους και ν’ αρπάξουν τη σοδειά από τα χέρια του λαού. Δόθηκαν πλήθος μάχες με επίκεντρο το Θεσσαλικό κάμπο αλλά και αλλού.
Η «Μάχη της Σοδειάς» ήταν μία ιδιότυπη μάχη που μπορούσε να δώσει μόνο ένας πραγματικά λαϊκός στρατός, ένας στρατός δεμένος με το λαό, το οπλισμένο στην κυριολεξία χέρι του.
Χάρη στην αυτοθυσία αυτή λαού και ΕΛΑΣ η σοδειά σώθηκε. Οι αγρότες νοιώθοντας βαθιά ευγνωμοσύνη για την ανεκτίμητη αυτή βοήθεια που τους πρόσφερε ο ΕΛΑΣ έδωσαν πρόθυμα όχι μονάχα της εισφορά που τους είχε ορίσει η ΠΕΕΑ, αλλά και μεγαλύτερες ακόμη ποσότητες.
Το Ντοκουμέντο
Παρουσιάζουμε σήμερα ένα μοναδικό ντοκουμέντο που βρίσκεται στα ΓΑΚ Ν. Ημαθίας. Είναι αφιέρωμα της εφημερίδας «Σπίθα» (Χρονιά Α’, Αριθ. Φυλ. 5) που ήταν «Όργανο της Περιφερειακής Επιτροπής Βέροιας Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας» (Βέροια 8 Αυγούστου 1944).
Θέατρο της μάχης ο Θεσσαλικός κάμπος. Οι ναζί κατακτητές το καλοκαίρι του 1944, είχαν στον έλεγχό τους τις πόλεις Τρίκαλα, Καλαμπάκα, Καρδίτσα, Λάρισα, Αγιά, Βόλο. Ολόκληρη η ύπαιθρος βρίσκεται στον έλεγχο του ΕΛΑΣ. Οι Γερμανοί όταν πήγαιναν στην ύπαιθρο, αντιμετωπίζονταν απ' τους γκράδες των αγροτών. Οταν οι φασίστες προσπαθούσαν να λεηλατήσουν το θερισμό, ο ένοπλος ΕΛΑΣ ήταν «παρών». Τα «κόκκινα στάχυα» θέριζαν όχι μόνο τους αγρούς στο θερισμό, αλλά θέριζαν και τον ξένο κατακτητή... Θέριζαν οι αγρότες τη λευτεριά...
Τι προηγήθηκε
Από τον Ιούνιο του 1944, μια αδιάκοπη μάχη νέας μορφής ξετυλίγεται σ’ όλη την έκταση της «γόνιμης» Ελλάδας, δηλαδή στις περιοχές που παράγουν σιτάρι και καλαμπόκι. Οι Γερμανοί και η Κυβέρνηση των συνεργατών βάζουν σ’ ενέργεια τα πάντα για ν’ αρπάξουν την καινούρια σοδειά. Σκοπός τους είναι, μαζί, να εφοδιάσουν τα στρατεύματα Κατοχής, που η επιμελητεία τους όλο και περισσότερο απογυμνώνεται, και να στερήσουν τους αντάρτες από μέσα διατροφής που θα τους βοηθούσαν να κρατήσουν έναν καινούργιο «χειμώνα» στα απόρθητα λημέρια τους. Οι Γερμανοί και οι ντόπιοι συνεργάτες τους δεν είχαν κανέναν ενδοιασμό να καταστρέψουν την εγχώρια παραγωγή, εφόσον δεν μπορούσαν να την ελέγξουν, μιας και δεν τους ήταν απαραίτητη για τη συντήρηση της κατεχόμενης ζώνης. Αντίθετα, τόσο για τον ΕΛΑΣ όσο και τους πληθυσμούς που είχαν υποστεί τις συνέπειες των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων, η παραγωγή αυτή ήταν κυριολεκτικά ζήτημα επιβίωσης.
Σε «Ειδική Διαταγή Επιχειρήσεων» το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ (10/6/1944) με αφορμή τις προθέσεις του κατακτητή επισημαίνει:
«Πρόθεσις του Γενικού Στρατηγείου είναι να εμποδίσει την επιτυχία της ανωτέρω επιδιώξεως των κατακτητών δι’ όλων των εις διάθεσιν των μέσων και εν ανάγκη διά μεγάλων θυσιών εις αίμα, αφ’ ενός δια της εξασφαλίσεως της παραγωγής των αγροτών των πεδινών περιοχών της χώρας και αφ’ ετέρου διά της μεταφοράς και εναποθηκεύσεως εις τα καταφύγια (ασφαλή, πολλαπλά, κλιμακωμένα εις μέγα βάθος και πλάτος της ορεινής ελευθέρας περιοχής) του μέρους της παραγωγής ταύτης, του κατ’ ελάχιστον αναγκαιούντος δια την μέχρι της επομένης εσοδείας διατροφήν των ορεινών πληθυσμών και των τμημάτων του ΕΛΑΣ. Προς τον σκοπόν αυτόν διατάσσει ρητώς και κατηγορηματικώς την προώθησιν προς τας πεδινάς και τας πλουσίας εις γεωργικήν παραγωγήν περιοχάς, μέρους της όλης δυνάμεως του ΕΛΑΣ, εξικνουμένου μέχρι του τρίτου ή τετάρτου ταύτης. Και επιπλέον κατά τας εκάστοτε παρουσιασθησομένας ειδικάς τακτικάς περιπτώσεις κατά περιοχάς και έτερον μέρος της όλης δυνάμεως των τμημάτων του . Στέφανος Σαράφης, υποστράτηγος».
Με βάση τη διαταγή αυτή ο ΕΛΑΣ ανέλαβε επιθετικές ενέργειες κατά των χιτλερικών και των συνεργατών τους που επιχείρησαν να κινηθούν στους κάμπους και ν’ αρπάξουν τη σοδειά από τα χέρια του λαού. Δόθηκαν πλήθος μάχες με επίκεντρο το Θεσσαλικό κάμπο αλλά και αλλού.
Η «Μάχη της Σοδειάς» ήταν μία ιδιότυπη μάχη που μπορούσε να δώσει μόνο ένας πραγματικά λαϊκός στρατός, ένας στρατός δεμένος με το λαό, το οπλισμένο στην κυριολεξία χέρι του.
Χάρη στην αυτοθυσία αυτή λαού και ΕΛΑΣ η σοδειά σώθηκε. Οι αγρότες νοιώθοντας βαθιά ευγνωμοσύνη για την ανεκτίμητη αυτή βοήθεια που τους πρόσφερε ο ΕΛΑΣ έδωσαν πρόθυμα όχι μονάχα της εισφορά που τους είχε ορίσει η ΠΕΕΑ, αλλά και μεγαλύτερες ακόμη ποσότητες.
Το Ντοκουμέντο
Παρουσιάζουμε σήμερα ένα μοναδικό ντοκουμέντο που βρίσκεται στα ΓΑΚ Ν. Ημαθίας. Είναι αφιέρωμα της εφημερίδας «Σπίθα» (Χρονιά Α’, Αριθ. Φυλ. 5) που ήταν «Όργανο της Περιφερειακής Επιτροπής Βέροιας Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας» (Βέροια 8 Αυγούστου 1944).
Να σημειώσουμε εδώ ότι στην περιοχή της Βέροιας, τμήματα του ΕΛΑΣ Βερμίου-Πιερίων έδωσαν σκληρές μάχες κατά των Γερμανών και των συνεργατών τους με αποκορύφωμα τις 6 μάχες από 20 Ιούνη μέχρι τέλη Ιούλη 1944. Η κυριότερη στα μέσα Ιούλη όταν 1.300 Γερμανοί με τους συνεργάτες τους επιτέθηκαν για ν’ αρπάξουν τη σοδειά από τα χωριά Παλατίτσια, Βεργίνα και Μετόχι. Στη μάχη αυτή είχαν απώλειες 80 νεκρούς, 60 αιχμάλωτους και πολλά όπλα και πυρομαχικά πάρθηκαν σαν λάφυρα από τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ.
Στην εφημερίδα «Σπίθα» σε πρωτοσέλιδο άρθρο της με τίτλο «ΟΥΤΕ ΣΠΕΙΡΙ ΣΙΤΑΡΙ ΣΤΟΥΣ ΑΡΧΙΛΗΣΤΕΣ» αναφέρει:
«Ενώ ο Παπανδρέου, φασιστόμουτρο και διαχειριστής της Ανώνυμης Εταιρείας Γκλύξμπουργκ, φλυαρεί ενάντια στο μαχόμενο Έθνος, σαμποτάρει τον Εθνικό Αγώνα και δεν του καίγεται καρφί για τα ανήκουστα εγκλήματα των Ούννων και των γενιτσάρων, στη σκλαβωμένη Πατρίδα, ο Ελληνικός Λαός, συσπειρωμένος γύρω από την πραγματική του Κυβέρνηση, την ΠΕΕΑ, ηρωικός και ακατάβλητος δίνει τη μεγάλη μάχη για τη σοδειά του, χέρι με χέρι με τον Εθνικό μας Στρατό ΕΛΑΣ. Πρωτοπόροι σαν πάντα στην Εθνική αυτή μάχη οι κομμουνιστές παλαίβουν στην πρώτη γραμμή για το ψωμί του λαού.
Ο Λαός σπάζει με την πάλη του την τρομοκρατία, τσακίζει με τα’ όπλο του αντάρτη τον καταχτητή, διαλύει τις συμμορίες των καννίβαλων εθνοπροδοτών και κερδίζει τη μάχη αυτή. Στην περιφέρειά μας με την αποφασιστικότητά του και τους αγώνες του πέτυχε να μην πάρει σπειρί σιτάρι ο μελλοθάνατος ληστής και να διαλυθούν τα συγκροτήματα που κατάγραψαν την παραγωγή στο πλευρό του, καταφέροντας γερά χτυπήματα στον καταχτητή και εμποδίζοντάς τον να βάλει χέρι στην παραγωγή.
Οι βάρβαροι όμως δεν παρατήθηκαν από τα ληστρικά τους σχέδια. Πάνε να εφαρμόσουν άλλες μέθοδες. Καλούν τώρα τους Προέδρους των χωριών και ζητούν να καταγράψουν τα στρέμματα, να συνταχτούν φορολογικοί κατάλογοι για να μας αρπάξουν έτσι το σιτάρι μας από χωριό σε χωριό κι’ από αμπάρι σε αμπάρι.Ετοιμάζουν και την έμμεση αρπαγή, αγοράζοντας το σιτάρι με άχρηστα παληόχαρτα του Ράλλη για να το φορτώσουν για τη Χιτλερία. Πρέπει να ματαιώσουμε και τα καινούργια αυτά κόλπα. Κανένας πρόεδρος και δημόσιος υπάλληλος να μην γίνει συνειδητά ή κι’ ασυνείδητα συνεργάτης των αρχιληστών, εχθρός του Λαού. Ούτε στρέμμα να μη δηλωθεί από τους αγρότες. Κανένα στοιχείο για την παραγωγή μας στα χέρια των δολοφόνων. Καμμιά συναλλαγή με τους μαυραγορίτες πράχτορες του κατακτητή. Τις ανάγκες μας σε λάδι , σαπούνι, ρουχισμό κι’ άλλα είδη να τις καλύψουμε ομαδικά με ανταλλαγές μέσω των συνεταιρισμών μας. Να ενισχύσουμε ολόπλευρα τον ΕΛΑΣ, μόνιμο και εφεδρικό και να τον δυναμώσουμε για να δώσει μαζί με τον Λαό τα τελειωτικά χτυπήματα στον καταχτητή και στον ντόπιο φασισμό. Το σιτάρι της γης μας, ο καρπός του ιδρώτα μας, είναι δικό μας και θα μείνει στα χέρια μας.»
Στην εφημερίδα «Σπίθα» σε πρωτοσέλιδο άρθρο της με τίτλο «ΟΥΤΕ ΣΠΕΙΡΙ ΣΙΤΑΡΙ ΣΤΟΥΣ ΑΡΧΙΛΗΣΤΕΣ» αναφέρει:
«Ενώ ο Παπανδρέου, φασιστόμουτρο και διαχειριστής της Ανώνυμης Εταιρείας Γκλύξμπουργκ, φλυαρεί ενάντια στο μαχόμενο Έθνος, σαμποτάρει τον Εθνικό Αγώνα και δεν του καίγεται καρφί για τα ανήκουστα εγκλήματα των Ούννων και των γενιτσάρων, στη σκλαβωμένη Πατρίδα, ο Ελληνικός Λαός, συσπειρωμένος γύρω από την πραγματική του Κυβέρνηση, την ΠΕΕΑ, ηρωικός και ακατάβλητος δίνει τη μεγάλη μάχη για τη σοδειά του, χέρι με χέρι με τον Εθνικό μας Στρατό ΕΛΑΣ. Πρωτοπόροι σαν πάντα στην Εθνική αυτή μάχη οι κομμουνιστές παλαίβουν στην πρώτη γραμμή για το ψωμί του λαού.
Ο Λαός σπάζει με την πάλη του την τρομοκρατία, τσακίζει με τα’ όπλο του αντάρτη τον καταχτητή, διαλύει τις συμμορίες των καννίβαλων εθνοπροδοτών και κερδίζει τη μάχη αυτή. Στην περιφέρειά μας με την αποφασιστικότητά του και τους αγώνες του πέτυχε να μην πάρει σπειρί σιτάρι ο μελλοθάνατος ληστής και να διαλυθούν τα συγκροτήματα που κατάγραψαν την παραγωγή στο πλευρό του, καταφέροντας γερά χτυπήματα στον καταχτητή και εμποδίζοντάς τον να βάλει χέρι στην παραγωγή.
Οι βάρβαροι όμως δεν παρατήθηκαν από τα ληστρικά τους σχέδια. Πάνε να εφαρμόσουν άλλες μέθοδες. Καλούν τώρα τους Προέδρους των χωριών και ζητούν να καταγράψουν τα στρέμματα, να συνταχτούν φορολογικοί κατάλογοι για να μας αρπάξουν έτσι το σιτάρι μας από χωριό σε χωριό κι’ από αμπάρι σε αμπάρι.Ετοιμάζουν και την έμμεση αρπαγή, αγοράζοντας το σιτάρι με άχρηστα παληόχαρτα του Ράλλη για να το φορτώσουν για τη Χιτλερία. Πρέπει να ματαιώσουμε και τα καινούργια αυτά κόλπα. Κανένας πρόεδρος και δημόσιος υπάλληλος να μην γίνει συνειδητά ή κι’ ασυνείδητα συνεργάτης των αρχιληστών, εχθρός του Λαού. Ούτε στρέμμα να μη δηλωθεί από τους αγρότες. Κανένα στοιχείο για την παραγωγή μας στα χέρια των δολοφόνων. Καμμιά συναλλαγή με τους μαυραγορίτες πράχτορες του κατακτητή. Τις ανάγκες μας σε λάδι , σαπούνι, ρουχισμό κι’ άλλα είδη να τις καλύψουμε ομαδικά με ανταλλαγές μέσω των συνεταιρισμών μας. Να ενισχύσουμε ολόπλευρα τον ΕΛΑΣ, μόνιμο και εφεδρικό και να τον δυναμώσουμε για να δώσει μαζί με τον Λαό τα τελειωτικά χτυπήματα στον καταχτητή και στον ντόπιο φασισμό. Το σιτάρι της γης μας, ο καρπός του ιδρώτα μας, είναι δικό μας και θα μείνει στα χέρια μας.»
Η "Μάχη της Σοδειάς"
Αποσπάσματα από το βιβλίο του Κώστα Βιδάλη
Η ΜΑΧΗ ΘΡΙΑΜΒΟΣ
Η μάχη για την σοδειά, ήταν αγώνας για την ζωή. Χωρίς την σοδειά ούτε οι χωριάτες του κάμπου, ούτε οι οικογένειες τους, ούτε ολόκληρη η Ελληνική αγροτιά, θα μπορούσε να ζήσει. Ο Θεσσαλικός κάμπος είναι, προπαντός σήμερα, η μάνα από την οποία περιμένουν τα παιδιά της, τα βουνά, η Αθήνα, ο Πειραιάς, ο Βόλος, ακόμα η Ήπειρος, η Πελοπόννησος, τα νησιά. Κι ακόμα από τη Θεσσαλία, προπαντός από τη Θεσσαλία, περιμένουν οι αντάρτες μας -ο εθνικός στρατός ΕΛΑΣ- να τραφούνε.
Με δυό λόγια : από τη Θεσσαλική σοδειά, εξαρτάται οικονομικά ολόκληρος ο εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας του λαού μας.
Ακριβώς γιατί έχει αυτή τη μεγάλη και εξαιρετική σημασία η σοδειά, ειδικότερα η Θεσσαλική, οι Γερμανοί μαζί με την Κυβέρνηση Ράλλη και τα όργανα τους, τους ΕΑΣΑΔίτες, τους Ε.Ε.Ε., τους γερμανοτσολιάδες, θέλησαν να αρπάξουν τη σοδειά, να ληστέψουν το βιός του χωριάτη. Ήθελαν με την πείνα να εξαθλιώσουν τον λαό, να τον αλητοποιήσουν. Γιατί ο αλήτης κατρακυλάει κάθε μέρα και περισσότερο μέσα στην άβυσσο του εξευτελισμού. Γίνεται ικανός για κάθε είδους ατιμία, προδοσία και είναι ανίκα-νος για αντίσταση, για αγώνα.
Η Καμόρα των Γερμανών και των προδοτών, στο άρπαγμα της σοδειάς, βλέπει την πλούσια αγελάδα, που θα την άρμεγαν για να αποκτήσουν περιουσίες, να αυξήσουν τα πουγγιά τους σε λίρες, να κάνουν τη μαύρη αγορά, παρέα με τους Γερμανούς. Τώρα θα σωζόντουσαν για όλα τους τα χρόνια. Ή τώρα ή ποτέ. Οι καιροί δεν τους περίμεναν. Ο Κόκκινος Στρατός στην ανατολή και οι σύμμαχοι στη δύση προ-χωρούν ακάθεκτοι προς τη Γερμανία.
Η ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ ΤΗΣ ΑΡΠΑΓΗΣ
Από το Φλεβάρη ακόμα ο επαρχιακός γεωπόνος της Ελασσόνας ζήτησε από τα χωριά στοιχεία:
-ποιες εκτάσεις σπάρθηκαν με στάρια;
-τι παραγωγή προβλέπεται;
-από πόσα άτομα αποτελείται η κάθε οικογένεια;
-από πόσες ψυχές η κάθε Κοινότητα;
-πόσα στρέμματα άφησαν για όψιμα;
-πόσα αροτριώντα διαθέτει κάθε χωριό;
Το ΕΑΜ της Θεσσαλίας είχε κηρύξει το φθινόπωρο τη μάχη για την σπορά και είχε ρίξει το σύνθημα :
"να καλλιεργηθεί και το τελευταίο χωράφι".
Η μάχη αυτή δόθηκε και το αποτέλεσμα ήταν να αυξηθεί η καλλιεργημένη έκταση μέσα στη Θεσσαλία. Όσοι παραγωγοί δεν είχαν σπόρο, δανείστηκαν από άλλους, ενώ και οι Οργανώσεις έφεραν σπόρο από τη Μακεδονία και τον μοίρασαν στους χωριάτες. Έτσι κανένας αγρότης δεν έμεινε χωρίς να σπείρει τα χωράφια του. Κι όσα χωράφια, για διάφορους λόγους ήτανε αφημένα χέρσα, το ΕΑΜ, ο ΕΛΑΣ, η ΕΠΟΝ, η ΕΑ, τα έσπειραν για λογαριασμό τους, κατά ένα μέρος. Σπάρθηκαν ακόμα και τα χωράφια των ανταρτών και των οικογενειών των θυμάτων του σημερινού και του Αλβανικού πολέμου.
Η πλούσια αυτή σοδειά, τράβηξε το ενδιαφέρον των Γερμανών και του Ράλλη, για την παραγωγή. Άρχισαν να μαζεύουν στοιχεία. Τα Γεωργικά γραφεία βρίσκονται κάτω από την άμεση εξουσία τους, οπότε πιέζουν τους υπαλλήλους να τους δώσουν όλα τα στοιχεία.
Όλος ο κάμπος θολώνει από ανησυχία : Θα μας πάρουν τη σοδειά!
Οι Εασαδίτες σπέρνουν διαδόσεις και φήμες και οι αγρότες αναρωτιούνται : Τόσος κόπος και ιδρώτας ενός χρόνου, η βαρειά δουλειά, θα πάνε χαμένα; Οι Γερμανοί και οι Ραλλικοί θα πάρουν τη σοδειά;
ΤΟ ΓΕΡΜΑΝΙΚΟ ΛΗΣΤΡΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ
Ο Νομάρχης της Λάρισας, με έγγραφό του, που το υπογράφει κι ο Γερμανός φρούραρχος, ζητάει από τις κοινότητες καταστάσεις για την παραγωγή. Μερικοί ....Ραλλικοί υπάλληλοι, προσπαθούν να παρασύρουν τους χωριάτες με όλα τα μέσα. Τους υπόσχονται λεφτά, σπάγγο για τα δεμάτια και ταυτό- χρονα τους απειλούν.
Στην περιφέρεια Βόλου-Αλμυρού εγκαθίστανται 10 Γερμανοί γεωπόνοι, που ήρθαν από την Ουκρανία, για να εφαρμόσουν την πείρα τους στο κλέψιμο της σοδειάς του νομού Μαγνησίας.
Ζήτησαν από την Γεωργική Υπηρεσία στοιχεία για την παραγωγή :
-σε δημητριακά και όσπρια
-την έκταση που καλλιεργήθηκε
-την προβλεπόμενη, κατά στρέμμα, απόδοση φέτος και τη μέση απόδοση των δύο προηγούμενων ετών
-τα στοιχεία των θεριστικών και αλωνιστικών μηχανών....
Κι άλλα...πολλά άλλα.
Στην περιοχή Τυρνάβου οι Γερμανοί με έγγραφο τους στην Οικονομική Εφορία, μιλούσαν καθαρά για την εφαρμογή της συγκέντρωσης.
Ένα άλλο έγγραφο του Νομάρχη Λάρισας μιλάει για την ανάγκη οργάνωσης συνεργείων συγκέντρωσης, για να βρεθούν αποθήκες, τσουβάλια και λεφτά μέσα σε 3 ημέρες.
Όμοιο ενδιαφέρον έδειξαν Γερμανοί και Ράλληδες σε όλες τις Θεσσαλικές περιφέρειες.
Ο Γερμανός ταγματάρχης Μάνεκε, γεωπόνος, ειδικός εντεταλμένος για τη σοδειά, στήνει το στρατηγείο του στη Λάρισα και από εκεί θέλει να διευθύνει τη ληστεία.
Στις 21.5.1944 κάλεσε τον διευθυντή της Ένωσης Γεωργικών Συνεταιρισμών και του ανακοινώνει ότι είναι εξουσιοδοτημένος από τη Γερμανική διοίκηση της Λάρισας, να συζητήσει μαζί του τον τρόπο με τον οποίο θα γίνει η συγκέντρωση του σταριού και τα μέτρα που πρέπει να πάρουν για την επιτυχία της.
Του δήλωσε επίσης ότι η Γερμανική Διοίκηση και η Ελληνική Κυβέρνηση, θα πάρουν από κάθε παραγωγό το 35% της παραγωγής του "και το ποσοστό αυτό", πρόσθεσε, "αποτελεί την εγγύηση ότι δεν θα πάρουν στάρι οι αντάρτες".
Και η επίσημη έκθεση αναφέρει :
"Ότι η συγκέντρωση είναι αδύνατη για λόγους τεχνικούς, δηλαδή για την έλλειψη προσωπικού, μεταφορικών μέσων, σάκκων κλπ.".
Η απάντηση του Γερμανού ήταν :
"Θα υπερπηδηθούν όλες οι δυσκολίες και η συγκέντρωση θα γίνει οπωσδήποτε. Προσωπικό θα βρούμε χρησιμοποιώντας δικηγόρους και όλους τους άλλους υπαλλήλους, τους εμπόρους κλπ. Για μεταφορικά μέσα θα χρησιμοποιηθούν τα αυτοκίνητα των Ες-Ες. Την έλλειψη σάκκων θα την αντιμετωπίσουμε όπως και στη Ρωσία. Θα κάνουμε ότι κάναμε στην Ουκρανία : Μόλις αλωνίζεται το στάρι, θα γίνεται σωρός και τα αυτοκίνητα που θα έρχονται, θα το φορτώνουν χύμα".
Αυτό ήταν το πρώτο οργανωμένο σχέδιο της αρπαγής της σοδειάς, που κατόπι συμπληρώθηκε, ως προς το ποσοστό. Με την προσθήκη, ότι οι Γερμανοί θα πάρουν όλο το στάρι και θα δίναν στους χωριάτες μόνο 5% το μήνα. Η απόφαση δεν πραγματοποιήθηκε.
Είχαν διανείμει τη Θεσσαλία σε τομείς. Σε κάθε ένα από αυτούς τοποθέτησαν, στα χαρτιά βέβαια, αλωνιστικά συγκροτήματα. Δήλωσαν ότι κάθε μηχανή, θα τη φυλάει ειδικό Γερμανικό απόσπασμα από 40 έως 100 άντρες.
Και τέλος, ότι οι χωριάτες θα παραδίνουν το στάρι στους υπαλλήλους του Ράλλη και τους δικούς τους διαχειριστές του αλωνισμού.
Βέβαια, το σχέδιο αυτό τροποποιήθηκε και καθορίστηκαν τρία αποθηκευτικά κέντρα : Στο Βόλο, τον Αλμυρό και το Βελεστίνο.
Οι χωριάτες δεν θα παράδιναν το στάρι στην αλωνιστική μηχανή, μα θα το πήγαιναν 10 ημέρες μετά τον αλωνισμό, στα αποθηκευτικά κέντρα.
Η ΑΤΙΜΗ ΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗΣ
Οι σύμμαχοι και οι συνεργάτες των Γερμανών, για να βοηθήσουν και να συμμετάσχουν στο άρπαγμα της σοδειάς, δεν παρέλειψαν καμία από τις αισχρές μεθόδους τους. Ξεκίνησαν να απειλούν, να διατάζουν και να τρομοκρατούν.
Στην Καλαμπάκα οι κύκλοι του Μαντζούκα, εκπροσώπου των ΕΕΕ στη Θεσσαλία, δήλωσαν στους χωριάτες, πως δεν θα αλωνίσει κανένας, χωρίς να πάρει την έγγραφη άδεια τους, που θα καθορίζει την προθεσμία και τους τόπους αλωνισμού.
" Όποιος αλωνίσει", διακήρυξαν, "χωρίς την άδεια τη δική μας, θα του κάψουμε το σπίτι και θα του πάρουμε το σιτάρι".
Στην περιφέρεια της Λάρισας το ΕΑΣΑΔ κοινοποίησε προς όλους τους προέδρους των Κοινοτήτων Θεσσαλίας το παρακάτω έγγραφο σε ακριβές αντίγραφο :
Η μάχη για την σοδειά, ήταν αγώνας για την ζωή. Χωρίς την σοδειά ούτε οι χωριάτες του κάμπου, ούτε οι οικογένειες τους, ούτε ολόκληρη η Ελληνική αγροτιά, θα μπορούσε να ζήσει. Ο Θεσσαλικός κάμπος είναι, προπαντός σήμερα, η μάνα από την οποία περιμένουν τα παιδιά της, τα βουνά, η Αθήνα, ο Πειραιάς, ο Βόλος, ακόμα η Ήπειρος, η Πελοπόννησος, τα νησιά. Κι ακόμα από τη Θεσσαλία, προπαντός από τη Θεσσαλία, περιμένουν οι αντάρτες μας -ο εθνικός στρατός ΕΛΑΣ- να τραφούνε.
Με δυό λόγια : από τη Θεσσαλική σοδειά, εξαρτάται οικονομικά ολόκληρος ο εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας του λαού μας.
Ακριβώς γιατί έχει αυτή τη μεγάλη και εξαιρετική σημασία η σοδειά, ειδικότερα η Θεσσαλική, οι Γερμανοί μαζί με την Κυβέρνηση Ράλλη και τα όργανα τους, τους ΕΑΣΑΔίτες, τους Ε.Ε.Ε., τους γερμανοτσολιάδες, θέλησαν να αρπάξουν τη σοδειά, να ληστέψουν το βιός του χωριάτη. Ήθελαν με την πείνα να εξαθλιώσουν τον λαό, να τον αλητοποιήσουν. Γιατί ο αλήτης κατρακυλάει κάθε μέρα και περισσότερο μέσα στην άβυσσο του εξευτελισμού. Γίνεται ικανός για κάθε είδους ατιμία, προδοσία και είναι ανίκα-νος για αντίσταση, για αγώνα.
Η Καμόρα των Γερμανών και των προδοτών, στο άρπαγμα της σοδειάς, βλέπει την πλούσια αγελάδα, που θα την άρμεγαν για να αποκτήσουν περιουσίες, να αυξήσουν τα πουγγιά τους σε λίρες, να κάνουν τη μαύρη αγορά, παρέα με τους Γερμανούς. Τώρα θα σωζόντουσαν για όλα τους τα χρόνια. Ή τώρα ή ποτέ. Οι καιροί δεν τους περίμεναν. Ο Κόκκινος Στρατός στην ανατολή και οι σύμμαχοι στη δύση προ-χωρούν ακάθεκτοι προς τη Γερμανία.
Η ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ ΤΗΣ ΑΡΠΑΓΗΣ
Από το Φλεβάρη ακόμα ο επαρχιακός γεωπόνος της Ελασσόνας ζήτησε από τα χωριά στοιχεία:
-ποιες εκτάσεις σπάρθηκαν με στάρια;
-τι παραγωγή προβλέπεται;
-από πόσα άτομα αποτελείται η κάθε οικογένεια;
-από πόσες ψυχές η κάθε Κοινότητα;
-πόσα στρέμματα άφησαν για όψιμα;
-πόσα αροτριώντα διαθέτει κάθε χωριό;
Το ΕΑΜ της Θεσσαλίας είχε κηρύξει το φθινόπωρο τη μάχη για την σπορά και είχε ρίξει το σύνθημα :
"να καλλιεργηθεί και το τελευταίο χωράφι".
Η μάχη αυτή δόθηκε και το αποτέλεσμα ήταν να αυξηθεί η καλλιεργημένη έκταση μέσα στη Θεσσαλία. Όσοι παραγωγοί δεν είχαν σπόρο, δανείστηκαν από άλλους, ενώ και οι Οργανώσεις έφεραν σπόρο από τη Μακεδονία και τον μοίρασαν στους χωριάτες. Έτσι κανένας αγρότης δεν έμεινε χωρίς να σπείρει τα χωράφια του. Κι όσα χωράφια, για διάφορους λόγους ήτανε αφημένα χέρσα, το ΕΑΜ, ο ΕΛΑΣ, η ΕΠΟΝ, η ΕΑ, τα έσπειραν για λογαριασμό τους, κατά ένα μέρος. Σπάρθηκαν ακόμα και τα χωράφια των ανταρτών και των οικογενειών των θυμάτων του σημερινού και του Αλβανικού πολέμου.
Η πλούσια αυτή σοδειά, τράβηξε το ενδιαφέρον των Γερμανών και του Ράλλη, για την παραγωγή. Άρχισαν να μαζεύουν στοιχεία. Τα Γεωργικά γραφεία βρίσκονται κάτω από την άμεση εξουσία τους, οπότε πιέζουν τους υπαλλήλους να τους δώσουν όλα τα στοιχεία.
Όλος ο κάμπος θολώνει από ανησυχία : Θα μας πάρουν τη σοδειά!
Οι Εασαδίτες σπέρνουν διαδόσεις και φήμες και οι αγρότες αναρωτιούνται : Τόσος κόπος και ιδρώτας ενός χρόνου, η βαρειά δουλειά, θα πάνε χαμένα; Οι Γερμανοί και οι Ραλλικοί θα πάρουν τη σοδειά;
ΤΟ ΓΕΡΜΑΝΙΚΟ ΛΗΣΤΡΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ
Ο Νομάρχης της Λάρισας, με έγγραφό του, που το υπογράφει κι ο Γερμανός φρούραρχος, ζητάει από τις κοινότητες καταστάσεις για την παραγωγή. Μερικοί ....Ραλλικοί υπάλληλοι, προσπαθούν να παρασύρουν τους χωριάτες με όλα τα μέσα. Τους υπόσχονται λεφτά, σπάγγο για τα δεμάτια και ταυτό- χρονα τους απειλούν.
Στην περιφέρεια Βόλου-Αλμυρού εγκαθίστανται 10 Γερμανοί γεωπόνοι, που ήρθαν από την Ουκρανία, για να εφαρμόσουν την πείρα τους στο κλέψιμο της σοδειάς του νομού Μαγνησίας.
Ζήτησαν από την Γεωργική Υπηρεσία στοιχεία για την παραγωγή :
-σε δημητριακά και όσπρια
-την έκταση που καλλιεργήθηκε
-την προβλεπόμενη, κατά στρέμμα, απόδοση φέτος και τη μέση απόδοση των δύο προηγούμενων ετών
-τα στοιχεία των θεριστικών και αλωνιστικών μηχανών....
Κι άλλα...πολλά άλλα.
Στην περιοχή Τυρνάβου οι Γερμανοί με έγγραφο τους στην Οικονομική Εφορία, μιλούσαν καθαρά για την εφαρμογή της συγκέντρωσης.
Ένα άλλο έγγραφο του Νομάρχη Λάρισας μιλάει για την ανάγκη οργάνωσης συνεργείων συγκέντρωσης, για να βρεθούν αποθήκες, τσουβάλια και λεφτά μέσα σε 3 ημέρες.
Όμοιο ενδιαφέρον έδειξαν Γερμανοί και Ράλληδες σε όλες τις Θεσσαλικές περιφέρειες.
Ο Γερμανός ταγματάρχης Μάνεκε, γεωπόνος, ειδικός εντεταλμένος για τη σοδειά, στήνει το στρατηγείο του στη Λάρισα και από εκεί θέλει να διευθύνει τη ληστεία.
Στις 21.5.1944 κάλεσε τον διευθυντή της Ένωσης Γεωργικών Συνεταιρισμών και του ανακοινώνει ότι είναι εξουσιοδοτημένος από τη Γερμανική διοίκηση της Λάρισας, να συζητήσει μαζί του τον τρόπο με τον οποίο θα γίνει η συγκέντρωση του σταριού και τα μέτρα που πρέπει να πάρουν για την επιτυχία της.
Του δήλωσε επίσης ότι η Γερμανική Διοίκηση και η Ελληνική Κυβέρνηση, θα πάρουν από κάθε παραγωγό το 35% της παραγωγής του "και το ποσοστό αυτό", πρόσθεσε, "αποτελεί την εγγύηση ότι δεν θα πάρουν στάρι οι αντάρτες".
Και η επίσημη έκθεση αναφέρει :
"Ότι η συγκέντρωση είναι αδύνατη για λόγους τεχνικούς, δηλαδή για την έλλειψη προσωπικού, μεταφορικών μέσων, σάκκων κλπ.".
Η απάντηση του Γερμανού ήταν :
"Θα υπερπηδηθούν όλες οι δυσκολίες και η συγκέντρωση θα γίνει οπωσδήποτε. Προσωπικό θα βρούμε χρησιμοποιώντας δικηγόρους και όλους τους άλλους υπαλλήλους, τους εμπόρους κλπ. Για μεταφορικά μέσα θα χρησιμοποιηθούν τα αυτοκίνητα των Ες-Ες. Την έλλειψη σάκκων θα την αντιμετωπίσουμε όπως και στη Ρωσία. Θα κάνουμε ότι κάναμε στην Ουκρανία : Μόλις αλωνίζεται το στάρι, θα γίνεται σωρός και τα αυτοκίνητα που θα έρχονται, θα το φορτώνουν χύμα".
Αυτό ήταν το πρώτο οργανωμένο σχέδιο της αρπαγής της σοδειάς, που κατόπι συμπληρώθηκε, ως προς το ποσοστό. Με την προσθήκη, ότι οι Γερμανοί θα πάρουν όλο το στάρι και θα δίναν στους χωριάτες μόνο 5% το μήνα. Η απόφαση δεν πραγματοποιήθηκε.
Είχαν διανείμει τη Θεσσαλία σε τομείς. Σε κάθε ένα από αυτούς τοποθέτησαν, στα χαρτιά βέβαια, αλωνιστικά συγκροτήματα. Δήλωσαν ότι κάθε μηχανή, θα τη φυλάει ειδικό Γερμανικό απόσπασμα από 40 έως 100 άντρες.
Και τέλος, ότι οι χωριάτες θα παραδίνουν το στάρι στους υπαλλήλους του Ράλλη και τους δικούς τους διαχειριστές του αλωνισμού.
Βέβαια, το σχέδιο αυτό τροποποιήθηκε και καθορίστηκαν τρία αποθηκευτικά κέντρα : Στο Βόλο, τον Αλμυρό και το Βελεστίνο.
Οι χωριάτες δεν θα παράδιναν το στάρι στην αλωνιστική μηχανή, μα θα το πήγαιναν 10 ημέρες μετά τον αλωνισμό, στα αποθηκευτικά κέντρα.
Η ΑΤΙΜΗ ΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗΣ
Οι σύμμαχοι και οι συνεργάτες των Γερμανών, για να βοηθήσουν και να συμμετάσχουν στο άρπαγμα της σοδειάς, δεν παρέλειψαν καμία από τις αισχρές μεθόδους τους. Ξεκίνησαν να απειλούν, να διατάζουν και να τρομοκρατούν.
Στην Καλαμπάκα οι κύκλοι του Μαντζούκα, εκπροσώπου των ΕΕΕ στη Θεσσαλία, δήλωσαν στους χωριάτες, πως δεν θα αλωνίσει κανένας, χωρίς να πάρει την έγγραφη άδεια τους, που θα καθορίζει την προθεσμία και τους τόπους αλωνισμού.
" Όποιος αλωνίσει", διακήρυξαν, "χωρίς την άδεια τη δική μας, θα του κάψουμε το σπίτι και θα του πάρουμε το σιτάρι".
Στην περιφέρεια της Λάρισας το ΕΑΣΑΔ κοινοποίησε προς όλους τους προέδρους των Κοινοτήτων Θεσσαλίας το παρακάτω έγγραφο σε ακριβές αντίγραφο :
Στην Καρδίτσα εκβιάζουν και απειλούν τους χωρικούς. Απαγόρευσαν την εξαγωγή οποιουδήποτε είδους από τους χωριάτες, αν προηγούμενα αυτοί δεν έφερναν ένα φόρτωμα ξύλα ή ένα φόρτωμα κάρβουνα για την κίνηση των γκαζοζέν των αλωνιστικών μηχανών.
Με την διακήρυξη τους τόνισαν πως για τον αλωνισμό απαιτείται η άδεια της διοίκησης ΕΑΣΑΔ Καρδίτσας. Τις άδειες που χορηγούσαν οι Γερμανοί για τα πετρέλαια τις έπαιρναν οι ΕΑΣΑΔίτες, αν έκριναν ότι η τάδε αλωνιστική μηχανή δεν θα δούλευε κάτω από τον άμεσο έλεγχο τους.
Ο ηθικός αυτουργός ήταν ο ΕΔΕΣ, που έδινε τις εμπνεύσεις στο σχεδιαζόμενο έγκλημα από Γερμανούς και προδότες για το άρπαγμα της σοδειάς. Οι ΕΑΣΑΔίτες, οι Τριεψιλίτες κι άλλα καθάρματα δέχονταν τις αποφάσεις του ΕΔΕΣ κι έπειτα με οργανωμένα σχέδια, συγκεκριμένες παρατηρήσεις & προετοιμα-σμένοι απόλυτα, συζητούσαν με τους Γερμανούς.
Επαληθευόταν ο κόσμος που έλεγε : "αν δεν υπήρχαν οι προδότες Έλληνες, οι Γερμανοί δεν θα μπορούσαν να κάνουν τίποτα στην Ελλάδα".
Τι περίμεναν όλοι αυτοί οι προδότες από την οργάνωση αρπαγής της σοδειάς;
-Να χτυπήσουν τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα στο στομάχι, αφού ούτε στην καρδιά, ούτε στην ψυχή μπορούσαν.
-Να κάνουν, με την πείνα, τον λαό να γονατίσει και να υποταχθεί σε αυτούς και τους Γερμανούς.
-Να κάνουν ανίκανο, πάλι με την πείνα, τον ΕΛΑΣ να πολεμήσει τους κατακτητές και τους ίδιους.
-Να ενισχύσουν και διευκολύνουν τους Γερμανούς στο τεράστιο επισιτιστικό πρόβλημα που τους απασχολούσε, όχι μόνο στην Ελλάδα. Αλλά και στη Γερμανία, ειδικά μετά το χάσιμο της Ουκρανίας και τόσων άλλων πεδιάδων.
-Να αποκομίσουν προσωπικά οφέλη, με τις κλεψιές και τις λεηλασίες που θα εφάρμοζε μετά το πάρσιμο της σοδειάς.
Η ΙΗΣΟΥΪΤΙΚΗ ΤΑΚΤΙΚΗ
Δηλαδή, χρησιμοποίησαν την συκοφαντία και τη διαβολή. Μέσα από τα Ευαγγέλια και τα ρητά Πατέρων της Εκκλησίας, δυό γνωστοί ιεράρχες, ο Μητροπολίτης Δημητριάδος Ιωακείμ και ο Ζιχνών, Κύριλλος, Έξαρχος Λάρισας.
Έκαναν "έκκληση" που δημοσιεύτηκε στην ελληνόφωνη γερμανική εφημερίδα "Λαρισαϊκός Τύπος" της 3ης Ιουνίου 1944.
Αφού αναγνωρίζουν ότι "από μίαν καλήν συγκομιδήν του σίτου εξαρτάται η ζωή ολοκλήρου του Έθνους ημών μέχρι του θερισμού του 1945", κατόπιν με μεγάλη πονηριά προσθέτουν "η μάχη του σίτου γίνεται όχι για να συγκεντρωθεί ασφαλέστερον ο σίτος εις τας αποθήκας, αλλά ποία από τας διαφόρους οργανώσεις θα πάρει προκαταβολικώς περισσότερον από τας άλλας".
Αμέσως μετά, προδίδονται μόνοι τους : "Υπομιμνήσκομεν ότι και η Κυβέρνησις μας εξέδωκε τον σχετικόν Νόμον, αναφορικώς με την εφετεινήν εσοδείαν και ότι ο νόμος αυτός επιβάλλεται να γίνει σεβαστός παρά πάντων".
Ποιες είναι οι οργανώσεις που ζητάν να αρπάξουν τα στάρια, το λένε οι δυό Γερμανόδουλοι ιεράρχες.
Η ίδια η Κυβέρνηση.
Δεν έμπαινε λοιπόν ζήτημα ποιός θα πάρει τη σοδειά! Θα την έπαιρνε ο νοικοκύρης, ο χωριάτης που κοπίασε και ίδρωσε για να καλλιεργήσει τα χωράφια ή οι Γερμανοί και η προδοτική Κυβέρνηση με το νόμο που "επιβάλλεται να γίνει σεβαστός παρά πάντων";
Δε, οι "ιεράρχες" συνέχιζαν τα δικά τους :
Κάθε πράξη που θα γίνει αιτία να σταματήσει η ληστεία της σοδειάς, "θα χαρακτηρισθεί ως βίαια, αντιχριστιανική και αντεθνική ενέργεια".
Δηλαδή, για αυτούς τους δύο, χριστιανικές & εθνικές ενέργειες ήταν η Αρπαγή και η Ληστεία!
Ποιο ήταν το γερμανο-ελληνικό σχέδιο της ληστείας;
-Σκοπός : Αρπαγή της σοδειάς του κάμπου, σχεδόν στο σύνολο της.
-Μέσο : Ο Νόμος της προδοτικής κυβέρνησης Ράλλη.
-Μέθοδος : Σύσταση ομάδων αλωνιστικών συγκροτημάτων, σε διάφορες περιοχές του κάμπου, σε πλήρη απαγόρευση του αλωνίσματος με ζώα και δοκάνες.
-Δυνάμεις : Οι στρατιωτικοί σχηματισμοί των Ες-Ες, που βρίσκονταν στον Θεσσαλικό κάμπο. Οι ένοπλες και άοπλες δυνάμεις της ΕΑΣΑΔ, των τριών Ε. Αυτοί όλοι θα φρουρούσαν τα αλωνιστικά συγκροτήματα
-Στήριγμα : Ο ΕΔΕΣ & οι κάθε λογής και φυράματος συνοδοιπόροι του.
-Όργανα : Όλοι οι τυχοδιώκτες Ραλλικοί υπάλληλοι που βρίσκονταν στις δημόσιες υπηρεσίες και άλλους οργανισμούς. Όλες οι διορισμένες από τον Μεταξά διοικήσεις των Ενώσεων Γεωργικών Συνεταιρισμών.
-Προθεσμία : Ημέρα έναρξης της αρπαγής, είχε οριστεί η 1η Ιουλίου.
-Γενικό πρόσταγμα : Ο Γερμανός ταγματάρχης Μάνεκε.
ΟΥΤΕ ΣΠΕΙΡΙ ΣΙΤΑΡΙ ΣΤΟΝ ΚΑΤΑΧΤΗΤΗ ΚΑΙ ΣΤΟΥΣ ΠΡΟΔΟΤΕΣ
Αυτό είναι το σύνθημα που κυριάρχησε μέσα στον κάμπο. Το σύνθημα που έριξε το ΕΑΜ, το ΚΚΕ και τα συνεργαζόμενα με αυτό κόμματα.
Ολόκληρο το βάρος της έμπνευσης, της προετοιμασίας, της γενικής κινητοποίησης του λαού, της μαχητι-κής του ανάπτυξης, αντίστασης και καθοδήγησης το έφερε το ΕΑΜ, η ΕΠΟΝ, η Εθνική Αλληλεγγύη. Οι ΕΑΜικές και το Κομμουνιστικό Κόμμα είχαν σημάνει συναγερμό. Τα "στελέχια", όπως τους λένε οι χωρικοί, είναι οι άνθρωποι που πείθουν με τη λογική του αγώνα τους ανθρώπους, για το δρόμο που πρέπει να ακολουθήσουν στη διεκδίκηση των δικαιωμάτων τους.
Ο ΕΑΜικός υπεύθυνος, μαζί με τους γραμματείς της ΕΠΟΝ και της ΕΑ, μαζί με τον γραμματέα του πυρήνα του ΚΚΕ, έχουν αναλάβει την εσωτερική οργάνωση της Μάχης για τη Σοδειά.
Έργο της άγνωστης στρατιάς εαμικών και κομματικών στελεχών & μελών, είναι η διαφώτιση του λαού, το ξεσήκωμα του, η θέληση να παλέψει για το ψωμί, τη σοδειά, τη μαχητική του αντίσταση.
Χιλιάδες οι ομιλητές που γυρίζουν τα χωριά και μιλάνε κάθε βράδυ στους χωριάτες για την μάχη. Μα και χιλιάδες είναι τα παιδιά της ΕΠΟΝ που με τον τηλεβόα βροντοφωνάζουν μέρα και νύχτα σταθερά το σύνθημα : Οι Γερμανοί και οι προδότες θέλουν να μας πάρουν τη σοδειά. Ούτε σπειρί σιτάρι στον κατακτητή και τους προδότες.
Μα και η ΠΕΕΑ συντονίζει τη φωνή της με τις υπόλοιπες. Ο Γραμματέας των Εσωτερικών, συναγωνιστής Γιώργης Σιάντος, ο "γέρος" του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα, με δυό εγκυκλίους του, θέτει το ζήτημα :
...."Να δώσετε από τώρα επείγουσες διαταγές σε όλες τις υπηρεσίες σας να πάρουνε μέρος, ύστερα από συνεννόηση με τις εθνικοαπελευθερωτικές οργανώσεις και μαζί με το λαό, στη μάχη αυτή που είναι στενά δεμένη με την ύπαρξη και την ανάπτυξη του εθνικοαπελευθερωτικού μας αγώνα".
...."Σύνθημα όλων μας είναι : Ούτε σπειρί σιτάρι στα χέρια του καταχτητή".
Η άλλη εγκύκλιος-τηλεγράφημα
...."Καταχτητές και εθνοπροδότες προσπαθούν να ληστεύσουν παραγωγή για να καταδικάσουν θάνατο πείνας εξανδραποδίσουν λαό μας και εξασφαλίσουν διατροφή τους για άγριο πόλεμο εξόντωσης έθνους ΣΤΟΠ Μάχη συγκομιδής διάσωσης σοδειάς υψίστης εθνικής σημασίας αγώνα επιβίωση λαού εθνική απελευθέρωση λαϊκή κυριαρχία ΣΤΟΠ ολόκληρος λαός δέον μετάσχει ενθουσιωδώς μάχη συγκομιδής νίκη οποίας ματαιώνουσα σχέδια Γερμανοράλληδων εξασφαλίσει διατροφήν στρατού λαού προς αποτελεσματικότερη διεξαγωγή αγώνος και επιταχύνει νικηφόρο τερματισμό του ΣΤΟΠ Μεριμνήσατε ολόκληρος ορεινός πληθυσμός κατέλθει με ζώα του κάμπου, μετάσχει θερισμόν αλωνισμόν ταχίστη προώθηση με κάθε μέσο και εξασφάλιση παραγωγής ελεύθερη ορεινή Ελλάδα, εκδηλώνοντας έτσι αλληλεγγύη του και εξασφαλίζοντας ψωμί παιδιών του ΣΤΟΠ Παρούσα μας κοινοποιηθεί πάραυτα επαρχιακά κοινοτικά Συμβούλια υποδιοικήσεις τμήματα εθνικής Πολιτοφυλακής τύχει ευρείας δημοσιότητας και επιδιωχθεί παλλαϊκός συναγερμός νίκην μάχης συγκομιδής ΣΤΟΠ
Γραμματέας Εσωτερικών
Γιώργης Σιάντος"
Κι αρχίζει η μεγαλειώδης κινητοποίηση. Κατεβάζουν στη Λάρισα 20 επιτροπές, που υποβάλλουν υπομνήματα υπογραμμένα απ' όλους τους χωριάτες. Ένα γενικό υπόμνημα κατατίθεται απευθείας στην Γερμανική Στρατιωτική Διοίκηση Θεσσαλίας -Διεύθυνση Πολιτικών υποθέσεων-Τμήμα Γεωργίας.
Όπου εξιστορεί τι έπαθαν οι γεωργοί μέσα στα χρόνια του πολέμου και της σκλαβιάς, αναφέρει τις ληστείες, τις λεηλασίες, τις αρπαγές & κατόπιν περνάει στην ανάλυση της διαφοράς των τιμών ανάμεσα σε βιομηχανικά και αγροτικά προϊόντα. Το στάρι, τονίζουν, έχει ανατιμηθεί μόλις 100.000 φορές, ενώ τα άλλα είδη τροφίμων από 250-500.000 φορές. Κι αυτή η διαφορά στους τόπους παραγωγής είναι ακόμη μεγαλύτερη.
Έπειτα το υπόμνημα αναλύει τη ληστεία που επιβάλλει ο γερμανο-ελληνικός νόμος συγκέντρωσης και τονίζει : "ο κάθε παραγωγός υποχρεούται να πληρώσει 10% δεκάτη & 25% ποσοστό συγκέντρωσης, δηλαδή 35%. Για έξοδα θερισμού και μεταφοράς 15%, έξοδα αλωνισμού 10%, δηλαδή 60% από την παραγωγή του. Ποσοστό 15% θα φυλάξει για σπόρο, οπότε για το ψωμί του και την ικανοποίηση όλων των άλλων αναγκών του, απομένει μόνο το 25% από όλη την παραγωγή του".
Μια είναι η απόφαση του Λαού : Δε δίνουμε τίποτα στη συγκέντρωση.
ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ
Φυσικά υπάρχουν κρίσιμα ερωτήματα. Πως θα θερίσουν; Πως θα αλωνίσουν; Τι θα κάνουν τη σοδειά;
Το ΕΑΜ δίνει απάντηση σε όλα αυτά. Μετά τη λεπτομερή συζήτηση που έγινε στο Πανθεσσαλικό Συνέδριο των γεωπόνων, βγήκε το σχέδιο.
Σύμφωνα, λοιπόν, με την απόφαση αυτή:
Α) Ο θερισμός πρέπει να γίνει με όλα τα μέσα στο ταχύτερο χρονικό διάστημα.
Β) Όταν δεν υπάρχει σπάγκος για δεματοποίηση, να χρησιμοποιούνται τα ίδια τα στάρια.
Γ) Τα δεμάτια να μένουν στα χωράφια τσερένια και να μη μαζεύονται σε θημωνιές. Έτσι θα αποφευχθούν οι τυχαίες πυρκαγιές, η καταστροφή από μεγάλο αριθμό δεματιών, μα προπαντός δεν θα μπορέσουν οι Γερμανοί και τα όργανα τους να κάψουν τις θημωνιές.
Δ) Ο αλωνισμός θα γίνει με όλες τις μεθόδους. Με δοκάνες, με τα ζώα, με στούμπισμα και με μηχανές αν είναι δυνατόν. Να μη περιμένουμε όμως να έρθει η μηχανή για να γίνει ο αλωνισμός.
Ε) Η μεταφορά των δεματιών από τα τσερένια στις μηχανές θα γίνεται τη στιγμή που η μηχανή θα αλωνίζει.
ΣΤ) Το στάρι πρέπει αμέσως να κρύβεται. Και για το κρύψιμο αναπτύχθηκε ένα ολόκληρο σύστημα, μια ολοκληρωμένη μέθοδος.
Μια μέθοδος : Θα πρέπει να σκαφτούν λάκκοι στη γη. Να παλαμιστούν με βουνιά και χώμα, να καούν καλά με άχυρα, να σκεπαστούν επίσης καλά. Μέσα σε αυτούς μπορεί το στάρι να μείνει χωρίς κανένα κίνδυνο να πάθει από την υγρασία, για τρεις και τέσσερις μήνες.
2η μέθοδος : Κάθε βαρέλι, σιδερένιο ή ξύλινο, κάθε κάσα, θα πρέπει και μπορεί να χρησιμοποιηθεί για το κρύψιμο του σταριού. Να μπουν χωνευτά τα βαρέλια, τα κιβώτια μέσα στη γη και πάλι το στάρι δεν θα έχει ανάγκη για 3 έως 4 μήνες.
3η μέθοδος : Να πλεχτούν κοφίνια από λυγαριές και καλάμια ή να χρησιμοποιηθούν αυτά που υπάρχουν. Να παλαμιστούν καλά με βουνιά και χώμα από μέσα, να στεγνώσουν καλά στον ήλιο κι έπειτα να τα παραχώσουν στη γη, με το στάρι μέσα, μα να αφήσουν γύρω-γύρω από τα κοφίνια κενό, που να το γεμίσουν με άχυρα.
Ζ) Όποιος, για οποιοδήποτε λόγο δεν μπορεί να κρύψει στο χωριό του το στάρι, να το μεταφέρει στο βουνό, σε συγγενείς, σε φίλους και να τραβάει από κει κατά τις ανάγκες του.
Μα και το σύνθημα της ΠΕΕΑ : Βοηθείστε όλους τους αδύνατους, θα έμενε χωρίς πρακτική εφαρμογή, αν δεν έπαιρνε κι αυτό ένα συγκεκριμένο περιεχόμενο και εφαρμογή.
α) Σταχολόγημα : Επιτράπηκε ελεύθερα το σταχολόγημα σε όλο τον κάμπο. Αλλού οι σταχολόγοι ακολουθούσαν χεριά με χεριά, πόδι με πόδι τους θεριστάδες. Αλλού άφησαν τους σταχολόγους να σταχολογήσουν 5 ημέρες μετά το θέρισμα. Αλλού, αφού τράβηξαν τα δεμάτια και αλλού καθόριζαν κάθε μέρα περιοχές και διαμερίσματα σταχολογήματος. Εμπόδιο δεν σημειώθηκε κανένα. Οι αγροφύλακες ήταν κέρβεροι του πλούτου του κάθε χωριού. Οι σταχολόγοι κατάλαβαν καλά τη σημασία της αλληλεγγύης που δείχνανε οι χωριάτες απέναντι τους. Πάνω από δύο εκατομμύρια οκάδες στάρι λογαριάζεται η απόδοση από το σταχολόγημα.
β) Ανταλλαγή δουλειάς : Οι χωριάτες να βοηθήσουν ο ένας τον άλλον και να ανταλλάξουν τη δουλειά τους ή με όμοια δουλειά ή να την συμψηφίσουν με άλλου είδους δουλειά επίσης.
γ) Ορεινοί πληθυσμοί : Για να θεριστούν όσο το δυνατό γρηγορότερα τα στάρια, να χρησιμοποιηθούν σε μεγάλη κλίμακα οι ορεινοί που έχουν ανάγκη από ψωμί.
δ) Εργάτες των πόλεων : Να χρησιμοποιηθούν επίσης σε ευρεία κλίμακα οι εργάτες που βγήκανε από τις πόλεις για το θερισμό.
Με αυτά τα δύο ολοκληρωμένα πλάνα, του συναγερμού των εαμικών οργανώσεων, ο λαός μπήκε στη μάχη για τη σοδειά.
ΤΟ ΕΠΙΤΕΛΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ ΤΟΥ ΕΛΑΣ
Οι χιτλερικοί και οι συνεργάτες τους μιλάνε μόνο με τη βία, με το όπλο. Και περισσότερο απ' όλα ακούνε το ντουφέκι. Μόνο όταν αυτό κελαηδάει καταλαβαίνουν. Ο ΕΛΑΣ, εφεδρικός και ενεργός, διαθέτει όπλα, απόφαση για να πολεμήσει κι είναι έτοιμος να προασπίσει και να υπερασπιστεί τη ζωή του λαού, τη σοδειά του.
Απέναντι στο οργανωμένο σχέδιο των Γερμανών και των Ελλήνων συνεργατών τους, καταστρώνεται και αντιπαρατάσσεται το ολοκληρωμένο σχέδιο του Γενικού Επιτελείου του ΕΛΑΣ.
Σύμφωνα με το σχέδιο αυτό :
α) Όλες οι διαθέσιμες μονάδες του ΕΛΑΣ κατεβαίνουν στους πρόποδες και άλλες, ελαφρές και ταχυκίνητες, ρίχνονται μέσα στον κάμπο - όλες οι δυνάμεις του εφεδρικού ΕΛΑΣ να πάρουν μέρος στη μάχη της σοδειάς.
β) Δημιουργούνται τα ειδικά αποσπάσματα :
1. Των Καρατζά-Μπουκουβάλα, από δυνάμεις της 1ης Μεραρχίας και το 3/7 σύνταγμα ιππικού.
2. Στην περιφέρεια Τρικάλων, απόσπασμα από δυνάμεις της 10ης Μεραρχίας.
3. Απόσπασμα από τμήματα της 16ης Ταξιαρχίας, με μοναδικό σκοπό να προασπίσουν τη σοδειά του θεσσαλικού κάμπου και της πεδιάδας της Λαμίας.
γ) Όλες οι δυνάμεις του 54ου Συντάγματος, της διοίκησης Ν. Ολύμπου και αυτές που καλύπτουν τα Χάσια, παίρνουν διαταγή να υπερασπιστούν τη σοδειά του τομέα τους.
δ) Δίνονται όλες οι αναγκαίες διαταγές προς όλους τους σχηματισμούς του ΕΛΑΣ να χτυπάνε αλύπητα κάθε εχθρική ενέργεια, που αποβλέπει άμεσα ή έμμεσα στο άρπαγμα της σοδειάς.
ε) Να θεριστούν για λογαριασμό της ΕΤΑ όλα τα στάρια των αποδεδειγμένων οργάνων των Γερμανών. Και μόνο αυτά.
στ) Να δουλέψουν όλες οι αλωνιστικές μηχανές ελεύθερα, για λογαριασμό του λαού. Και μόνο όταν εξαντληθούν όλες οι στρατιωτικές ενέργειες και υπάρχει απόλυτη βεβαιότητα ότι θα δουλέψουν για λογαριασμό του εχθρού, τότε και μόνο, στην αναπόφευκτη αυτή ανάγκη, θα καταστρέφονται οι αλωνιστικές μηχανές. Στην ίδια ανυπέρβλητη ανάγκη, θα καίγονται και τα στάρια και οι θημωνιές.
ζ) Να παρθούν όλα τα κατάλληλα μέτρα υπεράσπισης της σοδειάς.
η) Να γίνουν όλοι οι αναγκαίοι αντιπερισπασμοί, ώστε να γίνει κατάτμηση των εχθρικών δυνάμεων.
θ) Να χτυπηθούν ναζί και προδότες μέσα στις φωλιές τους, για να πέσουν στη θέση της άμυνας.
ι) Σύνθημα του ΕΛΑΣ θα είναι : Ούτε σπειρί να μην πάρουν Γερμανοί και συνεργάτες τους.
Οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ εφαρμόζουν λεπτομερώς τις διαταγές, αναπτύσσουν πρωτοβουλίες, παίρνουν μέτρα, υπερασπίζονται τους θεριστές, τα αλώνια, τις αλωνιστικές μηχανές, δίνουν μάχες, θυσιάζονται.
Τέλη Μάη, αρχές του Ιούνη. Είναι οι ημέρες που πρόκειται να αρχίσει ο θερισμός. Στην ατμόσφαιρα δεν υπάρχει πια η ανησυχία και ο φόβος. Υπάρχει αποφασιστικότητα, θέληση για μαχητική αντίσταση.
Το καραούλι θα φυλάει από δω κι εμπρός πάντα. Θα είναι το άγρυπνο μάτι σε κάθε χωριό, το μάτι που εξασφαλίζει την ήσυχη δουλειά του θερισμού. Πουθενά δε φαίνεται το σύννεφο της σκόνης - αλάνθαστο δείγμα της επιδρομής των χιτλερικών και των ντόπιων προδοτών.
Ταυτόχρονα όμως, κοιτάνε και τους πρόποδες που βρίσκονται ήδη οι αντάρτες του ΕΛΑΣ, έτοιμοι να θυσιαστούν για την υπεράσπιση του θερισμού σήμερα, του αλωνισμού αύριο, της σοδειάς που θα έρθει στα δικά τους χέρια.
Στον κάμπο έχουν ξεχυθεί πάνω από τα ψηλά βουνά και οι ορεινοί - χιλιάδες άντρες, γυναίκες και παιδιά. Φέτος, το κατέβασμα τους είναι πιο οργανωμένο. Άκουσαν το προσκλητήριο του ΕΑΜ και της ΠΕΕΑ, που τους έλεγε :
"Κατεβείτε στον κάμπο να βοηθήσετε τον γρήγορο θερισμό και ταυτόχρονα με το μεροκάματο σε σιτάρι, να βοηθήσετε τις οικογένειες σας, να αντιμετωπίσετε το πρόβλημα του ψωμιού σας".
Κανένας δεν το κουνάει για τις πόλεις, κανένας δεν σκέφτεται να ζητήσει την άδεια των Γερμανών και ΕΑΣΑΔιτών, των τριεψιλιτών, για το θέρος.
Και από τις 5 Ιούνη, αλλού από τις 7, αρχίζει η εξόρμηση για τον θερισμό που κρατάει ένα ολόκληρο μήνα. Θερίζουν μέρα και νύχτα οι χωριάτες. Κάτω στα χωράφια ούτε ένα στάχυ. Οι σταχολόγοι τα έχουν μαζέψει ένα-ένα. Αύριο θα είναι το ψωμί ολόκληρης της οικογένειας.
Έτσι η μάχη του θερισμού προχωρεί, εξελίσσεται αλλού ομαλά και χωρίς κανένα επεισόδιο, αλλού με συγκρούσεις, αλλού με μάχες ανάλογα με τη θέση που βρίσκονται τα χωράφια, εν σχέσει με τις μόνιμες φωλιές των χιτλερικών, με τα ζωτικής σημασίας γι' αυτούς σημεία.
ΟΙ ΓΕΡΜΑΝΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΠΡΟΔΟΤΕΣ ΛΟΥΦΑΖΟΥΝ
Παρά τα σχέδια και τις απειλές των Γερμανών και των Ελλήνων συνεργατών τους, όλοι θερίζουν. Τι να συμβαίνει; Σύνδεσμοι πάνε κι έρχονται μέσα από τις οργανώσεις των πόλεων. Τα μικρά, μικρά σημειώματα, που δίνουν ένα σωρό πληροφορίες δεν μιλάνε για το θερισμό. Η απάντηση στα σαφή ερωτήματα είναι πάντα η ίδια : "Λένε πως δεν ενδιαφέρονται για το θερισμό τώρα. Μόνο από την 1η Ιούλη θα ενδιαφερθούν. Οι ΕΑΣΑΔίτες, οι τριεψιλίτες ενδιαφέρονται μόνο για να θερίσουν τα χωράφια τους. Σ' αυτό θα τους βοηθήσουν οι Γερμανοί".
Κατόπιν όμως οι πληροφορίες "από μέσα" έρχονται πιο ξεκαθαρισμένες : "Δεν μπορούν, δεν είναι σε θέση να ενδιαφερθούν για την υπόθεση της σοδειάς. Όμως θα κάνουν επιδρομές και έχετε το νου σας".
Έρχεται η 1η Ιούλη, η ημέρα που έχουν ορίσει Γερμανοί και προδότες για τη γενική εξόρμηση. Τίποτα δεν αλλάζει μέσα στον κάμπο. Καμιά κίνηση εκ μέρους τους. Οι μέρες προχωρούν η μία μετά την άλλη.
Τελικά, οι σύνδεσμοι λύνουν το μυστήριο. Οι Γερμανοί και τα όργανα τους μιλάνε φανερά πια μέσα στην Καρδίτσα, πως δεν ενδιαφέρονται για τη σοδειά. Στη Λάρισα ανάλογη είναι η απόφαση τους. Δεν ενδιαφέρονται, δεν μπορούν, δεν έχουν τις απαιτούμενες δυνάμεις και όσα δεν φτάνει η αλεπού τα κάνει κρεμαστάρια.
Όμως, ο κάμπος κάθε πρωί και τα ξημερώματα ακόμα, πολλές φορές, καμπανίζει από τα βλήματα των όπλων, τις ομαδικές ριπές των πολυβόλων και τις ομοβροντίες των ατομικών τουφεκιών και των οπλο-πολυβόλων. Σημάδι πως ο ΕΛΑΣ πολεμάει τους Γερμανούς και τους συνεργάτες τους. Οι συμπλοκές αυτές, είναι το αποτέλεσμα της επιθετικότητας που αναπτύσσει ο ΕΛΑΣ απέναντι τους.
Τους έχει περιορίσει μέσα στις φιδοφωλιές τους και δεν μπορούν να πάρουν ανάσα - και ανάσα γι' αυτούς είναι το πλιάτσικο. Με το στρίμωγμα που τους έχει κάνει ο ΕΛΑΣ, τους έκοψε τη ζωή. Γι' αυτό και κάνουν προσπάθειες για έξοδο. Μα ο ΕΛΑΣ έχει πιάσει τον κάμπο, είναι απλωμένος μέσα σε αυτόν, έχει τοποθετήσει τις δυνάμεις του στις επίκαιρες θέσεις και εμποδίζει Ναζί και συμμορίες να κινούνται ελεύθερα, να πλιατσικολογούν. Έτσι αυτοί περιορίζονται σε συμπτωματικές επιδρομές.
Ποιες ήταν οι ενέργειες του ΕΛΑΣ για να πετύχει το στρατηγικό σκοπό του Γενικού Στρατηγείου;
Στις περιφέρειες Δομοκού, Φαρσάλων, Αλμυρού, το 1/54 και οι άλλες στρατιωτικές δυνάμεις αυτών των τομέων χτύπησαν αλύπητα τις συγκοινωνίες του εχθρού, με σκοπό να τον αναγκάσουν να εγκαταστήσει ισχυρές φρουρές για την υπεράσπιση τους. Έτσι δεν είχε διαθέσιμες εφεδρείες, να τις κινήσει για τη μάχη της σοδειάς.
Συγκεκριμένα, οι Γερμανοί αναγκάστηκαν, για να αντιμετωπίσουν τις επιθέσεις του ΕΛΑΣ κατά των συγκοινωνιών τους, να εγκαταστήσουν στο δρόμο Λαμίας-Δομοκού, στη θέση Ράχη Αντίνιτσας, φυλάκιο από 250 άντρες.
Αύξησαν κατά 100 ακόμη άντρες τη φρουρά των Μεταλλείων. Στα υψώματα του Δομοκού εγκατέστησαν δύο ακόμα φυλάκια, από 100 άντρες το καθένα.
Με το χτύπημα του ΕΛΑΣ μέσα στην κωμόπολη των Φαρσάλων, οι Γερμανοί αύξησαν την φρουρά της πόλης από 40 σε 120 άντρες, ενώ για πρόσθετα μέτρα ασφαλείας, εγκατέστησαν ακόμα δυό ισχυρά φυλάκια στις θέσεις Κόκα και Κάστρο Φαρσάλων, πάνω στο δρόμο Δομοκός-Φάρσαλα.
Επίσης, ο ΕΛΑΣ έχοντας και τη βοήθεια του εφεδρικού ΕΛΑΣ κατέστρεψε εντελώς τη σιδηροδρομική γραμμή Βόλου-Δερμελή και ανατίναξαν όλες τις ατμομηχανές που υπήρχαν σε αυτό το τμήμα. Η γραμμή αχρηστεύθηκε τελείως και κόπηκε ολοκληρωτικά η συγκοινωνία.
Αποτέλεσμα ήταν οι χωριάτες να επιδίδονται ήσυχα στις δουλειές τους, ενώ προηγούμενα το σφύριγμα της ατμομηχανής ήταν το σύνθημα του συναγερμού της φυγής από το χωριό.
Στον δρόμο Λάρισα-Αγιά, τοποθετούνται νάρκες και η αρτηρία αυτή έγινε αδιάβατη. Η διοίκηση του Νότιου Ολύμπου βάζει νάρκες σε όλους τους δευτερεύοντες δρόμους που τραβάνε αριστερά και δεξιά, από την κεντρική αρτηρία Λάρισας-Κοζάνης.
Πάντα σύμφωνα με το γενικό σχέδιο, ο ΕΛΑΣ επιτίθεται αναγκάζοντας τους εχθρούς να κατανείμουν τις εφεδρείες τους και να κλείνονται μέσα στις πόλεις.
Ο ΕΛΑΣ ΘΕΡΙΖΕΙ!
Ένας στρατός πραγματικά λαϊκός, που ξέρει να χρησιμοποιεί εξίσου καλά, το όπλο και το δρεπάνι.
Οι αντάρτες θερίζουν! ...είναι η φράση που μεταδίδεται από στόμα σε στόμα.
Εν τούτοις, είμαστε ακόμα στις πρώτες ημέρες του θερισμού. Η 3η ίλη του 3/7 συντάγματος ιππικού υπερασπίζει τους θεριστές στον τομέα δυτικά των Σοφάδων. Η σιδηροδρομική γραμμή είναι το σύνορο προς την κατεύθυνση αυτή. Οι καβαλλαρέοι βγάζουν μέρα-νύχτα περιπόλους. Παρακολουθάνε τις κινήσεις των Γερμανών. Καιροφυλακτούν, φυλάνε τους χωριάτες που θερίζουν ήσυχοι.
Οι άλλοι καβαλάρηδες όμως κάθονται. Η περιποίηση των αλόγων τελείωσε, τα όπλα είναι καθαρά και καμία στρατιωτική δουλειά δεν έχουν να κάνουν. Η μέρα δεν περνάει χωρίς δουλειά, οπότε η πρωτο- βουλία παίρνεται από μερικούς : "Θα θερίσουμε, θα θερίσουμε τα στάρια των ανταρτοοικογενειών, των θυμάτων του αγώνα και του Αλβανικού πολέμου".
Σε λίγη ώρα θερίζει ολόκληρη η 3η ίλη και η πρωτοβουλία της μαθαίνεται. Το 3/7 σύνταγμα ιππικού, με ημερησία του διαταγή, κάνει καθήκον το θερισμό για τους αντάρτες. Κι εφόσον το ιππικό θερίζει, μπαίνει με τη σειρά του και το "πεζικό". Πάνω εκεί ξεκινάει η άμιλλα, για το ποιος σχηματισμός του ΕΛΑΣ θα θερίσει παραπάνω!
Θερίζει ο ΕΛΑΣ. Τα στάρια των ανταρτοοικογενειών, των θυμάτων του αλβανικού πολέμου, των θυμάτων του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα, των πυροπαθών, των φτωχών αγροτών, ακόμα και χωράφια ΕΔΕΣιτών. Δεν εξετάζει ο ΕΛΑΣ τίνος είναι τα χωράφια, αρκεί να είναι φτωχός ή θύμα.
Δυστυχώς, όλα τα χωράφια δεν είναι σε ασφαλή θέση. Υπάρχουν αρκετά που βρίσκονται μπροστά στις κάνες των Γερμανικών πολυβόλων και των όλμων, μπρος ή δίπλα από τα μόνιμα φυλάκια των Γερμανών. Υπάρχουν βέβαια οι προφυλακές, ο εφεδρικός ΕΛΑΣ που στήνουν ένα ατσάλινο θώρακα για να θερίσουν οι αντάρτες θεριστάδες. Το όπλο το'χουν χιαστί στην πλάτη, γεμάτο. Τα χέρια κρατάνε το δρεπάνι.
Όσο για εκείνα που βρίσκονται κάτω από τη μύτη των Γερμανών, τα θερίζουν τη νύχτα. Έτσι, νύχτα και μέρα, ο ΕΛΑΣ μαζί με τους χωριάτες μεταφέρουν σε ασφαλή μέρη τα δεμάτια για τον αλωνισμό. Με κάρα, άλογα του ιππικού, μουλάρια του πεζικού. Σε όλη τη Θεσσαλία οι αντάρτες θέρισαν πάνω από 10.000 στρέμματα. Οι χωριάτες έγιναν θυσία για τους αντάρτες και οι αντάρτες έγιναν θυσία για το λαό.
Πολλές οι εκδηλώσεις:
Το άλογο ενός ιππέα αντάρτη δεν έχει να φάει και ο χωριάτης το βλέπει.
-Συναγωνιστή, του λέει, δυστυχώς δεν έχουμε χόρτο. Μα...στάσου..., τρέχει, αρπάζει τρία δεμάτια βρώμη από ένα διπλανό ξένο χωράφι και τα δίνει στο ζώο που χλιμιντρίζει. Κι αμέσως, τραβάει στο χωράφι του, παίρνει τρία δεμάτια στάρι και τα αφήνει εκεί που πήρε τη βρώμη.
-Μπράβο στους αντάρτες, φωνάζουν στο χωριό Φίλια, αυτά που λέγανε τόσο καιρό τα πραγματοποιούν τώρα.
-Ενθουσιάστηκα, λέει ένας άλλος χωρικός. Οι αντάρτες παίρνουν τη θέση τους στα ζητήματα που ενδιαφέρουν το λαό μας.
Ένας αντάρτης της Ι Μεραρχίας ερχότανε με άδεια για να θερίσει τα χωράφια του. Όταν είδε τους ιππείς να θερίζουν είπε : Τσάμπα την πήρα την άδεια. Εμείς δεν ξέραμε πως οι συναγωνιστές μας θερίζουν τα χωράφια στα χωριά.
Ένας γέρος καραγκούνης φωνάζει : Να μας ζήσει το εαμίτικο.
-Αυτό το εαμίτικο, ότι πει το κάνει, λέει ένας άλλος.
Ένας ΕΔΕΣίτης στο Κασνέσι θέριζε με τη γυναίκα του. Οι αντάρτες, χωρίς να το ξέρουν, ανασκουμπώνονται και του θερίζουν το χωράφι. Ο χωριάτης τόσο ενθουσιάστηκε, που πρόσφερε δύο αρνιά και τσίπουρο.
-Τώρα καταλαβαίνω το λάθος μου. Η θέση μου είναι με τα παιδιά μας, είπε.
Στο χωριό Μπαλακλή του Αλμυρού, ένας χωρικός λέει το βράδυ στην πλατεία :
-Φαίνεται πως οι αντάρτες πονάν και συμμερίζονται τη θέση μας.
Οι πίτες, το καλύτερο έδεσμα του χωριάτη, πάνε κι έρχονται στους αντάρτες, στα καραούλια. Μάλιστα την τροφοδοσία των ανταρτών αναλαμβάνουν οι ίδιοι οι χωρικοί, θεωρώντας ότι τους γίνεται προσβολή, όταν η ΕΤΑ παρέχει το συσσίτιο.
Κυριακή πρωί σε ένα χωριό κοντά στην Αγιά. Τα ΕΑΜικά συνεργεία καλλιέργειας έχουν ξεκινήσει πριν ακόμα βαρέσει ο ήλιος. Αυτή την Κυριακή έχουν να θερίσουν τα χωράφια των θυμάτων. Οι λεπτομέρειες είναι κανονισμένες. Θερίζουν λοιπόν από το πρωί μέχρι το βράδυ, μαζί με τους ΕΠΟΝίτες που δεν παύουν στιγμή να τραγουδάνε.
Στην περιφέρεια Ελασσόνας. Στον συνοικισμό της Δεσκάτης, Άγιος Γεώργιος. Το σύνθημα, να βοηθήσουμε τους αδύναμους, παίρνει ολοκληρωμένη μορφή. Γίνεται ομαδικός θερισμός. Οι κάτοικοι των χωριών, είτε είχαν, είτε δεν είχαν χωράφια, θέρισαν τα στάρια - 1.000 στρέμματα σε 8 ημέρες.
Η Κοινότητα είχε φτιάξει κοινό ταμείο για το θερισμό και χρέωνε μεροκάματα : 18 οκάδες στάρι = 8 ώρες δουλειά.
Έτσι ο ένας χωριάτης δεν είχε καθόλου χωράφια και ο άλλος είχε 150 στρέμματα. Κείνος που δεν είχε θα πληρωνόταν με τις ώρες που δούλεψε (80 ώρες δουλειά = 800 οκάδες στάρι). Ένας που είχε 50 στρέμματα, θα πλήρωνε αυτούς που του θέρισαν, μα θα πληρωνόταν κι εκείνος από αυτούς που θέρισε τα χωράφια τους.
Στην Πόρτα ήταν τα σύνορα της ελεύθερης και της σκλαβωμένης Θεσσαλίας. Τα χωράφια τους ήταν η νεκρή ζώνη. Οι Γερμανοί δεν έδιναν άδειες να θερίσει ο κόσμος τα χωράφια του, γιατί φοβόντουσαν.
Όλες οι ενέργειες που είχαν κάνει κάτοικοι και οργανώσεις, δεν είχαν φέρει αποτέλεσμα.
18 του Ιούνη. Η μέρα που είχε καθορισθεί για το θερισμό. Όλοι οι χωριάτες, είτε είχαν χωράφια, είτε όχι τράβηξαν για να θερίσουν τα στάρια από τη νεκρή ζώνη. Τα γερμανικά φυλάκια είχαν ειδοποιηθεί από την οργάνωση με τηλεβόες, ότι την επομένη θα γίνει θερισμός στα απαγορευμένα σημεία. Όλος ο κόσμος θέριζε με γρηγοράδα. Τα δεμάτια έφευγαν αμέσως για το χωριό, ακόμα και στην πλάτη. Μέχρι τις 11 το μεσημέρι η δουλειά προχωρούσε κανονικά, χωρίς επεισόδιο.
Όμως, σε μια στιγμή, γύρω από τα χωράφια άρχισαν να χτυπάνε τα πολυβόλα. Οι Γερμανοί είχαν κυκλώσει τους κατοίκους και πυροβολούσαν. Ο κόσμος έφυγε, αφήνοντας σκοτωμένη μια γριά και τραυματία την κόρη της. Οι ΕΠΟΝίτες έρποντας πήραν το πτώμα και μετέφεραν την τραυματισμένη κοπέλα.
Οι Γερμανοί με κάμποσους "Έλληνες" συνεργάτες τους, έπιασαν 90 γυναικόπαιδα, απ' τα οποία κράτησαν 13, που τα διάλεξαν οι συμμορίτες της ΕΕΕ. Προηγουμένως χτύπησαν χωρίς οίκτο γυναίκες και παιδιά, επειδή αρνούνταν να πουν κλέφτες και προδότες τους εαμίτες και τους εφεδροελασίτες.
Δέκα από τα 13 γυναικόπαιδα τα μετέφεραν πρώτα στα Τρίκαλα κι έπειτα στη Θεσσαλονίκη. Επιτροπή από το χωριό έφθασε εκεί και κατόρθωσε να τα απελευθερώσει.
Οι Γερμανοί για να επιτρέψουν τη συνέχιση του θερισμού ζητούσαν 10% μπαξίσι απ' την παραγωγή, μα έπειτα από διαμαρτυρίες και κινητοποιήσεις, επέτρεψαν να θερίσουν ελεύθερα οι χωρικοί.
Έξω απ' την Καρδίτσα είναι το χωριό Μπραΐμι. Από εκεί κατάγονται οι περισσότεροι ΕΑΣΑΔίτες της Καρδίτσας. Έχουν τρομοκρατήσει τον κόσμο του κάμπου. Πιάνουν, δέρνουν, φυλακίζουν, εκτελούν.
Τα στάρια τους ανήκουν στην ΕΤΑ. Αυτοί, δέκα φορές επιχειρούν μαζί με τους Γερμανούς να τα θερίσουν, μα βρίσκουν μπροστά τους τον ΕΛΑΣ. Εκτός αυτού, οι οργανώσεις της περιφέρειας, το θεωρούν ως ζήτημα τιμής να θερίσουν αυτά τα στάρια των προδοτών. Είναι τόσες οι χαροκαμένες οικογένειες που περιμένουν από αυτά, ώστε πρέπει με κάθε θυσία να θεριστούν.
Μια νύχτα, πάνω από 500 θεριστές τα θερίζουν. Με άλογα, μουλάρια, γαϊδούρια και κάρα, τα μεταφέρουν στους πρόποδες, στη Σέκλιζα.
ΑΡΧΙΖΕΙ Η 2η ΦΑΣΗ ΤΗΣ ΜΑΧΗΣ ΤΗΣ ΣΟΔΕΙΑΣ - Ο ΑΛΩΝΙΣΜΟΣ
Το ελληνο-γερμανικό σχέδιο πρόβλεπε :
Να γίνουν συγκροτήματα αλωνιστικών μηχανών, κάτω από τη φύλαξη 40 - 100 συμμοριτών της ΕΑΣΑΔ, των 3Ε και των Γερμανών. Από εκεί θα παρακρατούσαν το 35-40%, ανάλογα με την παραγωγή.
Το Ελληνικό σχέδιο καθόριζε :
Ο αλωνισμός να γίνει με κάθε μέσο, γρήγορα και χωρίς καθυστέρηση.
Οι αλωνιστικές μηχανές παίρνουν μπρος. Που και που σφυράνε δυνατά. Καλούν γρήγορα τα κάρα να φθάσουν για να μη διακοπεί ο αλωνισμός. Φέτος δεν έχει θημωνιές, το έχει απαγορεύσει το σχέδιο, για αποφυγή πυρκαγιάς ή σαμποτάζ από Γερμανούς και εθνοπροδότες. Έτσι τα δεμάτια με τα στάρια μεταφέρονται από τα χωράφια στις μηχανές. Μια μεταφορά που μόνο εύκολη δεν ήταν. Χρειαζόντουσαν πολλά κάρα και έξοδα. Η αυτοδιοίκηση ρύθμισε το ζήτημα.
Τα κάρα, αν δεν είχε το χωριό τόσα όσα χρειαζόντουσαν, τα δανείστηκε από το διπλανό.
Απάλλαξε τα ζώα και τους ανθρώπους, για τον χρόνο που θα κάνουν τη μεταφορά, από κάθε υπηρεσία προς το αγωνιζόμενο έθνος και καθόρισε ημερήσια αποζημίωση για τα άλογα και τους ανθρώπους.
Έτσι υπήρχε μια συνεχής αλυσίδα από κάρα που μετέφερε δεμάτια στην αλωνιστική μηχανή.
Μόλις αναλάμβανε η μηχανή...σε λίγα δευτερόλεπτα ο πλούσιος καρπός έρεε στα τσουβάλια.
Ο ήλιος αρχίζει να δύει και η αλωνιστική σφυράει συνεχώς. Ζητάει από τα κάρα να πάνε πολύ πιο γρήγορα. Πρέπει να τελειώσει τον αλωνισμό σε αυτό το χωριό, περιμένουν και τα άλλα. Ο κάμπος της Θεσσαλίας έχει μεγάλη παραγωγή και μόνο με τις μηχανές γίνεται γρήγορα το αλώνισμα. Πρέπει να βρουν κι άλλες. Από αυτές που έχουν επιτάξει οι Γερμανοί και οι ελληνικές συμμορίες, άλλες που βρίσκονται μέσα στις πόλεις και κάθονται. Αναλαμβάνει ο ΕΛΑΣ κι αρχίζει τις επιχειρήσεις.
Παίρνει δύο από το Μπραΐμι, μια από το κτήμα του Μαραθέα, αχρηστεύει τρεις στη Μπάκραινα του Παπαγεωργίου και τινάζει μια στον αέρα στο Μπελέτσι, που δούλευε για λογαριασμό των Γερμανών.
Συνεννοείται με τις πολιτικές οργανώσεις κι αυτές με τους ιδιοκτήτες των μηχανών και τις τραβάει σε μέρη ελεύθερα για να δουλέψουν.
Από τις 350 αλωνιστικές μηχανές που υπάρχουν μέσα στη Θεσσαλία, οι 320 δουλεύουν ελεύθερα, κάτω από την άμεση επίβλεψη του ΕΛΑΣ.
Με την διακήρυξη τους τόνισαν πως για τον αλωνισμό απαιτείται η άδεια της διοίκησης ΕΑΣΑΔ Καρδίτσας. Τις άδειες που χορηγούσαν οι Γερμανοί για τα πετρέλαια τις έπαιρναν οι ΕΑΣΑΔίτες, αν έκριναν ότι η τάδε αλωνιστική μηχανή δεν θα δούλευε κάτω από τον άμεσο έλεγχο τους.
Ο ηθικός αυτουργός ήταν ο ΕΔΕΣ, που έδινε τις εμπνεύσεις στο σχεδιαζόμενο έγκλημα από Γερμανούς και προδότες για το άρπαγμα της σοδειάς. Οι ΕΑΣΑΔίτες, οι Τριεψιλίτες κι άλλα καθάρματα δέχονταν τις αποφάσεις του ΕΔΕΣ κι έπειτα με οργανωμένα σχέδια, συγκεκριμένες παρατηρήσεις & προετοιμα-σμένοι απόλυτα, συζητούσαν με τους Γερμανούς.
Επαληθευόταν ο κόσμος που έλεγε : "αν δεν υπήρχαν οι προδότες Έλληνες, οι Γερμανοί δεν θα μπορούσαν να κάνουν τίποτα στην Ελλάδα".
Τι περίμεναν όλοι αυτοί οι προδότες από την οργάνωση αρπαγής της σοδειάς;
-Να χτυπήσουν τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα στο στομάχι, αφού ούτε στην καρδιά, ούτε στην ψυχή μπορούσαν.
-Να κάνουν, με την πείνα, τον λαό να γονατίσει και να υποταχθεί σε αυτούς και τους Γερμανούς.
-Να κάνουν ανίκανο, πάλι με την πείνα, τον ΕΛΑΣ να πολεμήσει τους κατακτητές και τους ίδιους.
-Να ενισχύσουν και διευκολύνουν τους Γερμανούς στο τεράστιο επισιτιστικό πρόβλημα που τους απασχολούσε, όχι μόνο στην Ελλάδα. Αλλά και στη Γερμανία, ειδικά μετά το χάσιμο της Ουκρανίας και τόσων άλλων πεδιάδων.
-Να αποκομίσουν προσωπικά οφέλη, με τις κλεψιές και τις λεηλασίες που θα εφάρμοζε μετά το πάρσιμο της σοδειάς.
Η ΙΗΣΟΥΪΤΙΚΗ ΤΑΚΤΙΚΗ
Δηλαδή, χρησιμοποίησαν την συκοφαντία και τη διαβολή. Μέσα από τα Ευαγγέλια και τα ρητά Πατέρων της Εκκλησίας, δυό γνωστοί ιεράρχες, ο Μητροπολίτης Δημητριάδος Ιωακείμ και ο Ζιχνών, Κύριλλος, Έξαρχος Λάρισας.
Έκαναν "έκκληση" που δημοσιεύτηκε στην ελληνόφωνη γερμανική εφημερίδα "Λαρισαϊκός Τύπος" της 3ης Ιουνίου 1944.
Αφού αναγνωρίζουν ότι "από μίαν καλήν συγκομιδήν του σίτου εξαρτάται η ζωή ολοκλήρου του Έθνους ημών μέχρι του θερισμού του 1945", κατόπιν με μεγάλη πονηριά προσθέτουν "η μάχη του σίτου γίνεται όχι για να συγκεντρωθεί ασφαλέστερον ο σίτος εις τας αποθήκας, αλλά ποία από τας διαφόρους οργανώσεις θα πάρει προκαταβολικώς περισσότερον από τας άλλας".
Αμέσως μετά, προδίδονται μόνοι τους : "Υπομιμνήσκομεν ότι και η Κυβέρνησις μας εξέδωκε τον σχετικόν Νόμον, αναφορικώς με την εφετεινήν εσοδείαν και ότι ο νόμος αυτός επιβάλλεται να γίνει σεβαστός παρά πάντων".
Ποιες είναι οι οργανώσεις που ζητάν να αρπάξουν τα στάρια, το λένε οι δυό Γερμανόδουλοι ιεράρχες.
Η ίδια η Κυβέρνηση.
Δεν έμπαινε λοιπόν ζήτημα ποιός θα πάρει τη σοδειά! Θα την έπαιρνε ο νοικοκύρης, ο χωριάτης που κοπίασε και ίδρωσε για να καλλιεργήσει τα χωράφια ή οι Γερμανοί και η προδοτική Κυβέρνηση με το νόμο που "επιβάλλεται να γίνει σεβαστός παρά πάντων";
Δε, οι "ιεράρχες" συνέχιζαν τα δικά τους :
Κάθε πράξη που θα γίνει αιτία να σταματήσει η ληστεία της σοδειάς, "θα χαρακτηρισθεί ως βίαια, αντιχριστιανική και αντεθνική ενέργεια".
Δηλαδή, για αυτούς τους δύο, χριστιανικές & εθνικές ενέργειες ήταν η Αρπαγή και η Ληστεία!
Ποιο ήταν το γερμανο-ελληνικό σχέδιο της ληστείας;
-Σκοπός : Αρπαγή της σοδειάς του κάμπου, σχεδόν στο σύνολο της.
-Μέσο : Ο Νόμος της προδοτικής κυβέρνησης Ράλλη.
-Μέθοδος : Σύσταση ομάδων αλωνιστικών συγκροτημάτων, σε διάφορες περιοχές του κάμπου, σε πλήρη απαγόρευση του αλωνίσματος με ζώα και δοκάνες.
-Δυνάμεις : Οι στρατιωτικοί σχηματισμοί των Ες-Ες, που βρίσκονταν στον Θεσσαλικό κάμπο. Οι ένοπλες και άοπλες δυνάμεις της ΕΑΣΑΔ, των τριών Ε. Αυτοί όλοι θα φρουρούσαν τα αλωνιστικά συγκροτήματα
-Στήριγμα : Ο ΕΔΕΣ & οι κάθε λογής και φυράματος συνοδοιπόροι του.
-Όργανα : Όλοι οι τυχοδιώκτες Ραλλικοί υπάλληλοι που βρίσκονταν στις δημόσιες υπηρεσίες και άλλους οργανισμούς. Όλες οι διορισμένες από τον Μεταξά διοικήσεις των Ενώσεων Γεωργικών Συνεταιρισμών.
-Προθεσμία : Ημέρα έναρξης της αρπαγής, είχε οριστεί η 1η Ιουλίου.
-Γενικό πρόσταγμα : Ο Γερμανός ταγματάρχης Μάνεκε.
ΟΥΤΕ ΣΠΕΙΡΙ ΣΙΤΑΡΙ ΣΤΟΝ ΚΑΤΑΧΤΗΤΗ ΚΑΙ ΣΤΟΥΣ ΠΡΟΔΟΤΕΣ
Αυτό είναι το σύνθημα που κυριάρχησε μέσα στον κάμπο. Το σύνθημα που έριξε το ΕΑΜ, το ΚΚΕ και τα συνεργαζόμενα με αυτό κόμματα.
Ολόκληρο το βάρος της έμπνευσης, της προετοιμασίας, της γενικής κινητοποίησης του λαού, της μαχητι-κής του ανάπτυξης, αντίστασης και καθοδήγησης το έφερε το ΕΑΜ, η ΕΠΟΝ, η Εθνική Αλληλεγγύη. Οι ΕΑΜικές και το Κομμουνιστικό Κόμμα είχαν σημάνει συναγερμό. Τα "στελέχια", όπως τους λένε οι χωρικοί, είναι οι άνθρωποι που πείθουν με τη λογική του αγώνα τους ανθρώπους, για το δρόμο που πρέπει να ακολουθήσουν στη διεκδίκηση των δικαιωμάτων τους.
Ο ΕΑΜικός υπεύθυνος, μαζί με τους γραμματείς της ΕΠΟΝ και της ΕΑ, μαζί με τον γραμματέα του πυρήνα του ΚΚΕ, έχουν αναλάβει την εσωτερική οργάνωση της Μάχης για τη Σοδειά.
Έργο της άγνωστης στρατιάς εαμικών και κομματικών στελεχών & μελών, είναι η διαφώτιση του λαού, το ξεσήκωμα του, η θέληση να παλέψει για το ψωμί, τη σοδειά, τη μαχητική του αντίσταση.
Χιλιάδες οι ομιλητές που γυρίζουν τα χωριά και μιλάνε κάθε βράδυ στους χωριάτες για την μάχη. Μα και χιλιάδες είναι τα παιδιά της ΕΠΟΝ που με τον τηλεβόα βροντοφωνάζουν μέρα και νύχτα σταθερά το σύνθημα : Οι Γερμανοί και οι προδότες θέλουν να μας πάρουν τη σοδειά. Ούτε σπειρί σιτάρι στον κατακτητή και τους προδότες.
Μα και η ΠΕΕΑ συντονίζει τη φωνή της με τις υπόλοιπες. Ο Γραμματέας των Εσωτερικών, συναγωνιστής Γιώργης Σιάντος, ο "γέρος" του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα, με δυό εγκυκλίους του, θέτει το ζήτημα :
...."Να δώσετε από τώρα επείγουσες διαταγές σε όλες τις υπηρεσίες σας να πάρουνε μέρος, ύστερα από συνεννόηση με τις εθνικοαπελευθερωτικές οργανώσεις και μαζί με το λαό, στη μάχη αυτή που είναι στενά δεμένη με την ύπαρξη και την ανάπτυξη του εθνικοαπελευθερωτικού μας αγώνα".
...."Σύνθημα όλων μας είναι : Ούτε σπειρί σιτάρι στα χέρια του καταχτητή".
Η άλλη εγκύκλιος-τηλεγράφημα
...."Καταχτητές και εθνοπροδότες προσπαθούν να ληστεύσουν παραγωγή για να καταδικάσουν θάνατο πείνας εξανδραποδίσουν λαό μας και εξασφαλίσουν διατροφή τους για άγριο πόλεμο εξόντωσης έθνους ΣΤΟΠ Μάχη συγκομιδής διάσωσης σοδειάς υψίστης εθνικής σημασίας αγώνα επιβίωση λαού εθνική απελευθέρωση λαϊκή κυριαρχία ΣΤΟΠ ολόκληρος λαός δέον μετάσχει ενθουσιωδώς μάχη συγκομιδής νίκη οποίας ματαιώνουσα σχέδια Γερμανοράλληδων εξασφαλίσει διατροφήν στρατού λαού προς αποτελεσματικότερη διεξαγωγή αγώνος και επιταχύνει νικηφόρο τερματισμό του ΣΤΟΠ Μεριμνήσατε ολόκληρος ορεινός πληθυσμός κατέλθει με ζώα του κάμπου, μετάσχει θερισμόν αλωνισμόν ταχίστη προώθηση με κάθε μέσο και εξασφάλιση παραγωγής ελεύθερη ορεινή Ελλάδα, εκδηλώνοντας έτσι αλληλεγγύη του και εξασφαλίζοντας ψωμί παιδιών του ΣΤΟΠ Παρούσα μας κοινοποιηθεί πάραυτα επαρχιακά κοινοτικά Συμβούλια υποδιοικήσεις τμήματα εθνικής Πολιτοφυλακής τύχει ευρείας δημοσιότητας και επιδιωχθεί παλλαϊκός συναγερμός νίκην μάχης συγκομιδής ΣΤΟΠ
Γραμματέας Εσωτερικών
Γιώργης Σιάντος"
Κι αρχίζει η μεγαλειώδης κινητοποίηση. Κατεβάζουν στη Λάρισα 20 επιτροπές, που υποβάλλουν υπομνήματα υπογραμμένα απ' όλους τους χωριάτες. Ένα γενικό υπόμνημα κατατίθεται απευθείας στην Γερμανική Στρατιωτική Διοίκηση Θεσσαλίας -Διεύθυνση Πολιτικών υποθέσεων-Τμήμα Γεωργίας.
Όπου εξιστορεί τι έπαθαν οι γεωργοί μέσα στα χρόνια του πολέμου και της σκλαβιάς, αναφέρει τις ληστείες, τις λεηλασίες, τις αρπαγές & κατόπιν περνάει στην ανάλυση της διαφοράς των τιμών ανάμεσα σε βιομηχανικά και αγροτικά προϊόντα. Το στάρι, τονίζουν, έχει ανατιμηθεί μόλις 100.000 φορές, ενώ τα άλλα είδη τροφίμων από 250-500.000 φορές. Κι αυτή η διαφορά στους τόπους παραγωγής είναι ακόμη μεγαλύτερη.
Έπειτα το υπόμνημα αναλύει τη ληστεία που επιβάλλει ο γερμανο-ελληνικός νόμος συγκέντρωσης και τονίζει : "ο κάθε παραγωγός υποχρεούται να πληρώσει 10% δεκάτη & 25% ποσοστό συγκέντρωσης, δηλαδή 35%. Για έξοδα θερισμού και μεταφοράς 15%, έξοδα αλωνισμού 10%, δηλαδή 60% από την παραγωγή του. Ποσοστό 15% θα φυλάξει για σπόρο, οπότε για το ψωμί του και την ικανοποίηση όλων των άλλων αναγκών του, απομένει μόνο το 25% από όλη την παραγωγή του".
Μια είναι η απόφαση του Λαού : Δε δίνουμε τίποτα στη συγκέντρωση.
ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ
Φυσικά υπάρχουν κρίσιμα ερωτήματα. Πως θα θερίσουν; Πως θα αλωνίσουν; Τι θα κάνουν τη σοδειά;
Το ΕΑΜ δίνει απάντηση σε όλα αυτά. Μετά τη λεπτομερή συζήτηση που έγινε στο Πανθεσσαλικό Συνέδριο των γεωπόνων, βγήκε το σχέδιο.
Σύμφωνα, λοιπόν, με την απόφαση αυτή:
Α) Ο θερισμός πρέπει να γίνει με όλα τα μέσα στο ταχύτερο χρονικό διάστημα.
Β) Όταν δεν υπάρχει σπάγκος για δεματοποίηση, να χρησιμοποιούνται τα ίδια τα στάρια.
Γ) Τα δεμάτια να μένουν στα χωράφια τσερένια και να μη μαζεύονται σε θημωνιές. Έτσι θα αποφευχθούν οι τυχαίες πυρκαγιές, η καταστροφή από μεγάλο αριθμό δεματιών, μα προπαντός δεν θα μπορέσουν οι Γερμανοί και τα όργανα τους να κάψουν τις θημωνιές.
Δ) Ο αλωνισμός θα γίνει με όλες τις μεθόδους. Με δοκάνες, με τα ζώα, με στούμπισμα και με μηχανές αν είναι δυνατόν. Να μη περιμένουμε όμως να έρθει η μηχανή για να γίνει ο αλωνισμός.
Ε) Η μεταφορά των δεματιών από τα τσερένια στις μηχανές θα γίνεται τη στιγμή που η μηχανή θα αλωνίζει.
ΣΤ) Το στάρι πρέπει αμέσως να κρύβεται. Και για το κρύψιμο αναπτύχθηκε ένα ολόκληρο σύστημα, μια ολοκληρωμένη μέθοδος.
Μια μέθοδος : Θα πρέπει να σκαφτούν λάκκοι στη γη. Να παλαμιστούν με βουνιά και χώμα, να καούν καλά με άχυρα, να σκεπαστούν επίσης καλά. Μέσα σε αυτούς μπορεί το στάρι να μείνει χωρίς κανένα κίνδυνο να πάθει από την υγρασία, για τρεις και τέσσερις μήνες.
2η μέθοδος : Κάθε βαρέλι, σιδερένιο ή ξύλινο, κάθε κάσα, θα πρέπει και μπορεί να χρησιμοποιηθεί για το κρύψιμο του σταριού. Να μπουν χωνευτά τα βαρέλια, τα κιβώτια μέσα στη γη και πάλι το στάρι δεν θα έχει ανάγκη για 3 έως 4 μήνες.
3η μέθοδος : Να πλεχτούν κοφίνια από λυγαριές και καλάμια ή να χρησιμοποιηθούν αυτά που υπάρχουν. Να παλαμιστούν καλά με βουνιά και χώμα από μέσα, να στεγνώσουν καλά στον ήλιο κι έπειτα να τα παραχώσουν στη γη, με το στάρι μέσα, μα να αφήσουν γύρω-γύρω από τα κοφίνια κενό, που να το γεμίσουν με άχυρα.
Ζ) Όποιος, για οποιοδήποτε λόγο δεν μπορεί να κρύψει στο χωριό του το στάρι, να το μεταφέρει στο βουνό, σε συγγενείς, σε φίλους και να τραβάει από κει κατά τις ανάγκες του.
Μα και το σύνθημα της ΠΕΕΑ : Βοηθείστε όλους τους αδύνατους, θα έμενε χωρίς πρακτική εφαρμογή, αν δεν έπαιρνε κι αυτό ένα συγκεκριμένο περιεχόμενο και εφαρμογή.
α) Σταχολόγημα : Επιτράπηκε ελεύθερα το σταχολόγημα σε όλο τον κάμπο. Αλλού οι σταχολόγοι ακολουθούσαν χεριά με χεριά, πόδι με πόδι τους θεριστάδες. Αλλού άφησαν τους σταχολόγους να σταχολογήσουν 5 ημέρες μετά το θέρισμα. Αλλού, αφού τράβηξαν τα δεμάτια και αλλού καθόριζαν κάθε μέρα περιοχές και διαμερίσματα σταχολογήματος. Εμπόδιο δεν σημειώθηκε κανένα. Οι αγροφύλακες ήταν κέρβεροι του πλούτου του κάθε χωριού. Οι σταχολόγοι κατάλαβαν καλά τη σημασία της αλληλεγγύης που δείχνανε οι χωριάτες απέναντι τους. Πάνω από δύο εκατομμύρια οκάδες στάρι λογαριάζεται η απόδοση από το σταχολόγημα.
β) Ανταλλαγή δουλειάς : Οι χωριάτες να βοηθήσουν ο ένας τον άλλον και να ανταλλάξουν τη δουλειά τους ή με όμοια δουλειά ή να την συμψηφίσουν με άλλου είδους δουλειά επίσης.
γ) Ορεινοί πληθυσμοί : Για να θεριστούν όσο το δυνατό γρηγορότερα τα στάρια, να χρησιμοποιηθούν σε μεγάλη κλίμακα οι ορεινοί που έχουν ανάγκη από ψωμί.
δ) Εργάτες των πόλεων : Να χρησιμοποιηθούν επίσης σε ευρεία κλίμακα οι εργάτες που βγήκανε από τις πόλεις για το θερισμό.
Με αυτά τα δύο ολοκληρωμένα πλάνα, του συναγερμού των εαμικών οργανώσεων, ο λαός μπήκε στη μάχη για τη σοδειά.
ΤΟ ΕΠΙΤΕΛΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ ΤΟΥ ΕΛΑΣ
Οι χιτλερικοί και οι συνεργάτες τους μιλάνε μόνο με τη βία, με το όπλο. Και περισσότερο απ' όλα ακούνε το ντουφέκι. Μόνο όταν αυτό κελαηδάει καταλαβαίνουν. Ο ΕΛΑΣ, εφεδρικός και ενεργός, διαθέτει όπλα, απόφαση για να πολεμήσει κι είναι έτοιμος να προασπίσει και να υπερασπιστεί τη ζωή του λαού, τη σοδειά του.
Απέναντι στο οργανωμένο σχέδιο των Γερμανών και των Ελλήνων συνεργατών τους, καταστρώνεται και αντιπαρατάσσεται το ολοκληρωμένο σχέδιο του Γενικού Επιτελείου του ΕΛΑΣ.
Σύμφωνα με το σχέδιο αυτό :
α) Όλες οι διαθέσιμες μονάδες του ΕΛΑΣ κατεβαίνουν στους πρόποδες και άλλες, ελαφρές και ταχυκίνητες, ρίχνονται μέσα στον κάμπο - όλες οι δυνάμεις του εφεδρικού ΕΛΑΣ να πάρουν μέρος στη μάχη της σοδειάς.
β) Δημιουργούνται τα ειδικά αποσπάσματα :
1. Των Καρατζά-Μπουκουβάλα, από δυνάμεις της 1ης Μεραρχίας και το 3/7 σύνταγμα ιππικού.
2. Στην περιφέρεια Τρικάλων, απόσπασμα από δυνάμεις της 10ης Μεραρχίας.
3. Απόσπασμα από τμήματα της 16ης Ταξιαρχίας, με μοναδικό σκοπό να προασπίσουν τη σοδειά του θεσσαλικού κάμπου και της πεδιάδας της Λαμίας.
γ) Όλες οι δυνάμεις του 54ου Συντάγματος, της διοίκησης Ν. Ολύμπου και αυτές που καλύπτουν τα Χάσια, παίρνουν διαταγή να υπερασπιστούν τη σοδειά του τομέα τους.
δ) Δίνονται όλες οι αναγκαίες διαταγές προς όλους τους σχηματισμούς του ΕΛΑΣ να χτυπάνε αλύπητα κάθε εχθρική ενέργεια, που αποβλέπει άμεσα ή έμμεσα στο άρπαγμα της σοδειάς.
ε) Να θεριστούν για λογαριασμό της ΕΤΑ όλα τα στάρια των αποδεδειγμένων οργάνων των Γερμανών. Και μόνο αυτά.
στ) Να δουλέψουν όλες οι αλωνιστικές μηχανές ελεύθερα, για λογαριασμό του λαού. Και μόνο όταν εξαντληθούν όλες οι στρατιωτικές ενέργειες και υπάρχει απόλυτη βεβαιότητα ότι θα δουλέψουν για λογαριασμό του εχθρού, τότε και μόνο, στην αναπόφευκτη αυτή ανάγκη, θα καταστρέφονται οι αλωνιστικές μηχανές. Στην ίδια ανυπέρβλητη ανάγκη, θα καίγονται και τα στάρια και οι θημωνιές.
ζ) Να παρθούν όλα τα κατάλληλα μέτρα υπεράσπισης της σοδειάς.
η) Να γίνουν όλοι οι αναγκαίοι αντιπερισπασμοί, ώστε να γίνει κατάτμηση των εχθρικών δυνάμεων.
θ) Να χτυπηθούν ναζί και προδότες μέσα στις φωλιές τους, για να πέσουν στη θέση της άμυνας.
ι) Σύνθημα του ΕΛΑΣ θα είναι : Ούτε σπειρί να μην πάρουν Γερμανοί και συνεργάτες τους.
Οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ εφαρμόζουν λεπτομερώς τις διαταγές, αναπτύσσουν πρωτοβουλίες, παίρνουν μέτρα, υπερασπίζονται τους θεριστές, τα αλώνια, τις αλωνιστικές μηχανές, δίνουν μάχες, θυσιάζονται.
Τέλη Μάη, αρχές του Ιούνη. Είναι οι ημέρες που πρόκειται να αρχίσει ο θερισμός. Στην ατμόσφαιρα δεν υπάρχει πια η ανησυχία και ο φόβος. Υπάρχει αποφασιστικότητα, θέληση για μαχητική αντίσταση.
Το καραούλι θα φυλάει από δω κι εμπρός πάντα. Θα είναι το άγρυπνο μάτι σε κάθε χωριό, το μάτι που εξασφαλίζει την ήσυχη δουλειά του θερισμού. Πουθενά δε φαίνεται το σύννεφο της σκόνης - αλάνθαστο δείγμα της επιδρομής των χιτλερικών και των ντόπιων προδοτών.
Ταυτόχρονα όμως, κοιτάνε και τους πρόποδες που βρίσκονται ήδη οι αντάρτες του ΕΛΑΣ, έτοιμοι να θυσιαστούν για την υπεράσπιση του θερισμού σήμερα, του αλωνισμού αύριο, της σοδειάς που θα έρθει στα δικά τους χέρια.
Στον κάμπο έχουν ξεχυθεί πάνω από τα ψηλά βουνά και οι ορεινοί - χιλιάδες άντρες, γυναίκες και παιδιά. Φέτος, το κατέβασμα τους είναι πιο οργανωμένο. Άκουσαν το προσκλητήριο του ΕΑΜ και της ΠΕΕΑ, που τους έλεγε :
"Κατεβείτε στον κάμπο να βοηθήσετε τον γρήγορο θερισμό και ταυτόχρονα με το μεροκάματο σε σιτάρι, να βοηθήσετε τις οικογένειες σας, να αντιμετωπίσετε το πρόβλημα του ψωμιού σας".
Κανένας δεν το κουνάει για τις πόλεις, κανένας δεν σκέφτεται να ζητήσει την άδεια των Γερμανών και ΕΑΣΑΔιτών, των τριεψιλιτών, για το θέρος.
Και από τις 5 Ιούνη, αλλού από τις 7, αρχίζει η εξόρμηση για τον θερισμό που κρατάει ένα ολόκληρο μήνα. Θερίζουν μέρα και νύχτα οι χωριάτες. Κάτω στα χωράφια ούτε ένα στάχυ. Οι σταχολόγοι τα έχουν μαζέψει ένα-ένα. Αύριο θα είναι το ψωμί ολόκληρης της οικογένειας.
Έτσι η μάχη του θερισμού προχωρεί, εξελίσσεται αλλού ομαλά και χωρίς κανένα επεισόδιο, αλλού με συγκρούσεις, αλλού με μάχες ανάλογα με τη θέση που βρίσκονται τα χωράφια, εν σχέσει με τις μόνιμες φωλιές των χιτλερικών, με τα ζωτικής σημασίας γι' αυτούς σημεία.
ΟΙ ΓΕΡΜΑΝΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΠΡΟΔΟΤΕΣ ΛΟΥΦΑΖΟΥΝ
Παρά τα σχέδια και τις απειλές των Γερμανών και των Ελλήνων συνεργατών τους, όλοι θερίζουν. Τι να συμβαίνει; Σύνδεσμοι πάνε κι έρχονται μέσα από τις οργανώσεις των πόλεων. Τα μικρά, μικρά σημειώματα, που δίνουν ένα σωρό πληροφορίες δεν μιλάνε για το θερισμό. Η απάντηση στα σαφή ερωτήματα είναι πάντα η ίδια : "Λένε πως δεν ενδιαφέρονται για το θερισμό τώρα. Μόνο από την 1η Ιούλη θα ενδιαφερθούν. Οι ΕΑΣΑΔίτες, οι τριεψιλίτες ενδιαφέρονται μόνο για να θερίσουν τα χωράφια τους. Σ' αυτό θα τους βοηθήσουν οι Γερμανοί".
Κατόπιν όμως οι πληροφορίες "από μέσα" έρχονται πιο ξεκαθαρισμένες : "Δεν μπορούν, δεν είναι σε θέση να ενδιαφερθούν για την υπόθεση της σοδειάς. Όμως θα κάνουν επιδρομές και έχετε το νου σας".
Έρχεται η 1η Ιούλη, η ημέρα που έχουν ορίσει Γερμανοί και προδότες για τη γενική εξόρμηση. Τίποτα δεν αλλάζει μέσα στον κάμπο. Καμιά κίνηση εκ μέρους τους. Οι μέρες προχωρούν η μία μετά την άλλη.
Τελικά, οι σύνδεσμοι λύνουν το μυστήριο. Οι Γερμανοί και τα όργανα τους μιλάνε φανερά πια μέσα στην Καρδίτσα, πως δεν ενδιαφέρονται για τη σοδειά. Στη Λάρισα ανάλογη είναι η απόφαση τους. Δεν ενδιαφέρονται, δεν μπορούν, δεν έχουν τις απαιτούμενες δυνάμεις και όσα δεν φτάνει η αλεπού τα κάνει κρεμαστάρια.
Όμως, ο κάμπος κάθε πρωί και τα ξημερώματα ακόμα, πολλές φορές, καμπανίζει από τα βλήματα των όπλων, τις ομαδικές ριπές των πολυβόλων και τις ομοβροντίες των ατομικών τουφεκιών και των οπλο-πολυβόλων. Σημάδι πως ο ΕΛΑΣ πολεμάει τους Γερμανούς και τους συνεργάτες τους. Οι συμπλοκές αυτές, είναι το αποτέλεσμα της επιθετικότητας που αναπτύσσει ο ΕΛΑΣ απέναντι τους.
Τους έχει περιορίσει μέσα στις φιδοφωλιές τους και δεν μπορούν να πάρουν ανάσα - και ανάσα γι' αυτούς είναι το πλιάτσικο. Με το στρίμωγμα που τους έχει κάνει ο ΕΛΑΣ, τους έκοψε τη ζωή. Γι' αυτό και κάνουν προσπάθειες για έξοδο. Μα ο ΕΛΑΣ έχει πιάσει τον κάμπο, είναι απλωμένος μέσα σε αυτόν, έχει τοποθετήσει τις δυνάμεις του στις επίκαιρες θέσεις και εμποδίζει Ναζί και συμμορίες να κινούνται ελεύθερα, να πλιατσικολογούν. Έτσι αυτοί περιορίζονται σε συμπτωματικές επιδρομές.
Ποιες ήταν οι ενέργειες του ΕΛΑΣ για να πετύχει το στρατηγικό σκοπό του Γενικού Στρατηγείου;
Στις περιφέρειες Δομοκού, Φαρσάλων, Αλμυρού, το 1/54 και οι άλλες στρατιωτικές δυνάμεις αυτών των τομέων χτύπησαν αλύπητα τις συγκοινωνίες του εχθρού, με σκοπό να τον αναγκάσουν να εγκαταστήσει ισχυρές φρουρές για την υπεράσπιση τους. Έτσι δεν είχε διαθέσιμες εφεδρείες, να τις κινήσει για τη μάχη της σοδειάς.
Συγκεκριμένα, οι Γερμανοί αναγκάστηκαν, για να αντιμετωπίσουν τις επιθέσεις του ΕΛΑΣ κατά των συγκοινωνιών τους, να εγκαταστήσουν στο δρόμο Λαμίας-Δομοκού, στη θέση Ράχη Αντίνιτσας, φυλάκιο από 250 άντρες.
Αύξησαν κατά 100 ακόμη άντρες τη φρουρά των Μεταλλείων. Στα υψώματα του Δομοκού εγκατέστησαν δύο ακόμα φυλάκια, από 100 άντρες το καθένα.
Με το χτύπημα του ΕΛΑΣ μέσα στην κωμόπολη των Φαρσάλων, οι Γερμανοί αύξησαν την φρουρά της πόλης από 40 σε 120 άντρες, ενώ για πρόσθετα μέτρα ασφαλείας, εγκατέστησαν ακόμα δυό ισχυρά φυλάκια στις θέσεις Κόκα και Κάστρο Φαρσάλων, πάνω στο δρόμο Δομοκός-Φάρσαλα.
Επίσης, ο ΕΛΑΣ έχοντας και τη βοήθεια του εφεδρικού ΕΛΑΣ κατέστρεψε εντελώς τη σιδηροδρομική γραμμή Βόλου-Δερμελή και ανατίναξαν όλες τις ατμομηχανές που υπήρχαν σε αυτό το τμήμα. Η γραμμή αχρηστεύθηκε τελείως και κόπηκε ολοκληρωτικά η συγκοινωνία.
Αποτέλεσμα ήταν οι χωριάτες να επιδίδονται ήσυχα στις δουλειές τους, ενώ προηγούμενα το σφύριγμα της ατμομηχανής ήταν το σύνθημα του συναγερμού της φυγής από το χωριό.
Στον δρόμο Λάρισα-Αγιά, τοποθετούνται νάρκες και η αρτηρία αυτή έγινε αδιάβατη. Η διοίκηση του Νότιου Ολύμπου βάζει νάρκες σε όλους τους δευτερεύοντες δρόμους που τραβάνε αριστερά και δεξιά, από την κεντρική αρτηρία Λάρισας-Κοζάνης.
Πάντα σύμφωνα με το γενικό σχέδιο, ο ΕΛΑΣ επιτίθεται αναγκάζοντας τους εχθρούς να κατανείμουν τις εφεδρείες τους και να κλείνονται μέσα στις πόλεις.
Ο ΕΛΑΣ ΘΕΡΙΖΕΙ!
Ένας στρατός πραγματικά λαϊκός, που ξέρει να χρησιμοποιεί εξίσου καλά, το όπλο και το δρεπάνι.
Οι αντάρτες θερίζουν! ...είναι η φράση που μεταδίδεται από στόμα σε στόμα.
Εν τούτοις, είμαστε ακόμα στις πρώτες ημέρες του θερισμού. Η 3η ίλη του 3/7 συντάγματος ιππικού υπερασπίζει τους θεριστές στον τομέα δυτικά των Σοφάδων. Η σιδηροδρομική γραμμή είναι το σύνορο προς την κατεύθυνση αυτή. Οι καβαλλαρέοι βγάζουν μέρα-νύχτα περιπόλους. Παρακολουθάνε τις κινήσεις των Γερμανών. Καιροφυλακτούν, φυλάνε τους χωριάτες που θερίζουν ήσυχοι.
Οι άλλοι καβαλάρηδες όμως κάθονται. Η περιποίηση των αλόγων τελείωσε, τα όπλα είναι καθαρά και καμία στρατιωτική δουλειά δεν έχουν να κάνουν. Η μέρα δεν περνάει χωρίς δουλειά, οπότε η πρωτο- βουλία παίρνεται από μερικούς : "Θα θερίσουμε, θα θερίσουμε τα στάρια των ανταρτοοικογενειών, των θυμάτων του αγώνα και του Αλβανικού πολέμου".
Σε λίγη ώρα θερίζει ολόκληρη η 3η ίλη και η πρωτοβουλία της μαθαίνεται. Το 3/7 σύνταγμα ιππικού, με ημερησία του διαταγή, κάνει καθήκον το θερισμό για τους αντάρτες. Κι εφόσον το ιππικό θερίζει, μπαίνει με τη σειρά του και το "πεζικό". Πάνω εκεί ξεκινάει η άμιλλα, για το ποιος σχηματισμός του ΕΛΑΣ θα θερίσει παραπάνω!
Θερίζει ο ΕΛΑΣ. Τα στάρια των ανταρτοοικογενειών, των θυμάτων του αλβανικού πολέμου, των θυμάτων του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα, των πυροπαθών, των φτωχών αγροτών, ακόμα και χωράφια ΕΔΕΣιτών. Δεν εξετάζει ο ΕΛΑΣ τίνος είναι τα χωράφια, αρκεί να είναι φτωχός ή θύμα.
Δυστυχώς, όλα τα χωράφια δεν είναι σε ασφαλή θέση. Υπάρχουν αρκετά που βρίσκονται μπροστά στις κάνες των Γερμανικών πολυβόλων και των όλμων, μπρος ή δίπλα από τα μόνιμα φυλάκια των Γερμανών. Υπάρχουν βέβαια οι προφυλακές, ο εφεδρικός ΕΛΑΣ που στήνουν ένα ατσάλινο θώρακα για να θερίσουν οι αντάρτες θεριστάδες. Το όπλο το'χουν χιαστί στην πλάτη, γεμάτο. Τα χέρια κρατάνε το δρεπάνι.
Όσο για εκείνα που βρίσκονται κάτω από τη μύτη των Γερμανών, τα θερίζουν τη νύχτα. Έτσι, νύχτα και μέρα, ο ΕΛΑΣ μαζί με τους χωριάτες μεταφέρουν σε ασφαλή μέρη τα δεμάτια για τον αλωνισμό. Με κάρα, άλογα του ιππικού, μουλάρια του πεζικού. Σε όλη τη Θεσσαλία οι αντάρτες θέρισαν πάνω από 10.000 στρέμματα. Οι χωριάτες έγιναν θυσία για τους αντάρτες και οι αντάρτες έγιναν θυσία για το λαό.
Πολλές οι εκδηλώσεις:
Το άλογο ενός ιππέα αντάρτη δεν έχει να φάει και ο χωριάτης το βλέπει.
-Συναγωνιστή, του λέει, δυστυχώς δεν έχουμε χόρτο. Μα...στάσου..., τρέχει, αρπάζει τρία δεμάτια βρώμη από ένα διπλανό ξένο χωράφι και τα δίνει στο ζώο που χλιμιντρίζει. Κι αμέσως, τραβάει στο χωράφι του, παίρνει τρία δεμάτια στάρι και τα αφήνει εκεί που πήρε τη βρώμη.
-Μπράβο στους αντάρτες, φωνάζουν στο χωριό Φίλια, αυτά που λέγανε τόσο καιρό τα πραγματοποιούν τώρα.
-Ενθουσιάστηκα, λέει ένας άλλος χωρικός. Οι αντάρτες παίρνουν τη θέση τους στα ζητήματα που ενδιαφέρουν το λαό μας.
Ένας αντάρτης της Ι Μεραρχίας ερχότανε με άδεια για να θερίσει τα χωράφια του. Όταν είδε τους ιππείς να θερίζουν είπε : Τσάμπα την πήρα την άδεια. Εμείς δεν ξέραμε πως οι συναγωνιστές μας θερίζουν τα χωράφια στα χωριά.
Ένας γέρος καραγκούνης φωνάζει : Να μας ζήσει το εαμίτικο.
-Αυτό το εαμίτικο, ότι πει το κάνει, λέει ένας άλλος.
Ένας ΕΔΕΣίτης στο Κασνέσι θέριζε με τη γυναίκα του. Οι αντάρτες, χωρίς να το ξέρουν, ανασκουμπώνονται και του θερίζουν το χωράφι. Ο χωριάτης τόσο ενθουσιάστηκε, που πρόσφερε δύο αρνιά και τσίπουρο.
-Τώρα καταλαβαίνω το λάθος μου. Η θέση μου είναι με τα παιδιά μας, είπε.
Στο χωριό Μπαλακλή του Αλμυρού, ένας χωρικός λέει το βράδυ στην πλατεία :
-Φαίνεται πως οι αντάρτες πονάν και συμμερίζονται τη θέση μας.
Οι πίτες, το καλύτερο έδεσμα του χωριάτη, πάνε κι έρχονται στους αντάρτες, στα καραούλια. Μάλιστα την τροφοδοσία των ανταρτών αναλαμβάνουν οι ίδιοι οι χωρικοί, θεωρώντας ότι τους γίνεται προσβολή, όταν η ΕΤΑ παρέχει το συσσίτιο.
Κυριακή πρωί σε ένα χωριό κοντά στην Αγιά. Τα ΕΑΜικά συνεργεία καλλιέργειας έχουν ξεκινήσει πριν ακόμα βαρέσει ο ήλιος. Αυτή την Κυριακή έχουν να θερίσουν τα χωράφια των θυμάτων. Οι λεπτομέρειες είναι κανονισμένες. Θερίζουν λοιπόν από το πρωί μέχρι το βράδυ, μαζί με τους ΕΠΟΝίτες που δεν παύουν στιγμή να τραγουδάνε.
Στην περιφέρεια Ελασσόνας. Στον συνοικισμό της Δεσκάτης, Άγιος Γεώργιος. Το σύνθημα, να βοηθήσουμε τους αδύναμους, παίρνει ολοκληρωμένη μορφή. Γίνεται ομαδικός θερισμός. Οι κάτοικοι των χωριών, είτε είχαν, είτε δεν είχαν χωράφια, θέρισαν τα στάρια - 1.000 στρέμματα σε 8 ημέρες.
Η Κοινότητα είχε φτιάξει κοινό ταμείο για το θερισμό και χρέωνε μεροκάματα : 18 οκάδες στάρι = 8 ώρες δουλειά.
Έτσι ο ένας χωριάτης δεν είχε καθόλου χωράφια και ο άλλος είχε 150 στρέμματα. Κείνος που δεν είχε θα πληρωνόταν με τις ώρες που δούλεψε (80 ώρες δουλειά = 800 οκάδες στάρι). Ένας που είχε 50 στρέμματα, θα πλήρωνε αυτούς που του θέρισαν, μα θα πληρωνόταν κι εκείνος από αυτούς που θέρισε τα χωράφια τους.
Στην Πόρτα ήταν τα σύνορα της ελεύθερης και της σκλαβωμένης Θεσσαλίας. Τα χωράφια τους ήταν η νεκρή ζώνη. Οι Γερμανοί δεν έδιναν άδειες να θερίσει ο κόσμος τα χωράφια του, γιατί φοβόντουσαν.
Όλες οι ενέργειες που είχαν κάνει κάτοικοι και οργανώσεις, δεν είχαν φέρει αποτέλεσμα.
18 του Ιούνη. Η μέρα που είχε καθορισθεί για το θερισμό. Όλοι οι χωριάτες, είτε είχαν χωράφια, είτε όχι τράβηξαν για να θερίσουν τα στάρια από τη νεκρή ζώνη. Τα γερμανικά φυλάκια είχαν ειδοποιηθεί από την οργάνωση με τηλεβόες, ότι την επομένη θα γίνει θερισμός στα απαγορευμένα σημεία. Όλος ο κόσμος θέριζε με γρηγοράδα. Τα δεμάτια έφευγαν αμέσως για το χωριό, ακόμα και στην πλάτη. Μέχρι τις 11 το μεσημέρι η δουλειά προχωρούσε κανονικά, χωρίς επεισόδιο.
Όμως, σε μια στιγμή, γύρω από τα χωράφια άρχισαν να χτυπάνε τα πολυβόλα. Οι Γερμανοί είχαν κυκλώσει τους κατοίκους και πυροβολούσαν. Ο κόσμος έφυγε, αφήνοντας σκοτωμένη μια γριά και τραυματία την κόρη της. Οι ΕΠΟΝίτες έρποντας πήραν το πτώμα και μετέφεραν την τραυματισμένη κοπέλα.
Οι Γερμανοί με κάμποσους "Έλληνες" συνεργάτες τους, έπιασαν 90 γυναικόπαιδα, απ' τα οποία κράτησαν 13, που τα διάλεξαν οι συμμορίτες της ΕΕΕ. Προηγουμένως χτύπησαν χωρίς οίκτο γυναίκες και παιδιά, επειδή αρνούνταν να πουν κλέφτες και προδότες τους εαμίτες και τους εφεδροελασίτες.
Δέκα από τα 13 γυναικόπαιδα τα μετέφεραν πρώτα στα Τρίκαλα κι έπειτα στη Θεσσαλονίκη. Επιτροπή από το χωριό έφθασε εκεί και κατόρθωσε να τα απελευθερώσει.
Οι Γερμανοί για να επιτρέψουν τη συνέχιση του θερισμού ζητούσαν 10% μπαξίσι απ' την παραγωγή, μα έπειτα από διαμαρτυρίες και κινητοποιήσεις, επέτρεψαν να θερίσουν ελεύθερα οι χωρικοί.
Έξω απ' την Καρδίτσα είναι το χωριό Μπραΐμι. Από εκεί κατάγονται οι περισσότεροι ΕΑΣΑΔίτες της Καρδίτσας. Έχουν τρομοκρατήσει τον κόσμο του κάμπου. Πιάνουν, δέρνουν, φυλακίζουν, εκτελούν.
Τα στάρια τους ανήκουν στην ΕΤΑ. Αυτοί, δέκα φορές επιχειρούν μαζί με τους Γερμανούς να τα θερίσουν, μα βρίσκουν μπροστά τους τον ΕΛΑΣ. Εκτός αυτού, οι οργανώσεις της περιφέρειας, το θεωρούν ως ζήτημα τιμής να θερίσουν αυτά τα στάρια των προδοτών. Είναι τόσες οι χαροκαμένες οικογένειες που περιμένουν από αυτά, ώστε πρέπει με κάθε θυσία να θεριστούν.
Μια νύχτα, πάνω από 500 θεριστές τα θερίζουν. Με άλογα, μουλάρια, γαϊδούρια και κάρα, τα μεταφέρουν στους πρόποδες, στη Σέκλιζα.
ΑΡΧΙΖΕΙ Η 2η ΦΑΣΗ ΤΗΣ ΜΑΧΗΣ ΤΗΣ ΣΟΔΕΙΑΣ - Ο ΑΛΩΝΙΣΜΟΣ
Το ελληνο-γερμανικό σχέδιο πρόβλεπε :
Να γίνουν συγκροτήματα αλωνιστικών μηχανών, κάτω από τη φύλαξη 40 - 100 συμμοριτών της ΕΑΣΑΔ, των 3Ε και των Γερμανών. Από εκεί θα παρακρατούσαν το 35-40%, ανάλογα με την παραγωγή.
Το Ελληνικό σχέδιο καθόριζε :
Ο αλωνισμός να γίνει με κάθε μέσο, γρήγορα και χωρίς καθυστέρηση.
Οι αλωνιστικές μηχανές παίρνουν μπρος. Που και που σφυράνε δυνατά. Καλούν γρήγορα τα κάρα να φθάσουν για να μη διακοπεί ο αλωνισμός. Φέτος δεν έχει θημωνιές, το έχει απαγορεύσει το σχέδιο, για αποφυγή πυρκαγιάς ή σαμποτάζ από Γερμανούς και εθνοπροδότες. Έτσι τα δεμάτια με τα στάρια μεταφέρονται από τα χωράφια στις μηχανές. Μια μεταφορά που μόνο εύκολη δεν ήταν. Χρειαζόντουσαν πολλά κάρα και έξοδα. Η αυτοδιοίκηση ρύθμισε το ζήτημα.
Τα κάρα, αν δεν είχε το χωριό τόσα όσα χρειαζόντουσαν, τα δανείστηκε από το διπλανό.
Απάλλαξε τα ζώα και τους ανθρώπους, για τον χρόνο που θα κάνουν τη μεταφορά, από κάθε υπηρεσία προς το αγωνιζόμενο έθνος και καθόρισε ημερήσια αποζημίωση για τα άλογα και τους ανθρώπους.
Έτσι υπήρχε μια συνεχής αλυσίδα από κάρα που μετέφερε δεμάτια στην αλωνιστική μηχανή.
Μόλις αναλάμβανε η μηχανή...σε λίγα δευτερόλεπτα ο πλούσιος καρπός έρεε στα τσουβάλια.
Ο ήλιος αρχίζει να δύει και η αλωνιστική σφυράει συνεχώς. Ζητάει από τα κάρα να πάνε πολύ πιο γρήγορα. Πρέπει να τελειώσει τον αλωνισμό σε αυτό το χωριό, περιμένουν και τα άλλα. Ο κάμπος της Θεσσαλίας έχει μεγάλη παραγωγή και μόνο με τις μηχανές γίνεται γρήγορα το αλώνισμα. Πρέπει να βρουν κι άλλες. Από αυτές που έχουν επιτάξει οι Γερμανοί και οι ελληνικές συμμορίες, άλλες που βρίσκονται μέσα στις πόλεις και κάθονται. Αναλαμβάνει ο ΕΛΑΣ κι αρχίζει τις επιχειρήσεις.
Παίρνει δύο από το Μπραΐμι, μια από το κτήμα του Μαραθέα, αχρηστεύει τρεις στη Μπάκραινα του Παπαγεωργίου και τινάζει μια στον αέρα στο Μπελέτσι, που δούλευε για λογαριασμό των Γερμανών.
Συνεννοείται με τις πολιτικές οργανώσεις κι αυτές με τους ιδιοκτήτες των μηχανών και τις τραβάει σε μέρη ελεύθερα για να δουλέψουν.
Από τις 350 αλωνιστικές μηχανές που υπάρχουν μέσα στη Θεσσαλία, οι 320 δουλεύουν ελεύθερα, κάτω από την άμεση επίβλεψη του ΕΛΑΣ.
Δυστυχώς, στα χωριά μέσα στην αμφισβητούμενη περιοχή, οι μηχανές δεν μπόρεσαν να πλησιάσουν. Τις αντικατέστησε το σύστημα της δοκάνης. Μπήκε το ζήτημα που θα βρεθούν τόσα ζώα για τον αλωνισμό και το μεροκάματο τους. Η ρύθμιση έγινε μέσω των εαμικών οργανώσεων. Κατανεμήθηκαν τα ζώα του χωριού. Νοίκιασαν βλάχικα και η δουλειά έγινε.
Μέσα στη φοβερή ζέστη, ο γεωργός καθισμένος ή όρθιος πάνω στη δοκάνη, φέρνει βόλτα το αλώνι.
Αλλού όπου δεν υπάρχουν δοκάνες, τα άλογα στριφογυρίζουν και πατάνε τα δεμάτια.
Κι έπειτα το λίχνισμα. Ο βαρύς καρπός πέφτει κάτω, χρυσάφι ολόκληρο.
Στις περιπτώσεις αυτές του αλωνίσματος με τις δοκάνες, γίνεται έπειτα από σχετική καθοδήγηση της οργάνωσης. Ανταλλαγή δουλειάς, ο ένας βοηθάει τώρα στο αλώνισμα και πιστώνεται με τόσες ώρες δουλειάς. Κι αυτός που το χρησιμοποιεί, πιστώνεται ανάλογα. Αύριο, στο όργωμα, ο ένας θα ξοφλήσει τον άλλο ζεύοντας μαζί τα ζώα στο χωράφι. Τέτοιες πιστοχρεώσεις γίνονται περισσότερο στην περιφέρεια της Ελασσόνας.
Ο αλωνισμός, μέσα στην προβλεπόμενη προθεσμία, τελειώνει. Η σοδειά ήρθε στα χέρια των ιδιοκτητών της. Απομένει το τρίτο στάδιο. Το κρύψιμο.
Η ΤΡΙΤΗ ΦΑΣΗ ΤΗΣ ΜΑΧΗΣ
Για τις εθνικοαπελευθερωτικές οργανώσεις, το τρίτο στάδιο του σχεδίου, το κρύψιμο της σοδειάς, είναι σπουδαιότερο από τα άλλα δύο. Νέα εκστρατεία του ΕΑΜ αρχίζει για να πεισθούν οι χωριάτες ότι το κρύψιμο είναι απαραίτητο. Με πολλή επιμονή πείθονται, όχι όλοι όμως. Στους πρόποδες των βουνών, στα χωριά που είναι κοντά σε αρτηρίες συγκοινωνίας, η δουλειά του κρυψίματος προχωρεί, σε άλλα καθυστερεί.
Το γενικό σχέδιο προβλέπει τον τρόπο και οι μέθοδοι που υποδεικνύει εφαρμόζονται. Βρίσκονται κι άλλες στην πορεία, αρκετά πρακτικές. Σε ορισμένα χωριά ο κάθε χωριάτης υπολογίζει, χωρίζει, σκάβει και κτίζει. Αφού ετοιμάσει την κρυψώνα, χώνει εκεί μέσα το εισόδημα. Σε άλλα γίνονται ομαδικές αποθήκες μέσα στα πυκνά δάση, που χωράνε από 10-40.000 οκάδες στάρι. Σηκώνονται μεγάλες καλύβες από πλεγμένα ξύλα, καραβάνια ολόκληρα από κάρα και ζώα μεταφέρουν τον πολύτιμο καρπό σε συγγενικά σπίτια ορεινών χωριών κι αλλού το παραχώνουν σε βαρέλια και καλάθια.
Η ΕΤΑ και οι οργανώσεις εξασφαλίζουν την εθνική εισφορά. Συνεργεία ολόκληρα προωθούν με όλα τα μεταφορικά μέσα το στάρι, από κλιμάκιο σε κλιμάκιο. Κάθε σπειρί σιταριού είναι μια σφαίρα για τον κατακτητή και τους προδότες.
Στην αρχή, η θεσσαλική σοδειά είχε λογαριαστεί ότι θα έδινε 175 εκατομμύρια οκάδες στάρι. Νεώτερες εκτιμήσεις την κατέβασαν σε 150 εκατομμύρια. Οποιοδήποτε κι αν είναι το ακριβές ποσό της παραγωγής, είναι γεγονός ότι τα 95% της σοδειάς περιήλθαν στα χέρια των αγροτών.
Από το 5%, το 2,5% κάηκε από τους Γερμανούς και τον ΕΛΑΣ και το υπόλοιπο 2,5% περιήλθε στους κατακτητές και τα τσιράκια τους.
Στην ίδια αναλογία βρίσκονται τα ποσοστά και για τα άλλα δημητριακά.
Οι Γερμανοί και ο δοτός πρωθυπουργός, ο Ράλλης, με τον νόμο της αρπαγής, θα λήστευε από τα 150 εκατομμύρια οκάδες παραγωγής, το 35% δηλαδή 52.500.000 οκάδες στάρι από τους χωρικούς.
Άλλα 10% θα έκλεβαν στο ζύγι, στην αλωνιστική μηχανή. Αποδείχτηκε αυτό το 1942.
Που σημαίνει ότι στον αγρότη θα απέμενε ένα ελάχιστο ποσοστό απ' όλη την παραγωγή του, της τάξης του 25%, για να τραφεί ο ίδιος και η οικογένεια του, ενώ θα έπρεπε να πληρώσει το ορισμένο ποσοστό για έξοδα θερισμού, μεταφοράς και αλωνιστικού δικαιώματος, ενώ όφειλε να φυλάξει κι ένα 15% για σπόρο.
Όσον αφορά τους σταχολόγους. Μάζεψαν περί τα 2 εκατομμύρια οκάδες και οι ορεινοί, οι εργάτες γης, οι καραγωγείς που μετέφεραν τα δεμάτια από τα χωράφια στις αλωνιστικές μηχανές, πήραν ένα σοβαρό ποσοστό, περίπου 10% και περισσότερο.
Η μάχη για τη σοδειά έχει πια τελειώσει. Στην ιστορία του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα θα μείνει με τον τίτλο : Η ΜΑΧΗ ΘΡΙΑΜΒΟΣ.
27/09/1944 - Κώστας Βιδάλης
Μέσα στη φοβερή ζέστη, ο γεωργός καθισμένος ή όρθιος πάνω στη δοκάνη, φέρνει βόλτα το αλώνι.
Αλλού όπου δεν υπάρχουν δοκάνες, τα άλογα στριφογυρίζουν και πατάνε τα δεμάτια.
Κι έπειτα το λίχνισμα. Ο βαρύς καρπός πέφτει κάτω, χρυσάφι ολόκληρο.
Στις περιπτώσεις αυτές του αλωνίσματος με τις δοκάνες, γίνεται έπειτα από σχετική καθοδήγηση της οργάνωσης. Ανταλλαγή δουλειάς, ο ένας βοηθάει τώρα στο αλώνισμα και πιστώνεται με τόσες ώρες δουλειάς. Κι αυτός που το χρησιμοποιεί, πιστώνεται ανάλογα. Αύριο, στο όργωμα, ο ένας θα ξοφλήσει τον άλλο ζεύοντας μαζί τα ζώα στο χωράφι. Τέτοιες πιστοχρεώσεις γίνονται περισσότερο στην περιφέρεια της Ελασσόνας.
Ο αλωνισμός, μέσα στην προβλεπόμενη προθεσμία, τελειώνει. Η σοδειά ήρθε στα χέρια των ιδιοκτητών της. Απομένει το τρίτο στάδιο. Το κρύψιμο.
Η ΤΡΙΤΗ ΦΑΣΗ ΤΗΣ ΜΑΧΗΣ
Για τις εθνικοαπελευθερωτικές οργανώσεις, το τρίτο στάδιο του σχεδίου, το κρύψιμο της σοδειάς, είναι σπουδαιότερο από τα άλλα δύο. Νέα εκστρατεία του ΕΑΜ αρχίζει για να πεισθούν οι χωριάτες ότι το κρύψιμο είναι απαραίτητο. Με πολλή επιμονή πείθονται, όχι όλοι όμως. Στους πρόποδες των βουνών, στα χωριά που είναι κοντά σε αρτηρίες συγκοινωνίας, η δουλειά του κρυψίματος προχωρεί, σε άλλα καθυστερεί.
Το γενικό σχέδιο προβλέπει τον τρόπο και οι μέθοδοι που υποδεικνύει εφαρμόζονται. Βρίσκονται κι άλλες στην πορεία, αρκετά πρακτικές. Σε ορισμένα χωριά ο κάθε χωριάτης υπολογίζει, χωρίζει, σκάβει και κτίζει. Αφού ετοιμάσει την κρυψώνα, χώνει εκεί μέσα το εισόδημα. Σε άλλα γίνονται ομαδικές αποθήκες μέσα στα πυκνά δάση, που χωράνε από 10-40.000 οκάδες στάρι. Σηκώνονται μεγάλες καλύβες από πλεγμένα ξύλα, καραβάνια ολόκληρα από κάρα και ζώα μεταφέρουν τον πολύτιμο καρπό σε συγγενικά σπίτια ορεινών χωριών κι αλλού το παραχώνουν σε βαρέλια και καλάθια.
Η ΕΤΑ και οι οργανώσεις εξασφαλίζουν την εθνική εισφορά. Συνεργεία ολόκληρα προωθούν με όλα τα μεταφορικά μέσα το στάρι, από κλιμάκιο σε κλιμάκιο. Κάθε σπειρί σιταριού είναι μια σφαίρα για τον κατακτητή και τους προδότες.
Στην αρχή, η θεσσαλική σοδειά είχε λογαριαστεί ότι θα έδινε 175 εκατομμύρια οκάδες στάρι. Νεώτερες εκτιμήσεις την κατέβασαν σε 150 εκατομμύρια. Οποιοδήποτε κι αν είναι το ακριβές ποσό της παραγωγής, είναι γεγονός ότι τα 95% της σοδειάς περιήλθαν στα χέρια των αγροτών.
Από το 5%, το 2,5% κάηκε από τους Γερμανούς και τον ΕΛΑΣ και το υπόλοιπο 2,5% περιήλθε στους κατακτητές και τα τσιράκια τους.
Στην ίδια αναλογία βρίσκονται τα ποσοστά και για τα άλλα δημητριακά.
Οι Γερμανοί και ο δοτός πρωθυπουργός, ο Ράλλης, με τον νόμο της αρπαγής, θα λήστευε από τα 150 εκατομμύρια οκάδες παραγωγής, το 35% δηλαδή 52.500.000 οκάδες στάρι από τους χωρικούς.
Άλλα 10% θα έκλεβαν στο ζύγι, στην αλωνιστική μηχανή. Αποδείχτηκε αυτό το 1942.
Που σημαίνει ότι στον αγρότη θα απέμενε ένα ελάχιστο ποσοστό απ' όλη την παραγωγή του, της τάξης του 25%, για να τραφεί ο ίδιος και η οικογένεια του, ενώ θα έπρεπε να πληρώσει το ορισμένο ποσοστό για έξοδα θερισμού, μεταφοράς και αλωνιστικού δικαιώματος, ενώ όφειλε να φυλάξει κι ένα 15% για σπόρο.
Όσον αφορά τους σταχολόγους. Μάζεψαν περί τα 2 εκατομμύρια οκάδες και οι ορεινοί, οι εργάτες γης, οι καραγωγείς που μετέφεραν τα δεμάτια από τα χωράφια στις αλωνιστικές μηχανές, πήραν ένα σοβαρό ποσοστό, περίπου 10% και περισσότερο.
Η μάχη για τη σοδειά έχει πια τελειώσει. Στην ιστορία του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα θα μείνει με τον τίτλο : Η ΜΑΧΗ ΘΡΙΑΜΒΟΣ.
27/09/1944 - Κώστας Βιδάλης
Η ίδρυση της ΠΕΕΑ
Η κυβέρνηση της λαϊκής εξουσίας
Στις 10 Μάρτη του 1944, στο χωριό Βίνιανη της Ευρυτανίας, ιδρύθηκε με πρωτοβουλία του ΕΑΜ η Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ), γνωστή και ως Κυβέρνηση του Βουνού, αφού έτσι την κατέγραψε ο λαός στη δική του μνήμη κι έτσι πέρασε στη λαϊκή ψυχή από γενιά σε γενιά.
Η ίδρυσή της ΠΕΕΑ δεν ήταν κάτι το απρόσμενο, το περιττό ή το βιαστικό. Αντίθετα ήταν ένα υπερώριμο βήμα του ΕΑΜικού κινήματος, που αν δεν πραγματοποιήθηκε νωρίτερα οφείλεται στο γεγονός ότι η ΕΑΜική ηγεσία κατέβαλε όλες τις δυνατές προσπάθειες ώστε αυτή η πρωτοβουλία να αγκαλιάσει ευρύτερες πολιτικές δυνάμεις, οργανώσεις και προσωπικότητες, που κινούνταν έξω από τον ΕΑΜικό χώρο. Κατά τα άλλα, αν εξετάσει κανείς την ίδρυση της ΠΕΕΑ από τη σκοπιά των αντικειμενικών αναγκών που είχε δημιουργήσει η ανάπτυξη του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα με όλα τα επακόλουθά της, θα διαπιστώσει με ευκολία πόσο ασφυκτικά πιεστική ήταν η ανάγκη να συγκροτηθούν τα κεντρικά όργανα της λαϊκής εξουσίας που είχε δημιουργηθεί στις ελεύθερες περιοχές της χώρας και αναπτυσσόταν ραγδαία.
«Έχοντας υπόψη - έλεγε η ιδρυτική πράξη της Επιτροπής -
1) τις υπέρτατες εθνικές ανάγκες και την επιτακτική απαίτηση του ελληνικού λαού για τη δημιουργία μέσα στη χώρα ενός κεντρικού πολιτικού οργάνου που να συντονίζει τις προσπάθειες και τον αγώνα για την εθνική απολύτρωση και να αναλάβει την υπεύθυνη διοίκηση των ελεύθερων και ελευθερουμένων περιοχών της χώρας
2) την από 15 Δεκεμβρίου 1943 πρόσκληση της Κεντρικής Επιτροπής του Εθνικοαπελευθερωτικού Μετώπου σε όλα τα κόμματα και τις οργανώσεις καθώς και στην κυβέρνηση Τσουδερού, για το σχηματισμό κυβέρνησης Γενικού Εθνικού Συνασπισμού, ΣΥΓΚΡΟΤΟΥΜΕ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗΣ»
(ΠΕΕΑ: «Δελτίο Πράξεων και αποφάσεων», αριθμός φύλλου 1, εκδόσεις ΟΛΚΟΣ 1976 και «Κείμενα της Εθνικής Αντίστασης», εκδόσεις ΣΕ, τόμος Β`, σελ. 15).
Ας σταθούμε όμως αναλυτικότερα σ' αυτά τα δύο ζητήματα που η ιδρυτική πράξη καταγράφει ως τα σπουδαιότερα απ' όσα συντέλεσαν στην ίδρυση της Επιτροπής.
Η ανάγκη για κεντρική λαϊκή εξουσία
Το πρόβλημα της συγκρότησης κεντρικής εξουσίας και μάλιστα λαϊκής δεν προέκυψε ούτε τυχαία ούτε από τη μια στιγμή στην άλλη στην Ελλάδα της κατοχικής περιόδου. Με την κατάρρευση του μετώπου και την είσοδο των γερμανικών στρατευμάτων στην ελληνική επικράτεια, τα τότε κυβερνητικά όργανα και ο αστικός πολιτικός κόσμος, σχεδόν στο σύνολό του, εγκατέλειψαν τη χώρα. Ο λαός αφέθηκε στη μοίρα του και ούτε λόγος δεν μπορούσε να γίνει για αποδοχή από μέρους του της εξουσίας των κατακτητών και των ντόπιων Κουίσλιγκς. Ετσι ο μόνος δρόμος που ανοιγόταν για κάθε πραγματικό πατριώτη ήταν η συμμετοχή στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα, που από την πρώτη στιγμή πρότεινε, οργάνωσε και καθοδήγησε το ΚΚΕ, η ψυχή, δηλαδή, ο νους και η ραχοκοκαλιά της ΕΑΜικής Εθνικής Αντίστασης.
Με την ανάπτυξη της ένοπλης πάλης του ΕΛΑΣ δημιουργήθηκαν γρήγορα στην ορεινή Ελλάδα ελεύθερες περιοχές, οι οποίες εκ των πραγμάτων έπρεπε να διοικηθούν, για να μπορέσουν οι κάτοικοί τους να ζήσουν οργανωμένα, προσφέροντας στον εαυτό τους και στον αγώνα για την Εθνική Απελευθέρωση. Ετσι σιγά - σιγά άρχισαν να δημιουργούνται τα πρώτα όργανα λαϊκής αυτοδιοίκησης και δικαιοσύνης. Ηταν τέτοια δε η ανάπτυξη αυτών των οργάνων που το Δεκέμβρη του 1942 οι περιφερειακές επιτροπές του ΚΚΕ, του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ Φθιωτιδοφωκίδας- Ευρυτανίας συνέταξαν τον πρώτο κώδικα για τη λαϊκή αυτοδιοίκηση και δικαιοσύνη, γνωστό με το όνομα «Κώδικας Ποσειδών».
Από εκεί και ύστερα, από το Δεκέμβρη του 1942, δηλαδή, ως το Μάρτη του 1944, που δημιουργήθηκε η Κυβέρνηση του Βουνού, οι απελευθερωμένες περιοχές πολλαπλασιάστηκαν και η Ελεύθερη Ελλάδα κάλυπτε μια τεράστια έκταση από τα ελληνοαλβανικά σύνορα έως και λίγο έξω από την Αθήνα. Χιλιάδες χωριά και κωμοπόλεις, ακόμη και πόλεις, όπως η Καρδίτσα, η Καλαμπάκα, η Αγιά, το Καρπενήσι, το Μέτσοβο, η Κόνιτσα, τα Γρεβενά, η Δεσκάτη κ. α. απαλλάχτηκαν από την μπότα του κατακτητή, με αποτέλεσμα να πολλαπλασιαστούν τα όργανα τη λαϊκής εξουσίας. Δεν υπήρχε χωριό χωρίς το Λαϊκό του Συμβούλιο, δεν υπήρχε περιοχή χωρίς το Λαϊκό της Δικαστήριο. Παράλληλα η ίδια η οργάνωση της ζωής των ελεύθερων Ελλήνων περνούσε σε νέα επίπεδα. Χτίζονταν δρόμοι, φτιάχνονταν γεφύρια, ιδρύονταν συνεταιρισμοί, ρυθμίζονταν εδαφικές και άλλες διαφορές, οργανώνονταν σχολεία, νηπιαγωγεία, παιδικοί σταθμοί, αναπτυσσόταν πλούσια εκπαιδευτική και πολιτιστική δραστηριότητα, γινόταν απονομή της δικαιοσύνης. Όλα αυτά - και όσα άλλα συνέβαιναν τότε στη ζωή των κατοίκων της Ελεύθερης Ελλάδας, τα οποία δεν είναι καθόλου εύκολο να απαριθμήσει κανείς - καθιστούσαν από ένα σημείο και μετά υποχρεωτική τη δημιουργία κεντρικής λαϊκής εξουσίας.
Προσπάθειες του ΕΑΜ για πλατύ κυβερνητικό σχήμα
Αντιλαμβανόμενο την ανάγκη της δημιουργίας κυβέρνησης στην Ελεύθερη Ελλάδα, το ΕΑΜ κατέβαλε, όπως προαναφέραμε, τεράστιες προσπάθειες να συμμετέχουν σ' αυτήν όσο το δυνατό ευρύτερες πολιτικές δυνάμεις. Στο διάγγελμά της μάλιστα στον ελληνικό λαό, με την ευκαιρία της ίδρυσης της, η ΠΕΕΑ δεν παραλείπει ν' αναφερθεί σ' αυτό το θέμα, τονίζοντας ανάμεσα στα άλλα: «Ο σχηματισμός αυτού του οργάνου (της ΠΕΕΑ δηλαδή) αργοπόρησε γιατί γινότανε προσπάθεια να συμπέσει με την πραγματοποίηση γενικής πολιτικής ενότητας. Όμως η προσπάθεια της ενότητας, που γίνεται εδώ και δυόμισι χρόνια από το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο, σκόνταψε πάντα στα ίδια εμπόδια: την αδικαιολόγητη κακή θέληση, το μικροπολιτικό υπολογισμό, την ακατανίκητη αδράνεια, τη βαθιά αδιαφορία για το μεγάλο αγώνα του λαού, τον παθολογικό φόβο της λαϊκής χειραφέτησης, την ιδιοτελή αντιπάθεια προς το λαϊκό κίνημα. Δυόμισι χρόνια διαπραγματεύσεις του ΕΑΜ με τα παλιά πολιτικά κόμματα, δυόμισι χρόνια καρτερικής ανοχής της αχαλίνωτης συκοφαντίας, που γινόταν σε βάρος του εις απάντηση των διαβημάτων και του αγώνα του, δεν κατόρθωσαν να νικήσουν αυτά τα εμπόδια, που τα εκμεταλλεύτηκε ο κατακτητής για να βρει ηθική και υλική ενίσχυση στον αγώνα του εναντίον του έθνους...»
(ΠΕΕΑ: «Δελτίο Πράξεων και αποφάσεων», αριθμός φύλλου 1, εκδόσεις ΟΛΚΟΣ 1976 και «Κείμενα της Εθνικής Αντίστασης», εκδόσεις ΣΕ, τόμος Β`, σελ. 17).
Για να έχουμε μια πιο συγκεκριμένη εικόνα όσων αναφέρει στο διάγγελμά της η ΠΕΕΑ αξίζει να σημειώσουμε πως τον Δεκέμβρη του '43 το ΕΑΜ προχώρησε - χωρίς να βρει ανταπόκριση - σε μια γενναία έκκληση για ενότητα, καλώντας με απόφαση της ΚΕ του «όλα τα πολιτικά κόμματα, που ειλικρινά αγωνίζονται για τη λευτεριά και τις ελευθερίες του λαού να συνεννοηθούν πάνω στη βάση να σχηματιστεί εδώ στην Ελλάδα από τώρα Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας, που θα αναλάβει και την ενιαία διεξαγωγή του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα και την ομαλή λύση του Πολιτειακού ζητήματος, σύμφωνα με τη λαϊκή θέληση».
(«Κείμενα της Εθνικής Αντίστασης», εκδόσεις ΣΕ, τόμος Α`, σελ. 56-57 και Θ. Χατζή: «Η Νικηφόρα Επανάσταση που χάθηκε», εκδόσεις Δωρικός, τόμος Γ`, σελ. 28).
Σημαντικές πρωτοβουλίες πήρε επίσης το ΕΑΜ ώστε να συμμετέχουν στο σχηματισμό της Κυβέρνησης του Βουνού πολιτικά πρόσωπα που βρίσκονταν τότε στη χώρα, όπως ο Σβώλος, ο Σοφιανόπουλος κ.α., αλλά προσέκρουσε στους δισταγμούς και σε άλλες σκοπιμότητες των τελευταίων, με αποτέλεσμα να υποχρεωθεί να προχωρήσει μόνο του στο σχηματισμό της κυβέρνησης.
Η Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης
Στις αρχές Γενάρη του '44 η 10η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ υπογράμμισε ως επιτακτική την ανάγκη συγκρότησης κεντρικού κυβερνητικού οργάνου στις περιοχές της Ελεύθερης Ελλάδας. Στην πολιτική της απόφαση αναφερόταν συγκεκριμένα: «Το φούντωμα του εθνικού αγώνα, η απελευθέρωση σημαντικού μέρους του εθνικού εδάφους, η ανάγκη της υπέρτατης συνένωσης και επιστράτευσης όλων των εθνικών δυνάμεων στη σημερινή τελική φάση του πολέμου για την ολοκληρωτική συντριβή των κατακτητών στο πλευρό των συμμάχων, βάζουν μπροστά στο αγωνιζόμενο έθνος επιτακτικά το πρόβλημα της δημιουργίας στην Ελεύθερη Ελλάδα κεντρικού κυβερνητικού οργάνου εθνικής ενότητας και απελευθέρωσης»
(«Επίσημα Κείμενα ΚΚΕ», εκδόσεις ΣΕ, τόμος Ε`, σελ. 201-202).
Στην ίδια απόφαση κατέληξε και η ΚΕ του ΕΑΜ που συνεδρίασε, σύμφωνα με τη μαρτυρία του Θ. Χατζή στις 10/1/1944, στην Κυψέλη. «Η ΚΕ του ΕΑΜ - γράφει ο Χατζής - προσανατολίστηκε σταθερά προς τη συγκρότηση κυβερνητικού οργάνου στην Ελεύθερη Ελλάδα. Αντίθετη άποψη δεν υπήρχε από κανένα κόμμα ή οργάνωση που αντιπροσωπεύονταν στο ανώτατο καθοδηγητικό όργανο του κινήματος» (Θ. Χατζή, στο ίδιο, σελ. 51-54). Ετσι από τα μέσα του Γενάρη άρχισε να περνά η κεντρική καθοδήγηση του κινήματος στο βουνό και στις 10 Μάρτη συγκροτήθηκε η ΠΕΕΑ, που στην αρχική της σύνθεση είχε πέντε μέλη ΕΑΜικής προέλευσης, με πρόεδρο (πρωθυπουργό) τον Ευριπίδη Μπακιρτζή και γραμματείς (υπουργούς) τους Εμ. Μάντακα, Γ. Σιάντο, Η. Τσιριμώκο και Κ. Γαβριηλίδη. Πολύ σύντομα όμως, σαράντα, περίπου, μέρες μετά την ίδρυσή της και συγκεκριμένα στις 18 Απρίλη του 1944, στη σύνθεσή της θα προστεθούν πέντε νέα μέλη, μερικά από τα οποία δεν ανήκαν σε καμία από τις ΕΑΜικές οργανώσεις και κόμματα. Ταυτόχρονα θα γίνει και ανακατανομή αρμοδιοτήτων. Πρόεδρος θα οριστεί ο Αλ. Σβώλος και αντιπρόεδρος ο Ευρ. Μπακιρτζής. Τα υπόλοιπα νέα μέλη, εκτός του Σβώλου, ήταν: Ν. Ασκούτσης, Α. Αγγελόπουλος, Π. Κόκκαλης και Στ. Χατζήμπεης
(«Αρχείο ΠΕΕΑ - πρακτικά συνεδριάσεων», εκδόσεις ΣΕ, σελ. 81-82).
Η ΠΕΕΑ αγκαλιάστηκε θερμά από τον ελληνικό λαό κι ήταν γι' αυτόν η πραγματική έκφραση της θέλησής του, γεγονός που αποδείχτηκε περίτρανα από τη λαϊκή συμμετοχή στις εκλογές της 25ης Απριλίου 1944 για την ανάδειξη των μελών του Εθνικού Συμβουλίου, το οποίο λίγες μέρες αργότερα - από τις 14 έως 27 Μάη - πραγματοποίησε την ιστορική του συνεδρίαση στις Κορυσχάδες.
Η ΠΕΕΑ αυτοδιαλύθηκε, τυπικά, μετά την απελευθέρωση, στις 5/11/1944. Ουσιαστικά, όμως, η αντίστροφη, γι' αυτήν μέτρηση είχε αρχίσει όταν, βάσει του συμφώνου του Λιβάνου, δημιουργήθηκε - και με τη συμμετοχή του ΕΑΜ - η περιβόητη κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας υπό τον Γ. Παπανδρέου.
Το έργο της ΠΕΕΑ υπήρξε πολύμορφο και μοναδικό σε σπουδαιότητα, παρά το γεγονός ότι ο βίος της ήταν βραχύς. Στις 64 πράξεις, 79 αποφάσεις και δύο διαγγέλματα που εξέδωσε φανερώνεται ένας νέος τύπος εξουσίας, μια νέου τύπου δημοκρατία, όπου ο λαός είναι πραγματικά αφέντης στον τόπο του, κύριος του εαυτού του. Το έργο της αποτελεί μια ζωντανή, μοναδική για το λαϊκό και επαναστατικό κίνημα της χώρας μας, κληρονομιά, που αποδεικνύει περίτρανα πως η λαϊκή εξουσία δεν είναι ουτοπία, πως το μέλλον ανήκει σ' αυτούς που αγωνίζονται για να την πραγματοποιήσουν.
(Ριζοσπάστης, 19/3/2000)
Η ίδρυσή της ΠΕΕΑ δεν ήταν κάτι το απρόσμενο, το περιττό ή το βιαστικό. Αντίθετα ήταν ένα υπερώριμο βήμα του ΕΑΜικού κινήματος, που αν δεν πραγματοποιήθηκε νωρίτερα οφείλεται στο γεγονός ότι η ΕΑΜική ηγεσία κατέβαλε όλες τις δυνατές προσπάθειες ώστε αυτή η πρωτοβουλία να αγκαλιάσει ευρύτερες πολιτικές δυνάμεις, οργανώσεις και προσωπικότητες, που κινούνταν έξω από τον ΕΑΜικό χώρο. Κατά τα άλλα, αν εξετάσει κανείς την ίδρυση της ΠΕΕΑ από τη σκοπιά των αντικειμενικών αναγκών που είχε δημιουργήσει η ανάπτυξη του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα με όλα τα επακόλουθά της, θα διαπιστώσει με ευκολία πόσο ασφυκτικά πιεστική ήταν η ανάγκη να συγκροτηθούν τα κεντρικά όργανα της λαϊκής εξουσίας που είχε δημιουργηθεί στις ελεύθερες περιοχές της χώρας και αναπτυσσόταν ραγδαία.
«Έχοντας υπόψη - έλεγε η ιδρυτική πράξη της Επιτροπής -
1) τις υπέρτατες εθνικές ανάγκες και την επιτακτική απαίτηση του ελληνικού λαού για τη δημιουργία μέσα στη χώρα ενός κεντρικού πολιτικού οργάνου που να συντονίζει τις προσπάθειες και τον αγώνα για την εθνική απολύτρωση και να αναλάβει την υπεύθυνη διοίκηση των ελεύθερων και ελευθερουμένων περιοχών της χώρας
2) την από 15 Δεκεμβρίου 1943 πρόσκληση της Κεντρικής Επιτροπής του Εθνικοαπελευθερωτικού Μετώπου σε όλα τα κόμματα και τις οργανώσεις καθώς και στην κυβέρνηση Τσουδερού, για το σχηματισμό κυβέρνησης Γενικού Εθνικού Συνασπισμού, ΣΥΓΚΡΟΤΟΥΜΕ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗΣ»
(ΠΕΕΑ: «Δελτίο Πράξεων και αποφάσεων», αριθμός φύλλου 1, εκδόσεις ΟΛΚΟΣ 1976 και «Κείμενα της Εθνικής Αντίστασης», εκδόσεις ΣΕ, τόμος Β`, σελ. 15).
Ας σταθούμε όμως αναλυτικότερα σ' αυτά τα δύο ζητήματα που η ιδρυτική πράξη καταγράφει ως τα σπουδαιότερα απ' όσα συντέλεσαν στην ίδρυση της Επιτροπής.
Η ανάγκη για κεντρική λαϊκή εξουσία
Το πρόβλημα της συγκρότησης κεντρικής εξουσίας και μάλιστα λαϊκής δεν προέκυψε ούτε τυχαία ούτε από τη μια στιγμή στην άλλη στην Ελλάδα της κατοχικής περιόδου. Με την κατάρρευση του μετώπου και την είσοδο των γερμανικών στρατευμάτων στην ελληνική επικράτεια, τα τότε κυβερνητικά όργανα και ο αστικός πολιτικός κόσμος, σχεδόν στο σύνολό του, εγκατέλειψαν τη χώρα. Ο λαός αφέθηκε στη μοίρα του και ούτε λόγος δεν μπορούσε να γίνει για αποδοχή από μέρους του της εξουσίας των κατακτητών και των ντόπιων Κουίσλιγκς. Ετσι ο μόνος δρόμος που ανοιγόταν για κάθε πραγματικό πατριώτη ήταν η συμμετοχή στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα, που από την πρώτη στιγμή πρότεινε, οργάνωσε και καθοδήγησε το ΚΚΕ, η ψυχή, δηλαδή, ο νους και η ραχοκοκαλιά της ΕΑΜικής Εθνικής Αντίστασης.
Με την ανάπτυξη της ένοπλης πάλης του ΕΛΑΣ δημιουργήθηκαν γρήγορα στην ορεινή Ελλάδα ελεύθερες περιοχές, οι οποίες εκ των πραγμάτων έπρεπε να διοικηθούν, για να μπορέσουν οι κάτοικοί τους να ζήσουν οργανωμένα, προσφέροντας στον εαυτό τους και στον αγώνα για την Εθνική Απελευθέρωση. Ετσι σιγά - σιγά άρχισαν να δημιουργούνται τα πρώτα όργανα λαϊκής αυτοδιοίκησης και δικαιοσύνης. Ηταν τέτοια δε η ανάπτυξη αυτών των οργάνων που το Δεκέμβρη του 1942 οι περιφερειακές επιτροπές του ΚΚΕ, του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ Φθιωτιδοφωκίδας- Ευρυτανίας συνέταξαν τον πρώτο κώδικα για τη λαϊκή αυτοδιοίκηση και δικαιοσύνη, γνωστό με το όνομα «Κώδικας Ποσειδών».
Από εκεί και ύστερα, από το Δεκέμβρη του 1942, δηλαδή, ως το Μάρτη του 1944, που δημιουργήθηκε η Κυβέρνηση του Βουνού, οι απελευθερωμένες περιοχές πολλαπλασιάστηκαν και η Ελεύθερη Ελλάδα κάλυπτε μια τεράστια έκταση από τα ελληνοαλβανικά σύνορα έως και λίγο έξω από την Αθήνα. Χιλιάδες χωριά και κωμοπόλεις, ακόμη και πόλεις, όπως η Καρδίτσα, η Καλαμπάκα, η Αγιά, το Καρπενήσι, το Μέτσοβο, η Κόνιτσα, τα Γρεβενά, η Δεσκάτη κ. α. απαλλάχτηκαν από την μπότα του κατακτητή, με αποτέλεσμα να πολλαπλασιαστούν τα όργανα τη λαϊκής εξουσίας. Δεν υπήρχε χωριό χωρίς το Λαϊκό του Συμβούλιο, δεν υπήρχε περιοχή χωρίς το Λαϊκό της Δικαστήριο. Παράλληλα η ίδια η οργάνωση της ζωής των ελεύθερων Ελλήνων περνούσε σε νέα επίπεδα. Χτίζονταν δρόμοι, φτιάχνονταν γεφύρια, ιδρύονταν συνεταιρισμοί, ρυθμίζονταν εδαφικές και άλλες διαφορές, οργανώνονταν σχολεία, νηπιαγωγεία, παιδικοί σταθμοί, αναπτυσσόταν πλούσια εκπαιδευτική και πολιτιστική δραστηριότητα, γινόταν απονομή της δικαιοσύνης. Όλα αυτά - και όσα άλλα συνέβαιναν τότε στη ζωή των κατοίκων της Ελεύθερης Ελλάδας, τα οποία δεν είναι καθόλου εύκολο να απαριθμήσει κανείς - καθιστούσαν από ένα σημείο και μετά υποχρεωτική τη δημιουργία κεντρικής λαϊκής εξουσίας.
Προσπάθειες του ΕΑΜ για πλατύ κυβερνητικό σχήμα
Αντιλαμβανόμενο την ανάγκη της δημιουργίας κυβέρνησης στην Ελεύθερη Ελλάδα, το ΕΑΜ κατέβαλε, όπως προαναφέραμε, τεράστιες προσπάθειες να συμμετέχουν σ' αυτήν όσο το δυνατό ευρύτερες πολιτικές δυνάμεις. Στο διάγγελμά της μάλιστα στον ελληνικό λαό, με την ευκαιρία της ίδρυσης της, η ΠΕΕΑ δεν παραλείπει ν' αναφερθεί σ' αυτό το θέμα, τονίζοντας ανάμεσα στα άλλα: «Ο σχηματισμός αυτού του οργάνου (της ΠΕΕΑ δηλαδή) αργοπόρησε γιατί γινότανε προσπάθεια να συμπέσει με την πραγματοποίηση γενικής πολιτικής ενότητας. Όμως η προσπάθεια της ενότητας, που γίνεται εδώ και δυόμισι χρόνια από το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο, σκόνταψε πάντα στα ίδια εμπόδια: την αδικαιολόγητη κακή θέληση, το μικροπολιτικό υπολογισμό, την ακατανίκητη αδράνεια, τη βαθιά αδιαφορία για το μεγάλο αγώνα του λαού, τον παθολογικό φόβο της λαϊκής χειραφέτησης, την ιδιοτελή αντιπάθεια προς το λαϊκό κίνημα. Δυόμισι χρόνια διαπραγματεύσεις του ΕΑΜ με τα παλιά πολιτικά κόμματα, δυόμισι χρόνια καρτερικής ανοχής της αχαλίνωτης συκοφαντίας, που γινόταν σε βάρος του εις απάντηση των διαβημάτων και του αγώνα του, δεν κατόρθωσαν να νικήσουν αυτά τα εμπόδια, που τα εκμεταλλεύτηκε ο κατακτητής για να βρει ηθική και υλική ενίσχυση στον αγώνα του εναντίον του έθνους...»
(ΠΕΕΑ: «Δελτίο Πράξεων και αποφάσεων», αριθμός φύλλου 1, εκδόσεις ΟΛΚΟΣ 1976 και «Κείμενα της Εθνικής Αντίστασης», εκδόσεις ΣΕ, τόμος Β`, σελ. 17).
Για να έχουμε μια πιο συγκεκριμένη εικόνα όσων αναφέρει στο διάγγελμά της η ΠΕΕΑ αξίζει να σημειώσουμε πως τον Δεκέμβρη του '43 το ΕΑΜ προχώρησε - χωρίς να βρει ανταπόκριση - σε μια γενναία έκκληση για ενότητα, καλώντας με απόφαση της ΚΕ του «όλα τα πολιτικά κόμματα, που ειλικρινά αγωνίζονται για τη λευτεριά και τις ελευθερίες του λαού να συνεννοηθούν πάνω στη βάση να σχηματιστεί εδώ στην Ελλάδα από τώρα Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας, που θα αναλάβει και την ενιαία διεξαγωγή του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα και την ομαλή λύση του Πολιτειακού ζητήματος, σύμφωνα με τη λαϊκή θέληση».
(«Κείμενα της Εθνικής Αντίστασης», εκδόσεις ΣΕ, τόμος Α`, σελ. 56-57 και Θ. Χατζή: «Η Νικηφόρα Επανάσταση που χάθηκε», εκδόσεις Δωρικός, τόμος Γ`, σελ. 28).
Σημαντικές πρωτοβουλίες πήρε επίσης το ΕΑΜ ώστε να συμμετέχουν στο σχηματισμό της Κυβέρνησης του Βουνού πολιτικά πρόσωπα που βρίσκονταν τότε στη χώρα, όπως ο Σβώλος, ο Σοφιανόπουλος κ.α., αλλά προσέκρουσε στους δισταγμούς και σε άλλες σκοπιμότητες των τελευταίων, με αποτέλεσμα να υποχρεωθεί να προχωρήσει μόνο του στο σχηματισμό της κυβέρνησης.
Η Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης
Στις αρχές Γενάρη του '44 η 10η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ υπογράμμισε ως επιτακτική την ανάγκη συγκρότησης κεντρικού κυβερνητικού οργάνου στις περιοχές της Ελεύθερης Ελλάδας. Στην πολιτική της απόφαση αναφερόταν συγκεκριμένα: «Το φούντωμα του εθνικού αγώνα, η απελευθέρωση σημαντικού μέρους του εθνικού εδάφους, η ανάγκη της υπέρτατης συνένωσης και επιστράτευσης όλων των εθνικών δυνάμεων στη σημερινή τελική φάση του πολέμου για την ολοκληρωτική συντριβή των κατακτητών στο πλευρό των συμμάχων, βάζουν μπροστά στο αγωνιζόμενο έθνος επιτακτικά το πρόβλημα της δημιουργίας στην Ελεύθερη Ελλάδα κεντρικού κυβερνητικού οργάνου εθνικής ενότητας και απελευθέρωσης»
(«Επίσημα Κείμενα ΚΚΕ», εκδόσεις ΣΕ, τόμος Ε`, σελ. 201-202).
Στην ίδια απόφαση κατέληξε και η ΚΕ του ΕΑΜ που συνεδρίασε, σύμφωνα με τη μαρτυρία του Θ. Χατζή στις 10/1/1944, στην Κυψέλη. «Η ΚΕ του ΕΑΜ - γράφει ο Χατζής - προσανατολίστηκε σταθερά προς τη συγκρότηση κυβερνητικού οργάνου στην Ελεύθερη Ελλάδα. Αντίθετη άποψη δεν υπήρχε από κανένα κόμμα ή οργάνωση που αντιπροσωπεύονταν στο ανώτατο καθοδηγητικό όργανο του κινήματος» (Θ. Χατζή, στο ίδιο, σελ. 51-54). Ετσι από τα μέσα του Γενάρη άρχισε να περνά η κεντρική καθοδήγηση του κινήματος στο βουνό και στις 10 Μάρτη συγκροτήθηκε η ΠΕΕΑ, που στην αρχική της σύνθεση είχε πέντε μέλη ΕΑΜικής προέλευσης, με πρόεδρο (πρωθυπουργό) τον Ευριπίδη Μπακιρτζή και γραμματείς (υπουργούς) τους Εμ. Μάντακα, Γ. Σιάντο, Η. Τσιριμώκο και Κ. Γαβριηλίδη. Πολύ σύντομα όμως, σαράντα, περίπου, μέρες μετά την ίδρυσή της και συγκεκριμένα στις 18 Απρίλη του 1944, στη σύνθεσή της θα προστεθούν πέντε νέα μέλη, μερικά από τα οποία δεν ανήκαν σε καμία από τις ΕΑΜικές οργανώσεις και κόμματα. Ταυτόχρονα θα γίνει και ανακατανομή αρμοδιοτήτων. Πρόεδρος θα οριστεί ο Αλ. Σβώλος και αντιπρόεδρος ο Ευρ. Μπακιρτζής. Τα υπόλοιπα νέα μέλη, εκτός του Σβώλου, ήταν: Ν. Ασκούτσης, Α. Αγγελόπουλος, Π. Κόκκαλης και Στ. Χατζήμπεης
(«Αρχείο ΠΕΕΑ - πρακτικά συνεδριάσεων», εκδόσεις ΣΕ, σελ. 81-82).
Η ΠΕΕΑ αγκαλιάστηκε θερμά από τον ελληνικό λαό κι ήταν γι' αυτόν η πραγματική έκφραση της θέλησής του, γεγονός που αποδείχτηκε περίτρανα από τη λαϊκή συμμετοχή στις εκλογές της 25ης Απριλίου 1944 για την ανάδειξη των μελών του Εθνικού Συμβουλίου, το οποίο λίγες μέρες αργότερα - από τις 14 έως 27 Μάη - πραγματοποίησε την ιστορική του συνεδρίαση στις Κορυσχάδες.
Η ΠΕΕΑ αυτοδιαλύθηκε, τυπικά, μετά την απελευθέρωση, στις 5/11/1944. Ουσιαστικά, όμως, η αντίστροφη, γι' αυτήν μέτρηση είχε αρχίσει όταν, βάσει του συμφώνου του Λιβάνου, δημιουργήθηκε - και με τη συμμετοχή του ΕΑΜ - η περιβόητη κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας υπό τον Γ. Παπανδρέου.
Το έργο της ΠΕΕΑ υπήρξε πολύμορφο και μοναδικό σε σπουδαιότητα, παρά το γεγονός ότι ο βίος της ήταν βραχύς. Στις 64 πράξεις, 79 αποφάσεις και δύο διαγγέλματα που εξέδωσε φανερώνεται ένας νέος τύπος εξουσίας, μια νέου τύπου δημοκρατία, όπου ο λαός είναι πραγματικά αφέντης στον τόπο του, κύριος του εαυτού του. Το έργο της αποτελεί μια ζωντανή, μοναδική για το λαϊκό και επαναστατικό κίνημα της χώρας μας, κληρονομιά, που αποδεικνύει περίτρανα πως η λαϊκή εξουσία δεν είναι ουτοπία, πως το μέλλον ανήκει σ' αυτούς που αγωνίζονται για να την πραγματοποιήσουν.
(Ριζοσπάστης, 19/3/2000)
30η Οκτωβρίου 1944, μία ιστορική μέρα:
Ο ΕΛΑΣ λευτερώνει τη Θεσσαλονίκη από τους Γερμανούς κατακτητές
Οι δυνάμεις του 31ου Συντάγματος, από το καλοκαίρι του 1944 σιγά-σιγά περισφίγγουν τον κλοιό γύρω από τη Θεσσαλονίκη, μαζί με το 19ο Σύνταγμα Νιγρίτας, που κάλυπτε τον βορειανατολικό τομέα μέχρι το Επταπύργιο και το 3ο Τάγμα του 13ου Συντάγματος Κιλκίς, που κάλυπτε την περιοχή από το Επταπύργιο μέχρι και την οδό Λαγκαδά. Παράλληλα, η νοτιοδυτική πλευρά της πόλης καλύπτονταν από τμήματα του 50ου και του 16ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ.
Από τις πρώτες μέρες του Οκτωβρίου 1944, μικρές ομάδες των μονάδων αυτών, σε συνεργασία με τον εφεδρικό ΕΛΑΣ της πόλης προκαλούσαν φθορές στα εχθρικά τμήματα και ταυτόχρονα προστάτευαν διάφορα καίρια σημεία και υποδομές της πόλης.
"Αποτέλεσμα σκληρών συγκρούσεων"
Η επίθεση για την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, δεν ήταν εύκολη υπόθεση, καθώς, όπως εξηγεί ο τότε επιτελάρχης 11ης Μεραρχίας ΕΛΑΣ, Θανάσης Παπαθανασίου, μέσα στην πόλη και όλη την γύρω περιοχή, εκτός από τους Γερμανούς δρούσαν και οι συμμορίες των Ταγμάτων Ασφαλείας που είχαν καταντήσει ο φόβος και ο τρόμος του πληθυσμού.
"Η απελευθέρωση της πόλης δεν ήταν κάτι που έγινε ως εκ θαύματος. Ήταν το αποτέλεσμα σκληρών συγκρούσεων από τη μία μεριά ανάμεσα στον ΕΛΑΣ εναντίον των Γερμανών, οι οποίοι ήταν ασύγκριτα αριθμητικά υπέρτεροι και άριστα εξοπλισμένοι, και των συνεργατών τους, οι οποίοι στην περιοχή αυτή στην οποία κι εγώ θα αναφερθώ, στην περιοχή αυτή δρούσαν ο Δάγκουλας μέσα στην πόλη, που έστειλε στα στρατόπεδα εκτέλεσης, στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, και στη Γερμανία και σε εκτελέσεις εκατοντάδες ανθρώπους εδώ, ήταν ο Πούλος ο οποίος δρούσε στην εκείθεν του Αξιού περιοχή και η ΠΑΟ η οποία αγκάλιαζε όλο τον χώρο της Κεντρικής Μακεδονίας μεταξύ του Στρυμόνα και του Αξιού.
Έτσι λοιπόν ο ΕΛΑΣ αντιμετώπιζε όχι μόνο τις εχθρικές δυνάμεις, αλλά και όλες τις άλλες δυνάμεις οι οποίες ήταν σημαντικές και οι οποίες δρούσαν κατά ένα τρόπο πιο έμπειρο απ΄ότι οι Γερμανοί, διότι γνώριζαν πρόσωπα και πράγματα, τόπους κλπ"
Από τις πρώτες μέρες του Οκτωβρίου 1944, μικρές ομάδες των μονάδων αυτών, σε συνεργασία με τον εφεδρικό ΕΛΑΣ της πόλης προκαλούσαν φθορές στα εχθρικά τμήματα και ταυτόχρονα προστάτευαν διάφορα καίρια σημεία και υποδομές της πόλης.
"Αποτέλεσμα σκληρών συγκρούσεων"
Η επίθεση για την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, δεν ήταν εύκολη υπόθεση, καθώς, όπως εξηγεί ο τότε επιτελάρχης 11ης Μεραρχίας ΕΛΑΣ, Θανάσης Παπαθανασίου, μέσα στην πόλη και όλη την γύρω περιοχή, εκτός από τους Γερμανούς δρούσαν και οι συμμορίες των Ταγμάτων Ασφαλείας που είχαν καταντήσει ο φόβος και ο τρόμος του πληθυσμού.
"Η απελευθέρωση της πόλης δεν ήταν κάτι που έγινε ως εκ θαύματος. Ήταν το αποτέλεσμα σκληρών συγκρούσεων από τη μία μεριά ανάμεσα στον ΕΛΑΣ εναντίον των Γερμανών, οι οποίοι ήταν ασύγκριτα αριθμητικά υπέρτεροι και άριστα εξοπλισμένοι, και των συνεργατών τους, οι οποίοι στην περιοχή αυτή στην οποία κι εγώ θα αναφερθώ, στην περιοχή αυτή δρούσαν ο Δάγκουλας μέσα στην πόλη, που έστειλε στα στρατόπεδα εκτέλεσης, στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, και στη Γερμανία και σε εκτελέσεις εκατοντάδες ανθρώπους εδώ, ήταν ο Πούλος ο οποίος δρούσε στην εκείθεν του Αξιού περιοχή και η ΠΑΟ η οποία αγκάλιαζε όλο τον χώρο της Κεντρικής Μακεδονίας μεταξύ του Στρυμόνα και του Αξιού.
Έτσι λοιπόν ο ΕΛΑΣ αντιμετώπιζε όχι μόνο τις εχθρικές δυνάμεις, αλλά και όλες τις άλλες δυνάμεις οι οποίες ήταν σημαντικές και οι οποίες δρούσαν κατά ένα τρόπο πιο έμπειρο απ΄ότι οι Γερμανοί, διότι γνώριζαν πρόσωπα και πράγματα, τόπους κλπ"
Τα πλήγματα που καταφέρει ο ΕΛΑΣ κατά των γερμανικών τμημάτων είναι συνεχή. Οι σκληρότερες μάχες γίνονται στα ανατολικά της πόλης όπου οι δυνάμεις του 31ου Συντάγματος, κατορθώνουν, έχοντας και θύματα, να εκδιώξουν τους χιτλερικούς κατακτητές από τα Βασιλικά και στη συνέχεια από το αεροδρόμιο του Σέδες και τη Γεωργική Σχολή, ενώ άλλα τμήματα εισέρχονται από τους Καπουτζήδες, τη σημερινή Πυλαία και τη Χαριλάου. Παράλληλα, δυνάμεις των 13ου, 16ου και 19ου Συνταγμάτων του ΕΛΑΣ εκδιώκουν τους Γερμανούς από τα βόρεια της Θεσσαλονίκης και απελευθερώνουν την Άνω Πόλη ακόμη από τις 26 Οκτωβρίου, την ημέρα του Αγίου Δημητρίου. Ενώ η περικύκλωση της Θεσσαλονίκης ολοκληρώνεται από τα τμήματα του 50ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ που δρούσε στα Πιέρια και τμήμα του ΕΛΑΝ, του ναυτικού των ανταρτών, ξεκινώντας από την Ιερισσό, καταλάμβανε τμήμα του λιμανιού.
Ο ΕΛΑΣ σώζει τις υποδομές της πόλης
Οι γερμανικές στρατιωτικές δυνάμεις που βλέπουν πλέον ότι είναι αδύνατη η παραμονή τους στη Θεσσαλονίκη, πριν υποχωρήσουν από την πόλη, ναρκοθετούν ζωτικούς χώρους της για να προκαλέσουν τη γενική παράλυση της ζωής της Θεσσαλονίκης. Έτσι προχωρούν σε δυο ανατινάξεις στο χώρο του λιμανιού. Κι ακόμη, επιχειρούν να ανατινάξουν το παγιδευμένο με εκρηκτικά κεντρικό υδραγωγείο της πόλης, στην περιοχή της Παναγίας Φανερωμένης και την Ηλεκτρική Εταιρία. Τους προλαβαίνει όμως τμήμα του 13ου Συντάγματος και τους τρέπει σε φυγή, σώζοντας έτσι το υδραγωγείο και την Ηλεκτρική, εξασφαλίζοντας την υδροδότηση και ηλεκτροδότηση της πόλης. Ενώ παράλληλα, λόχος του εφεδρικού ΕΛΑΣ μυλεργατών, που αποτελούνταν από 120 άτομα, κύκλωσε γερμανικό τμήμα που είχε υπονομεύσει τις σιταποθήκες και τους αλευρόμυλους Αλλατίνη και ετοιμάζονταν να τους ανατινάξει. Στην επιχείρηση διάσωσης του υδραγωγείου, πήρε μέρος ο Γιάννης Πατσακίδης που καταθέτει την πολύτιμη μαρτυρία του:
"Με αυτό το δεδομένο, ότι οι Γερμανοί είναι οχυρωμένοι εκεί και με το δεδομένο, που έρχονταν με πληροφορία, ότι οι Γερμανοί θα ανατινάξουν την Ηλεκτρική Εταιρία, πήρανε δύο λόχοι εντολή να μπούνε μέσα στην πόλη σε διάταξη μάχης. Φτάσανε μέχρι την Ηλεκτρική Εταιρία, όντως εκεί συνάντησαν όχι αντίσταση αλλά μία εμφάνιση Γερμανών και μάλιστα τέσσερις Γερμανοί με τις μοτοσυκλέτες την ώρα που πηγαίνανε προς το Υδραγωγείο και ο δικός μας ο λόχος και μάλιστα η εμπροσθοφυλακή, η διμοιρία, τους πυροβόλησε και φύγανε οι Γερμανοί. Δηλαδή πιστεύω ότι αν δεν πρόφταινε η διμοιρία που πήγαινε προς το Υδραγωγείο, θα ανατίναζαν το Υδραγωγείο . Έχοντας δε υπόψη ότι τότε εκείνο ήταν για τη Θεσσαλονίκη το κύριο υδραγωγείο, θα έμενε η πόλη για πολύ καιρό χωρίς νερό".
«Ελευθερία!»
Το μεσημέρι της 30ης Οκτωβρίου, η Θεσσαλονίκη είναι πλέον ελεύθερη ενώ ο καπετάνιος της Ομάδας Μεραρχιών Μακεδονίας του ΕΛΑΣ, Μάρκος Βαφειάδης, στέλνει στο Γενικό Αρχηγείο του ΕΛΑΣ τηλεγράφημα που άρχιζε ως εξής:
«Τμήματά μας εισήλθον Θεσσαλονίκην σήμερον 3ην μετά μεσημβρίαν. Λαός Θεσσαλονίκης έξαλλος από ενθουσιασμόν διατρέχει οδούς πόλεως εναγκαλιζόμενος αντάρτες».
Την ξεχωριστή εθνική έξαρση εκείνων των ημερών, ο Γιώργος Ιωάννου ο οποίος έζησε ως παιδί τη μεγάλη μέρα της απελευθέρωσης, την περιγράφει στη συλλογή πεζογραφημάτων «Το δικό μας αίμα»:
«Από την οδό της Αγίας Σοφίας κατέβαιναν, σαρώνοντας τις γειτονιές, τα παιδιά του Κουλέ Καφέ, του Αγίου Παύλου, της Ακρόπολης, της Κασσάνδρου. Το Τσινάρι, Εσκί-Ντελίκ, Προφήτης Ηλίας, Διοικητήριο κατέβαιναν τη Βενιζέλου. Από το Βαρδάρι πάλι ερχόταν, ξυπόλητη, ρακένδυτη, πειναλέα, σπαρταρώντας από ενθουσιασμό, η Ραμόνα, η Επτάλοφος, ο παλιός Σταθμός, η Νεάπολη, η Σταυρούπολη, ενώ αντίθετα, από ανατολικά κατάφταναν μέσα σε σκόνη και αλαλαγμό, με τρομπέτες, παντιέρες, λάβαρα και χωνιά η Τούμπα, η Αγία Φωτεινή, η Ευαγγελίστρια, η Τριανδρία, ακόμα και η τόσο μακρινή Καλαμαριά. Πλημμύρισαν δρόμοι και πλατείες. Πανζουρλισμός. Φιλιόμασταν, αγκαλιαζόμασταν, χαϊδευόμασταν, δεν ξέραμε τι λέμε από την ταραχή μας. Λέγαμε «Ελευθερία», «Ποτέ ξανά». Σάμπως να ’ταν στο χέρι μας, αλλά έτσι νομίζεις σε τέτοιες στιγμές...», κατέληγε η περιγραφή του Γιώργου Ιωάννου".
Τις επόμενες μέρες, μετά την 30η Οκτωβρίου, η απελευθερωμένη πλέον Θεσσαλονίκη θα τις περάσει μέσα σε ήρεμο φαινομενικά κλίμα καθώς στην πόλη επικρατούσε απόλυτη τάξη που την τηρούσαν οι άνδρες της Πολιτοφυλακής του ΕΑΜ.
Ο γιατρός Μιχαήλ Τσαβδαρίδης επισημαίνει:
"Το τάγμα το δικό μου, εγκαταστάθηκε στην παραλιακή περιοχή. Είχε ως περιοχή ελέγχου από το Ντεπό μέχρι το λιμάνι. Εγκαταστήσαμε φρουρές στο Ντεπό, στο λιμάνι, την Ηλεκτρική Εταιρία, στο Παπάφειο. Παντού βάλαμε φρουρές για να ελέγξουμε την εύρυθμη λειτουργία της πόλης".
Όμως, ενώ η ζωή στη Θεσσαλονίκη ήταν για ένα και πλέον μήνα ήρεμη και όλοι είχαν ριχτεί στη νέα μεγάλη μάχη για την ανοικοδόμηση, τον επισιτισμό και την ανόρθωση της πόλης, τα γεγονότα των Δεκεμβριανών στην πρωτεύουσα, έδειχναν ότι η μπόρα του Εμφυλίου πολέμου δεν θα αργούσε να ξεσπάσει.
Και όπως αφηγήθηκε ο Νίκος Μπακόλας:
"Από κει και πέρα άρχισε η ζωή ήρεμη για αρκετές μέρες θα έλεγα, ήρεμα τα πράγματα. Ο κόσμος χαιρόταν την ελευθερία του. Δεν ήθελε να διακρίνει. Παρόλο που πρέπει να πω βέβαια, ότι το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού ήταν οργανωμένο τότε στο ΕΑΜ κλπ. Εν τούτοις δεν υπήρξαν, για αρκετές μέρες τουλάχιστον, ούτε συγκρούσεις, ούτε παράπονα, ούτε θα έλεγα λογομαχίες, τίποτα. Το κακό άρχισε βέβαια, όταν άρχισαν τα δεκεμβριανά στην Αθήνα".
Πέρασαν δεκαετίες από τότε. Η Θεσσαλονίκη αυτό το διάστημα γνώρισε ευχάριστες αλλά και δύσκολες στιγμές. Πέρασε τον εμφύλιο, είδε πολιτικές δολοφονίες, υπέστη τις συνέπειες της στρατιωτικής δικτατορίας. Όμως ποτέ, όλη αυτή την μακρά περίοδο, δεν ξέχασε τα πέτρινα χρόνια της κατοχής και τις μεγαλειώδεις στιγμές της απελευθέρωσης, από τον ΕΛΑΣ. Ενώ τα διδάγματα εκείνης της ηρωικής περιόδου, παραμένουν όσο ποτέ άλλοτε επίκαιρα αυτές τις δύσκολες στιγμές που περνάει η χώρα και ο λαός μας.
Οι γερμανικές στρατιωτικές δυνάμεις που βλέπουν πλέον ότι είναι αδύνατη η παραμονή τους στη Θεσσαλονίκη, πριν υποχωρήσουν από την πόλη, ναρκοθετούν ζωτικούς χώρους της για να προκαλέσουν τη γενική παράλυση της ζωής της Θεσσαλονίκης. Έτσι προχωρούν σε δυο ανατινάξεις στο χώρο του λιμανιού. Κι ακόμη, επιχειρούν να ανατινάξουν το παγιδευμένο με εκρηκτικά κεντρικό υδραγωγείο της πόλης, στην περιοχή της Παναγίας Φανερωμένης και την Ηλεκτρική Εταιρία. Τους προλαβαίνει όμως τμήμα του 13ου Συντάγματος και τους τρέπει σε φυγή, σώζοντας έτσι το υδραγωγείο και την Ηλεκτρική, εξασφαλίζοντας την υδροδότηση και ηλεκτροδότηση της πόλης. Ενώ παράλληλα, λόχος του εφεδρικού ΕΛΑΣ μυλεργατών, που αποτελούνταν από 120 άτομα, κύκλωσε γερμανικό τμήμα που είχε υπονομεύσει τις σιταποθήκες και τους αλευρόμυλους Αλλατίνη και ετοιμάζονταν να τους ανατινάξει. Στην επιχείρηση διάσωσης του υδραγωγείου, πήρε μέρος ο Γιάννης Πατσακίδης που καταθέτει την πολύτιμη μαρτυρία του:
"Με αυτό το δεδομένο, ότι οι Γερμανοί είναι οχυρωμένοι εκεί και με το δεδομένο, που έρχονταν με πληροφορία, ότι οι Γερμανοί θα ανατινάξουν την Ηλεκτρική Εταιρία, πήρανε δύο λόχοι εντολή να μπούνε μέσα στην πόλη σε διάταξη μάχης. Φτάσανε μέχρι την Ηλεκτρική Εταιρία, όντως εκεί συνάντησαν όχι αντίσταση αλλά μία εμφάνιση Γερμανών και μάλιστα τέσσερις Γερμανοί με τις μοτοσυκλέτες την ώρα που πηγαίνανε προς το Υδραγωγείο και ο δικός μας ο λόχος και μάλιστα η εμπροσθοφυλακή, η διμοιρία, τους πυροβόλησε και φύγανε οι Γερμανοί. Δηλαδή πιστεύω ότι αν δεν πρόφταινε η διμοιρία που πήγαινε προς το Υδραγωγείο, θα ανατίναζαν το Υδραγωγείο . Έχοντας δε υπόψη ότι τότε εκείνο ήταν για τη Θεσσαλονίκη το κύριο υδραγωγείο, θα έμενε η πόλη για πολύ καιρό χωρίς νερό".
«Ελευθερία!»
Το μεσημέρι της 30ης Οκτωβρίου, η Θεσσαλονίκη είναι πλέον ελεύθερη ενώ ο καπετάνιος της Ομάδας Μεραρχιών Μακεδονίας του ΕΛΑΣ, Μάρκος Βαφειάδης, στέλνει στο Γενικό Αρχηγείο του ΕΛΑΣ τηλεγράφημα που άρχιζε ως εξής:
«Τμήματά μας εισήλθον Θεσσαλονίκην σήμερον 3ην μετά μεσημβρίαν. Λαός Θεσσαλονίκης έξαλλος από ενθουσιασμόν διατρέχει οδούς πόλεως εναγκαλιζόμενος αντάρτες».
Την ξεχωριστή εθνική έξαρση εκείνων των ημερών, ο Γιώργος Ιωάννου ο οποίος έζησε ως παιδί τη μεγάλη μέρα της απελευθέρωσης, την περιγράφει στη συλλογή πεζογραφημάτων «Το δικό μας αίμα»:
«Από την οδό της Αγίας Σοφίας κατέβαιναν, σαρώνοντας τις γειτονιές, τα παιδιά του Κουλέ Καφέ, του Αγίου Παύλου, της Ακρόπολης, της Κασσάνδρου. Το Τσινάρι, Εσκί-Ντελίκ, Προφήτης Ηλίας, Διοικητήριο κατέβαιναν τη Βενιζέλου. Από το Βαρδάρι πάλι ερχόταν, ξυπόλητη, ρακένδυτη, πειναλέα, σπαρταρώντας από ενθουσιασμό, η Ραμόνα, η Επτάλοφος, ο παλιός Σταθμός, η Νεάπολη, η Σταυρούπολη, ενώ αντίθετα, από ανατολικά κατάφταναν μέσα σε σκόνη και αλαλαγμό, με τρομπέτες, παντιέρες, λάβαρα και χωνιά η Τούμπα, η Αγία Φωτεινή, η Ευαγγελίστρια, η Τριανδρία, ακόμα και η τόσο μακρινή Καλαμαριά. Πλημμύρισαν δρόμοι και πλατείες. Πανζουρλισμός. Φιλιόμασταν, αγκαλιαζόμασταν, χαϊδευόμασταν, δεν ξέραμε τι λέμε από την ταραχή μας. Λέγαμε «Ελευθερία», «Ποτέ ξανά». Σάμπως να ’ταν στο χέρι μας, αλλά έτσι νομίζεις σε τέτοιες στιγμές...», κατέληγε η περιγραφή του Γιώργου Ιωάννου".
Τις επόμενες μέρες, μετά την 30η Οκτωβρίου, η απελευθερωμένη πλέον Θεσσαλονίκη θα τις περάσει μέσα σε ήρεμο φαινομενικά κλίμα καθώς στην πόλη επικρατούσε απόλυτη τάξη που την τηρούσαν οι άνδρες της Πολιτοφυλακής του ΕΑΜ.
Ο γιατρός Μιχαήλ Τσαβδαρίδης επισημαίνει:
"Το τάγμα το δικό μου, εγκαταστάθηκε στην παραλιακή περιοχή. Είχε ως περιοχή ελέγχου από το Ντεπό μέχρι το λιμάνι. Εγκαταστήσαμε φρουρές στο Ντεπό, στο λιμάνι, την Ηλεκτρική Εταιρία, στο Παπάφειο. Παντού βάλαμε φρουρές για να ελέγξουμε την εύρυθμη λειτουργία της πόλης".
Όμως, ενώ η ζωή στη Θεσσαλονίκη ήταν για ένα και πλέον μήνα ήρεμη και όλοι είχαν ριχτεί στη νέα μεγάλη μάχη για την ανοικοδόμηση, τον επισιτισμό και την ανόρθωση της πόλης, τα γεγονότα των Δεκεμβριανών στην πρωτεύουσα, έδειχναν ότι η μπόρα του Εμφυλίου πολέμου δεν θα αργούσε να ξεσπάσει.
Και όπως αφηγήθηκε ο Νίκος Μπακόλας:
"Από κει και πέρα άρχισε η ζωή ήρεμη για αρκετές μέρες θα έλεγα, ήρεμα τα πράγματα. Ο κόσμος χαιρόταν την ελευθερία του. Δεν ήθελε να διακρίνει. Παρόλο που πρέπει να πω βέβαια, ότι το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού ήταν οργανωμένο τότε στο ΕΑΜ κλπ. Εν τούτοις δεν υπήρξαν, για αρκετές μέρες τουλάχιστον, ούτε συγκρούσεις, ούτε παράπονα, ούτε θα έλεγα λογομαχίες, τίποτα. Το κακό άρχισε βέβαια, όταν άρχισαν τα δεκεμβριανά στην Αθήνα".
Πέρασαν δεκαετίες από τότε. Η Θεσσαλονίκη αυτό το διάστημα γνώρισε ευχάριστες αλλά και δύσκολες στιγμές. Πέρασε τον εμφύλιο, είδε πολιτικές δολοφονίες, υπέστη τις συνέπειες της στρατιωτικής δικτατορίας. Όμως ποτέ, όλη αυτή την μακρά περίοδο, δεν ξέχασε τα πέτρινα χρόνια της κατοχής και τις μεγαλειώδεις στιγμές της απελευθέρωσης, από τον ΕΛΑΣ. Ενώ τα διδάγματα εκείνης της ηρωικής περιόδου, παραμένουν όσο ποτέ άλλοτε επίκαιρα αυτές τις δύσκολες στιγμές που περνάει η χώρα και ο λαός μας.
Κώστας Μπαλάφας
Το Αντάρτικο στην Ήπειρο
Ο αγώνας του ηπειρώτικου λαού,όπως τον κατέγραψε ο φωτογράφος από το 85ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ όπου ήταν ενταγμένος,αναδύεται ανάγλυφα μέσα από δεκάδες ασπρόμαυρα στιγμιότυπα:
Πορείες,μάχες των ανταρτών,θρήνοι μανάδων,οι θεατρικές παραστάσεις της "Λαϊκής Σκηνής",οι κηδείες,το ντοκουμέντο με τους απαγχονισμένους.Κατέγραψε τα εγκλήματα των κατακτητών και τη δραστηριότητα του αντάρτικου.Είχε απόλυτη συνείδηση της επικινδυνότητας που είχε η πράξη του.
Οι δυνάμεις Κατοχής τιμωρούσαν με θάνατο όποιον παρέβαινε τη ρητή εντολή απαγόρευσης των φωτογραφιών.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η φωτογράφιση των σωμάτων των πατριωτών Τόδουλου και Φαρίδη που αιωρούνταν άψυχα σε δύο πλατάνια στις όχθες της λίμνης των Ιωαννίνων το Μάρτη του 1944.
Σύμφωνα με τις μαρτυρίες του φωτογράφου (στο βιβλίο του Κώστα Μπουμπούρη "Ο Κώστας Μπαλάφας και η Ελλάδα του") οι Γερμανοί υποχρέωναν το πλήθος να πλησιάσει τους επιτηρούμενους από φρουρούς απαγχονισμένους για λόγους παραδειγματισμού και εκφοβισμού.
Ο Μπαλάφας έκανε πρώτα μια πρόχειρη αυτοψία γύρω από το τραγικό συμβάν,υπολόγισε τις αποστάσεις και ξαναγύρισε,κρατώντας στην αγκαλιά του μια σακούλα με κρεμμύδια.Εκεί μέσα έχει κρύψει τη φωτογραφική μηχανή με ανοιχτή μια τρύπα μπροστά στο φακό.Περνώντας μπροστά από τους κρεμασμένους αποτύπωσε το γεγονός.
Το σπάνιο υλικό του Κώστα Μπαλάφα ήταν για χρόνια κρυμμένο.Στα χρόνια του Εμφυλίου,όταν ο κρατικός μηχανισμός αναζητούσε τους ΕΛΑΣίτες,τα ίχνη του φωτογράφου χάθηκαν ακόμα και από την οικογένειά του.Πριν εξαφανιστεί,εμπιστεύτηκε το φωτογραφικό υλικό στην οικογενειακή του φίλη Ιουλία Γοργόλη. Εκείνη το έκρυψε κάτω από το ξύλινο πάτωμα ενός γιαννιώτικου σπιτιού.
Για 30 και πλέον χρόνια ούτε ο ίδιος ήξερε πού ακριβώς βρισκόταν το υλικό του.Το 1974 ο Σπύρος Μελετζής έκανε την πρώτη του έκθεση με φωτογραφίες από το αντάρτικο.Ο Κώστας Μπαλάφας τού εκμυστηρεύτηκε ότι έχει κι εκείνος ανάλογο υλικό.Ο Μελετζής τον παρότρυνε να ψάξει να το βρει.Τα 2.000 αρνητικά,ταλαιπωρημένα κυρίως από την υγρασία,ήρθαν στο φως της δημοσιότητας αρκετά χρόνια αργότερα.Ευρέως γνωστά έγιναν με την έκδοσή τους σε τόμο από τον ίδιο το φωτογράφο το 1991 - ελάχιστος φόρος τιμής σε όσους θυσιάστηκαν για την ελευθερία της Ελλάδας.
*Στο 3.50 Η φωτογραφία είναι μάλλον του Λάζαρου Ακερμανίδη.
http://e-oikodomos.blogspot.gr
Πορείες,μάχες των ανταρτών,θρήνοι μανάδων,οι θεατρικές παραστάσεις της "Λαϊκής Σκηνής",οι κηδείες,το ντοκουμέντο με τους απαγχονισμένους.Κατέγραψε τα εγκλήματα των κατακτητών και τη δραστηριότητα του αντάρτικου.Είχε απόλυτη συνείδηση της επικινδυνότητας που είχε η πράξη του.
Οι δυνάμεις Κατοχής τιμωρούσαν με θάνατο όποιον παρέβαινε τη ρητή εντολή απαγόρευσης των φωτογραφιών.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η φωτογράφιση των σωμάτων των πατριωτών Τόδουλου και Φαρίδη που αιωρούνταν άψυχα σε δύο πλατάνια στις όχθες της λίμνης των Ιωαννίνων το Μάρτη του 1944.
Σύμφωνα με τις μαρτυρίες του φωτογράφου (στο βιβλίο του Κώστα Μπουμπούρη "Ο Κώστας Μπαλάφας και η Ελλάδα του") οι Γερμανοί υποχρέωναν το πλήθος να πλησιάσει τους επιτηρούμενους από φρουρούς απαγχονισμένους για λόγους παραδειγματισμού και εκφοβισμού.
Ο Μπαλάφας έκανε πρώτα μια πρόχειρη αυτοψία γύρω από το τραγικό συμβάν,υπολόγισε τις αποστάσεις και ξαναγύρισε,κρατώντας στην αγκαλιά του μια σακούλα με κρεμμύδια.Εκεί μέσα έχει κρύψει τη φωτογραφική μηχανή με ανοιχτή μια τρύπα μπροστά στο φακό.Περνώντας μπροστά από τους κρεμασμένους αποτύπωσε το γεγονός.
Το σπάνιο υλικό του Κώστα Μπαλάφα ήταν για χρόνια κρυμμένο.Στα χρόνια του Εμφυλίου,όταν ο κρατικός μηχανισμός αναζητούσε τους ΕΛΑΣίτες,τα ίχνη του φωτογράφου χάθηκαν ακόμα και από την οικογένειά του.Πριν εξαφανιστεί,εμπιστεύτηκε το φωτογραφικό υλικό στην οικογενειακή του φίλη Ιουλία Γοργόλη. Εκείνη το έκρυψε κάτω από το ξύλινο πάτωμα ενός γιαννιώτικου σπιτιού.
Για 30 και πλέον χρόνια ούτε ο ίδιος ήξερε πού ακριβώς βρισκόταν το υλικό του.Το 1974 ο Σπύρος Μελετζής έκανε την πρώτη του έκθεση με φωτογραφίες από το αντάρτικο.Ο Κώστας Μπαλάφας τού εκμυστηρεύτηκε ότι έχει κι εκείνος ανάλογο υλικό.Ο Μελετζής τον παρότρυνε να ψάξει να το βρει.Τα 2.000 αρνητικά,ταλαιπωρημένα κυρίως από την υγρασία,ήρθαν στο φως της δημοσιότητας αρκετά χρόνια αργότερα.Ευρέως γνωστά έγιναν με την έκδοσή τους σε τόμο από τον ίδιο το φωτογράφο το 1991 - ελάχιστος φόρος τιμής σε όσους θυσιάστηκαν για την ελευθερία της Ελλάδας.
*Στο 3.50 Η φωτογραφία είναι μάλλον του Λάζαρου Ακερμανίδη.
http://e-oikodomos.blogspot.gr
Δυό μικροί Ήρωες
Σουλδίνος: 12 ετών - Ανδρέας Λυκουρίνος: 14 ετών
Εκτελέστηκαν 5 Σεπτέμβρη 1944
Στις 5 του Σεπτέμβρη 1944 οι Γερμανοί καταχτητές εκτέλεσαν στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής 50 αγωνιστές πατριώτες, που πήραν απ’ το Στρατόπεδο Χαϊδαρίου. Ανάμεσα στους πενήντα που αντίκρισαν κατά πεντάδες τις κάνες των χιτλεροφασιστών, ήταν η Ηρώ Κωνσταντοπούλου και ο Ανδρέας Λυκουρίνος.
Ήταν κι ένα παιδί που το έλεγαν Σουλδίνο. Όχι πως η Ηρώ και ο Ανδρέας ήταν μεγάλοι, (δεκαεφτά και δεκατεσσάρων χρονών αντίστοιχα), μα ο Σουλδίνος μόλις που άγγιζε τα δώδεκα.
Μια συγκλονιστική μαρτυρία για τον τρόπο που ο μικρός ήρωας αντάμωσε το θάνατο, δίνει ο Αντώνης Φλούντζης, γιατρός του Στρατοπέδου Χαϊδαρίου, στο βιβλίο του «Χαϊδάρι, κάστρο και βωμός της Εθνικής Αντίστασης», (εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 1986). Μεταφέρει «λίγα λόγια του Γ.Κ. που δημοσιεύτηκαν στο “Ιστορικόν Αρχείον Εθνικής Αντιστάσεως” για τον εκτελεσθέντα μικρό ήρωα Σουλδίνο:
«Με τους 50, που εκτελέστηκαν πέντε – πέντε στην Καισαριανή, στις 5-9-44, ήταν και το 12χρονο παιδάκι ο Σουλδίνος. Καθώς στάθηκε ανάμεσα στους τέσσαρες άνδρες, ο Γερμανός, που το είχε αναλάβει, κατάλαβε πως ήταν πολύ μικρό στο μπόι και τα βόλια δε θα το παίρνανε. Κατέβασε λοιπόν προς τα κάτω την κάννη του πολυβόλου του. Και τότε, κείνο το ηρωικό παιδάκι, σηκώθηκε στις μύτες των ποδιών του για να φθάσει εις το ύψος της κάννης του δημίου του! Για να μη αργήσει στο ραντεβού του με το χάρο…».
Και προσθέτει ο Α. Φλούντζης: «Δεν ξέρω αν ο Σουλδίνος που αναφέρει ο Κ.Γ. είναι άλλος ή είναι λάθος όνομα και ηλικία και πρόκειται για τον Ανδρέα Λυκουρίνο. Δε βρήκα πουθενά αλλού το όνομα Σουλδίνος. Αλλά αυτό δε σημαίνει και πως δεν υπήρξε. Πάρα πολλά ονόματα εκτελεσθέντων δεν ανακοινώθηκαν ποτέ από τους δημίους τους, ούτε αναφέρθηκαν από κανέναν άλλον.»
Ο Ανδρέας Λυκουρίνος γεννήθηκε στα 1931 κι ο κατακλυσμός της σκλαβιάς τον βρίσκει ένδεκα χρονών. Πήρε ενεργό μέρος στην πρώτη φάση του αγώνα. Στην επίθεση πείνας. Το Ελληνικό φρούριο κράτησε άμυνα γερή ένα χρόνο…
Ο Ανδρέας Λυκουρίνος έπρεπε να διαλέξει μεταξύ του σχολικού βαθμολογίου και του ανοιχτού αγώνα της πατρίδας του. Ήτανε ο πρώτος μαθητής. Αυτό δεν τον εμπόδισε καθόλου να βρει τα πόστα του παράνομου τύπου και να ακούει απ’ ευθείας τη φωνή και τις εντολές του μαχόμενου Έθνους: «Κρατηθείτε ζωντανοί. Η ζωή μας θα είναι το χρησιμότερο υλικό για τη μάχη, για τη ΝΙΚΗ».
Ο Λυκουρίνος θεωρεί τον εαυτό του υπεύθυνο για τη ζωή των δικών του. Για τα τρία αδέρφια και τους γονείς του. Αγοράζει και πουλά παλιά ρούχα και παλιά παπούτσια κι έσωσε το σπίτι του. Η δουλειά του πατέρα του περνούσε κρίση. Ήτανε μαραγκός. Στην ξεγνοιασιά του παιδικού προσώπου έρχεται η ευθύνη και η αγωνία και βάζουνε σφραγίδα τίμιου άνδρα… Είχε νικήσει την πρώτη νίκη για λογαριασμό της αδούλωτης πατρίδας του. Είχε αποκτήσει αυτοπεποίθηση. Έχει επιβληθεί και στους μικρούς και στους μεγάλους. Και στην επιθετική φάση του αγώνα, όταν το Έθνος γύρευε αρχηγούς της κάθε ηλικίας και της κάθε γειτονιάς, ο Α. Λυκουρίνος βρισκότανε κιόλας τοποθετημένος μόνος του, στο ηγετικό πόστο της νεολαίας Μακρυγιάννη.
Έχει μπει στα 12 χρόνια! Και καμαρώνει γιατί – προσθέτοντας μόνος του δύο-τρία χρόνια παρά πάνω – έφτιαχνε ένα νούμερο που ξέφευγε κάπως από τα σύνορα της νηπιακής ηλικίας.
Είχε γίνει θρύλος μεταξύ των τσολιάδων, συζητιόνταν μ’ ανησυχία τα κατορθώματα κάποιου «μωρού», στο Κουκάκι.
Το αντάρτικο γύρευε όπλα. Οι οργανώσεις είχανε πάντα ανοιχτό έρανο γι’ αυτό το σκοπό. Ο Α. Λυκουρίνος πήρε πρωτοβουλία: Με δεκαρολογήματα δουλειά δεν γίνεται. Πιο δύσκολα βρίσκονται τα όπλα, παρά τα λεπτά. Μ’ ένα ψευτοπίστολο, πήλινο, παραφυλάει ένα βράδυ σε μια γωνιά. Κι αφοπλίζει τον πρώτο τσολιά. Πετάει τον πηλό. Και μ’ αληθινό όπλο πια μαζεύει και πιστόλια και χειροβομβίδες και στολές ακόμη. Δεν είναι λίγοι οι τσολιάδες που αναγκάστηκαν να φτάσουν στη στρατώνα τους, με τα εσώρουχα μόνο…
Η Ειδική Ασφάλεια ενδιαφέρθηκε. Τα Ες-Ες τα γερμανικά απαιτούνε από τους αρχηγούς των ελληνικών Ες-Ες την εμπέδωση της «τάξεως» στις δυτικές συνοικίες της Αθήνας, γιατί οι τσολιάδες ζήτησαν… ενίσχυση.
Τίποτα δεν μπόρεσαν. Όλα ήταν ήρεμα. Οι μυστικοί που τοποθετήθηκαν στη συνοικία δεν έβλεπαν καμιά ύποπτη κίνηση. Οι άνθρωποι πήγαιναν στις δουλειές τους, γύριζαν κουρασμένοι, τα παιδιά παίζανε στην αυλή του σκολειού. Κι αν ρωτούσαν και για βαθμούς, ο Λυκουρίνος είχε τα πρωτεία. Μπροστά τους περνούσε με τα βιβλία στο χέρι. Τους ήξερε. Δεν του ξέφευγε κανένας από τους ανθρώπους της Ασφάλειας. Η αυτοάμυνα του έγινε ένστικτο. Μαέστρος και σ’ αυτή τη δουλειά. Θα τον ζήλευαν και μεγάλοι και παλιοί και νέοι αγωνιστές για την τάξη και τη συνωμοτικότητά του. Μόνο που δεν περιοριζότανε στις νυχτερινές εξορμήσεις. Στη μάχη του Μακρυγιάννη με τους τσολιάδες του 1943, που κράτησε τέσσερις ώρες, πήρε μέρος και ο Λυκουρίνος.
Ένα βράδυ το Μάη του 1943, οι Γερμανοί σήκωσαν τον κόσμο στο πόδι στη συνοικία αυτή, με τους πυροβολισμούς και τις φωνές τους. Κυνηγούσαν στους δρόμους κάτι σκιές. Ήτανε η παρέα του Λυκουρίνου. Η δράση του παιδιού γεμίζει δυο χρόνια της σκλαβιάς. Γίνεται παράδειγμα και θρύλος ανάμεσα στους αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης. Είναι ο φόβος κι ο τρόμος των πρακτόρων του εχθρού.
Στις 4 του Ιούνη 1944 βρέθηκε ο φρικτός προδότης, και στις 5 του Ιούνη έξι χαφιέδες των ελληνικών Ες-Ες, μπλοκάρουνε το σπίτι του Εθνικού αγωνιστή, στη συνοικία Κουκάκι (σ.σ. Γαληνού 41). Ζητούν τον Ανδρέα Λυκουρίνο. Ο πατέρας του ζητάει εξηγήσεις για το παιδί. Κι αυτοί γυρεύουν, εκτός από το παιδί και το πιστόλι που πήρε ψες το βράδυ από έναν δικό τους. Μα δε βρήκανε τίποτα. Μόνο ένα παιδάκι αδύνατο, μια σταλιά, που κοιμότανε ξέγνοιαστα στο γιατάκι του και πλάι στην καρέκλα είχε το κοντό του παντελονάκι και τα βιβλία του σχολείου του. Κάτω βρίσκονταν και τα πεδιλάκια του Νο 32.
– Αυτός είναι; ρωτούνε τον πατέρα.
– Αυτός.
– Εσύ είσαι; ρωτούνε το ίδιο το παιδί.
– Ποιος;
– Ο τρομοκράτης!
– Οχι! Είμαι μαθητής. Πάω στη δεύτερη Γυμνασίου στο 6ο Γυμνάσιο, απαντά απαθέστατα.
Μα οι πληροφορίες τους είναι θετικές. Αρχίζει το ξύλο. Γυρεύουν το πιστόλι. Μα το πιστόλι, ποιος ξέρει σε ποια βουνοκορφή θα ταξίδευε πια κείνη την ώρα. Και πήρανε μόνο τον Ανδρέα, με το μαθητικό του πηλήκιο στα άντρα τους. Πήρανε μέτρα εξαιρετικά ώσπου να φτάσουνε στην οδό Παπαρηγοπούλου Νο 7. Εκεί ήταν η έδρα των ελληνικών Ες-Ες. Επικεφαλής της συνοδείας ήτανε ο Μάκης Μακρογιάννης, που υπηρετεί σήμερα στην Εθνοφυλακή με το βαθμό ανθυπασπιστή. Η αλήθεια είναι πως ζήτησε να σώσει το παιδί. Ζήτησε τη βοήθεια του πατέρα του και δέκα λίρες, μέσω ενός άλλου της συνοδείας.
Το ανέκριναν και το ρωτούσαν, πού έχει κρυμμένες τις λίρες; (Είχανε πληροφορίες πως έχει πολλές). Αφού δεν βγήκε τίποτε, τον παρέδωσαν την ίδια μέρα στην Ειδική Ασφάλεια και μετά τέσσερις μέρες στα γερμανικά Ες-Ες της οδού Μέρλιν. Το κρεμάσανε, το κάψανε, του βάλανε στα νύχια καρφίτσες. Μα αυτός εξακολουθούσε να είναι μαθητής της 2ης τάξης του 6ου Γυμνασίου και ο αλύγιστος και παινεμένος αγωνιστής του Εθνικού Ελληνικού Αγώνα της Αντίστασης. Τέτοιος έμεινε ως το τέλος. Τέτοιον τον γνώρισε τον ήρωα Λυκουρίνο και το Χαϊδάρι. Τώρα ήταν 14 χρονών.
Στις 5 Σεπτέμβρη 1944 τον οδήγησαν στο εκτελεστικό. Στο δρόμο βρήκε τρόπο να πετάξει ένα σημείωμα που έγραφε:
«Μπαμπά με πάνε για εκτέλεση μαζί με τους (αναφέρει ονόματα). Ειδοποίησε παρακαλώ τα σπίτια τους. Μη στενοχωριέστε. Ανδρέας».
*Κατιούσα*
Ήταν κι ένα παιδί που το έλεγαν Σουλδίνο. Όχι πως η Ηρώ και ο Ανδρέας ήταν μεγάλοι, (δεκαεφτά και δεκατεσσάρων χρονών αντίστοιχα), μα ο Σουλδίνος μόλις που άγγιζε τα δώδεκα.
Μια συγκλονιστική μαρτυρία για τον τρόπο που ο μικρός ήρωας αντάμωσε το θάνατο, δίνει ο Αντώνης Φλούντζης, γιατρός του Στρατοπέδου Χαϊδαρίου, στο βιβλίο του «Χαϊδάρι, κάστρο και βωμός της Εθνικής Αντίστασης», (εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 1986). Μεταφέρει «λίγα λόγια του Γ.Κ. που δημοσιεύτηκαν στο “Ιστορικόν Αρχείον Εθνικής Αντιστάσεως” για τον εκτελεσθέντα μικρό ήρωα Σουλδίνο:
«Με τους 50, που εκτελέστηκαν πέντε – πέντε στην Καισαριανή, στις 5-9-44, ήταν και το 12χρονο παιδάκι ο Σουλδίνος. Καθώς στάθηκε ανάμεσα στους τέσσαρες άνδρες, ο Γερμανός, που το είχε αναλάβει, κατάλαβε πως ήταν πολύ μικρό στο μπόι και τα βόλια δε θα το παίρνανε. Κατέβασε λοιπόν προς τα κάτω την κάννη του πολυβόλου του. Και τότε, κείνο το ηρωικό παιδάκι, σηκώθηκε στις μύτες των ποδιών του για να φθάσει εις το ύψος της κάννης του δημίου του! Για να μη αργήσει στο ραντεβού του με το χάρο…».
Και προσθέτει ο Α. Φλούντζης: «Δεν ξέρω αν ο Σουλδίνος που αναφέρει ο Κ.Γ. είναι άλλος ή είναι λάθος όνομα και ηλικία και πρόκειται για τον Ανδρέα Λυκουρίνο. Δε βρήκα πουθενά αλλού το όνομα Σουλδίνος. Αλλά αυτό δε σημαίνει και πως δεν υπήρξε. Πάρα πολλά ονόματα εκτελεσθέντων δεν ανακοινώθηκαν ποτέ από τους δημίους τους, ούτε αναφέρθηκαν από κανέναν άλλον.»
Ο Ανδρέας Λυκουρίνος γεννήθηκε στα 1931 κι ο κατακλυσμός της σκλαβιάς τον βρίσκει ένδεκα χρονών. Πήρε ενεργό μέρος στην πρώτη φάση του αγώνα. Στην επίθεση πείνας. Το Ελληνικό φρούριο κράτησε άμυνα γερή ένα χρόνο…
Ο Ανδρέας Λυκουρίνος έπρεπε να διαλέξει μεταξύ του σχολικού βαθμολογίου και του ανοιχτού αγώνα της πατρίδας του. Ήτανε ο πρώτος μαθητής. Αυτό δεν τον εμπόδισε καθόλου να βρει τα πόστα του παράνομου τύπου και να ακούει απ’ ευθείας τη φωνή και τις εντολές του μαχόμενου Έθνους: «Κρατηθείτε ζωντανοί. Η ζωή μας θα είναι το χρησιμότερο υλικό για τη μάχη, για τη ΝΙΚΗ».
Ο Λυκουρίνος θεωρεί τον εαυτό του υπεύθυνο για τη ζωή των δικών του. Για τα τρία αδέρφια και τους γονείς του. Αγοράζει και πουλά παλιά ρούχα και παλιά παπούτσια κι έσωσε το σπίτι του. Η δουλειά του πατέρα του περνούσε κρίση. Ήτανε μαραγκός. Στην ξεγνοιασιά του παιδικού προσώπου έρχεται η ευθύνη και η αγωνία και βάζουνε σφραγίδα τίμιου άνδρα… Είχε νικήσει την πρώτη νίκη για λογαριασμό της αδούλωτης πατρίδας του. Είχε αποκτήσει αυτοπεποίθηση. Έχει επιβληθεί και στους μικρούς και στους μεγάλους. Και στην επιθετική φάση του αγώνα, όταν το Έθνος γύρευε αρχηγούς της κάθε ηλικίας και της κάθε γειτονιάς, ο Α. Λυκουρίνος βρισκότανε κιόλας τοποθετημένος μόνος του, στο ηγετικό πόστο της νεολαίας Μακρυγιάννη.
Έχει μπει στα 12 χρόνια! Και καμαρώνει γιατί – προσθέτοντας μόνος του δύο-τρία χρόνια παρά πάνω – έφτιαχνε ένα νούμερο που ξέφευγε κάπως από τα σύνορα της νηπιακής ηλικίας.
Είχε γίνει θρύλος μεταξύ των τσολιάδων, συζητιόνταν μ’ ανησυχία τα κατορθώματα κάποιου «μωρού», στο Κουκάκι.
Το αντάρτικο γύρευε όπλα. Οι οργανώσεις είχανε πάντα ανοιχτό έρανο γι’ αυτό το σκοπό. Ο Α. Λυκουρίνος πήρε πρωτοβουλία: Με δεκαρολογήματα δουλειά δεν γίνεται. Πιο δύσκολα βρίσκονται τα όπλα, παρά τα λεπτά. Μ’ ένα ψευτοπίστολο, πήλινο, παραφυλάει ένα βράδυ σε μια γωνιά. Κι αφοπλίζει τον πρώτο τσολιά. Πετάει τον πηλό. Και μ’ αληθινό όπλο πια μαζεύει και πιστόλια και χειροβομβίδες και στολές ακόμη. Δεν είναι λίγοι οι τσολιάδες που αναγκάστηκαν να φτάσουν στη στρατώνα τους, με τα εσώρουχα μόνο…
Η Ειδική Ασφάλεια ενδιαφέρθηκε. Τα Ες-Ες τα γερμανικά απαιτούνε από τους αρχηγούς των ελληνικών Ες-Ες την εμπέδωση της «τάξεως» στις δυτικές συνοικίες της Αθήνας, γιατί οι τσολιάδες ζήτησαν… ενίσχυση.
Τίποτα δεν μπόρεσαν. Όλα ήταν ήρεμα. Οι μυστικοί που τοποθετήθηκαν στη συνοικία δεν έβλεπαν καμιά ύποπτη κίνηση. Οι άνθρωποι πήγαιναν στις δουλειές τους, γύριζαν κουρασμένοι, τα παιδιά παίζανε στην αυλή του σκολειού. Κι αν ρωτούσαν και για βαθμούς, ο Λυκουρίνος είχε τα πρωτεία. Μπροστά τους περνούσε με τα βιβλία στο χέρι. Τους ήξερε. Δεν του ξέφευγε κανένας από τους ανθρώπους της Ασφάλειας. Η αυτοάμυνα του έγινε ένστικτο. Μαέστρος και σ’ αυτή τη δουλειά. Θα τον ζήλευαν και μεγάλοι και παλιοί και νέοι αγωνιστές για την τάξη και τη συνωμοτικότητά του. Μόνο που δεν περιοριζότανε στις νυχτερινές εξορμήσεις. Στη μάχη του Μακρυγιάννη με τους τσολιάδες του 1943, που κράτησε τέσσερις ώρες, πήρε μέρος και ο Λυκουρίνος.
Ένα βράδυ το Μάη του 1943, οι Γερμανοί σήκωσαν τον κόσμο στο πόδι στη συνοικία αυτή, με τους πυροβολισμούς και τις φωνές τους. Κυνηγούσαν στους δρόμους κάτι σκιές. Ήτανε η παρέα του Λυκουρίνου. Η δράση του παιδιού γεμίζει δυο χρόνια της σκλαβιάς. Γίνεται παράδειγμα και θρύλος ανάμεσα στους αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης. Είναι ο φόβος κι ο τρόμος των πρακτόρων του εχθρού.
Στις 4 του Ιούνη 1944 βρέθηκε ο φρικτός προδότης, και στις 5 του Ιούνη έξι χαφιέδες των ελληνικών Ες-Ες, μπλοκάρουνε το σπίτι του Εθνικού αγωνιστή, στη συνοικία Κουκάκι (σ.σ. Γαληνού 41). Ζητούν τον Ανδρέα Λυκουρίνο. Ο πατέρας του ζητάει εξηγήσεις για το παιδί. Κι αυτοί γυρεύουν, εκτός από το παιδί και το πιστόλι που πήρε ψες το βράδυ από έναν δικό τους. Μα δε βρήκανε τίποτα. Μόνο ένα παιδάκι αδύνατο, μια σταλιά, που κοιμότανε ξέγνοιαστα στο γιατάκι του και πλάι στην καρέκλα είχε το κοντό του παντελονάκι και τα βιβλία του σχολείου του. Κάτω βρίσκονταν και τα πεδιλάκια του Νο 32.
– Αυτός είναι; ρωτούνε τον πατέρα.
– Αυτός.
– Εσύ είσαι; ρωτούνε το ίδιο το παιδί.
– Ποιος;
– Ο τρομοκράτης!
– Οχι! Είμαι μαθητής. Πάω στη δεύτερη Γυμνασίου στο 6ο Γυμνάσιο, απαντά απαθέστατα.
Μα οι πληροφορίες τους είναι θετικές. Αρχίζει το ξύλο. Γυρεύουν το πιστόλι. Μα το πιστόλι, ποιος ξέρει σε ποια βουνοκορφή θα ταξίδευε πια κείνη την ώρα. Και πήρανε μόνο τον Ανδρέα, με το μαθητικό του πηλήκιο στα άντρα τους. Πήρανε μέτρα εξαιρετικά ώσπου να φτάσουνε στην οδό Παπαρηγοπούλου Νο 7. Εκεί ήταν η έδρα των ελληνικών Ες-Ες. Επικεφαλής της συνοδείας ήτανε ο Μάκης Μακρογιάννης, που υπηρετεί σήμερα στην Εθνοφυλακή με το βαθμό ανθυπασπιστή. Η αλήθεια είναι πως ζήτησε να σώσει το παιδί. Ζήτησε τη βοήθεια του πατέρα του και δέκα λίρες, μέσω ενός άλλου της συνοδείας.
Το ανέκριναν και το ρωτούσαν, πού έχει κρυμμένες τις λίρες; (Είχανε πληροφορίες πως έχει πολλές). Αφού δεν βγήκε τίποτε, τον παρέδωσαν την ίδια μέρα στην Ειδική Ασφάλεια και μετά τέσσερις μέρες στα γερμανικά Ες-Ες της οδού Μέρλιν. Το κρεμάσανε, το κάψανε, του βάλανε στα νύχια καρφίτσες. Μα αυτός εξακολουθούσε να είναι μαθητής της 2ης τάξης του 6ου Γυμνασίου και ο αλύγιστος και παινεμένος αγωνιστής του Εθνικού Ελληνικού Αγώνα της Αντίστασης. Τέτοιος έμεινε ως το τέλος. Τέτοιον τον γνώρισε τον ήρωα Λυκουρίνο και το Χαϊδάρι. Τώρα ήταν 14 χρονών.
Στις 5 Σεπτέμβρη 1944 τον οδήγησαν στο εκτελεστικό. Στο δρόμο βρήκε τρόπο να πετάξει ένα σημείωμα που έγραφε:
«Μπαμπά με πάνε για εκτέλεση μαζί με τους (αναφέρει ονόματα). Ειδοποίησε παρακαλώ τα σπίτια τους. Μη στενοχωριέστε. Ανδρέας».
*Κατιούσα*
7/4/1943: Ο ΕΛΑΣ Αθήνας απελευθερώνει 56 κομμουνιστές κρατούμενους στη «Σωτηρία»
Στις 7 Απρίλη 1943, ο ΕΛΑΣ Αθήνας με συμμετοχή του Σπ. Κωτσάκη (Νέστορα), ελευθερώνει 56 κομμουνιστές κρατούμενους στο Νοσοκομείο «Η Σωτηρία» της Λεωφόρου Μεσογείων.
Ένα άρτιο δίκτυο πληροφοριών
ΒΑΣΙΚΗ ΜΟΝΑΔΑ ΜΕΤΡΗΣΗΣ για τη δύναμη μιας παράνομης οργάνωσης είναι η αρτιότητα του δικτύου πληροφοριών της. Η δικτύωση του ΕΑΜ/ΚΚΕ στον κατοχικό κρατικό μηχανισμό έγινε για πρώτη φορά γνωστή στις πραγματικές της διαστάσεις τη νύχτα της 6ης προς 7η Απριλίου 1943, όταν μια ομάδα ενόπλων χωροφυλάκων μπήκαν στο σανατόριο φυματικών «Η Σωτηρία» στη λεωφόρο Μεσογείων, αφόπλισαν τους έκπληκτους συναδέλφους τους της φρουράς και ελευθέρωσαν 56 κομμουνιστές κρατούμενους που είχαν μεταχθεί από τις φυλακές της Ακροναυπλίας. Άλλες ομάδες είχαν κόψει τις τηλεφωνικές γραμμές και είχαν κόψει με σιδεροπρίονο τα συρματοπλέγματα που έφραζαν την είσοδο του παρακείμενου ρέματος, από όπου κρατούμενοι και ελευθερωτές διέφυγαν χωρίς να πέσει ούτε πυροβολισμός. Το σχέδιο και η εκτέλεση της επιχείρησης αυτής, που οργανώθηκε από την ηγεσία της ΚΟΑ και του ΕΛΑΣ Αθήνας (με προσωπική συμμετοχή του Κωτσάκη), βασίστηκε στη συνδρομή αστυφυλάκων και χωροφυλάκων οργανωμένων στο ΚΚΕ, που διέθεσαν όπλα, στολές για το καμουφλάζ, συνθήματα, και τα 18 από τα 24 πρόσωπα της ομάδας «εισβολής». 1*
Εκείνη την περίοδο, οι κομματικοί πυρήνες σε Αστυνομία και Χωροφυλακή συγκροτούσαν μια μυστική στρατιωτική οργάνωση, γνωστή με τον τίτλο «26 ΣΤ’ Γκρούπα», άμεσα ελεγχόμενη από το Π.Γ. και καθοδηγούμενη από ανώτατο κομματικό στέλεχος.
Η «γκρούπα» ήταν υπεύθυνη για όλη τη διαφωτιστική και διαβρωτική δουλειά στα Σώματα Ασφαλείας, διακίνηση παράνομου υλικού και φυσικά συλλογή πληροφοριών, τομέας ο οποίος έφτασε σε τέτοιο επίπεδο, ώστε για τις «εμπιστευτικές διαταγές του αρχηγείου, πρώτα ελάμβανε γνώση το Πολιτικό Γραφείο και μετά οι υπηρεσίες της Αστυνομίας». 2*
Αντίγραφα αναφορών του Υπουργείου Εσωτερικών, επιχειρησιακά σχέδια και οργανογράμματα εθνικών οργανώσεων και κάθε είδους εσωτερικές πληροφορίες έφταναν στο Κόμμα σε χρόνο μηδέν, ενώ δεν έλειπαν και οι πολιτικές εκδηλώσεις, όπως η καθοδήγηση της απεργίας των αστυνομικών τον Ιούνιο του 1943 και ρίψεις προκηρύξεων μέσα σε οχήματα της Χωροφυλακής, 3* ακόμα και δολιοφθορές στον οπλισμό, όπως είχε συμβεί με τα κινητά ουραία των εκπαιδευτικών τυφεκίων στη Σχολή Υπαστυνόμων.
Ένα μικρό δίκτυο πληροφοριών (που πιθανότατα να μην υπερέβαινε τα 5-10 άτομα) με τον εντυπωσιακό τίτλο «Γύπες», επανδρωμένο κυρίως από κομμουνιστές φοιτητές, και ειδικότερη αποστολή την παρακολούθηση προσώπων και σπιτιών, είχε υπό την άμεση εποπτεία του ο Βασίλης Μπαρτζιώτας.
Ένα άρτιο δίκτυο πληροφοριών
ΒΑΣΙΚΗ ΜΟΝΑΔΑ ΜΕΤΡΗΣΗΣ για τη δύναμη μιας παράνομης οργάνωσης είναι η αρτιότητα του δικτύου πληροφοριών της. Η δικτύωση του ΕΑΜ/ΚΚΕ στον κατοχικό κρατικό μηχανισμό έγινε για πρώτη φορά γνωστή στις πραγματικές της διαστάσεις τη νύχτα της 6ης προς 7η Απριλίου 1943, όταν μια ομάδα ενόπλων χωροφυλάκων μπήκαν στο σανατόριο φυματικών «Η Σωτηρία» στη λεωφόρο Μεσογείων, αφόπλισαν τους έκπληκτους συναδέλφους τους της φρουράς και ελευθέρωσαν 56 κομμουνιστές κρατούμενους που είχαν μεταχθεί από τις φυλακές της Ακροναυπλίας. Άλλες ομάδες είχαν κόψει τις τηλεφωνικές γραμμές και είχαν κόψει με σιδεροπρίονο τα συρματοπλέγματα που έφραζαν την είσοδο του παρακείμενου ρέματος, από όπου κρατούμενοι και ελευθερωτές διέφυγαν χωρίς να πέσει ούτε πυροβολισμός. Το σχέδιο και η εκτέλεση της επιχείρησης αυτής, που οργανώθηκε από την ηγεσία της ΚΟΑ και του ΕΛΑΣ Αθήνας (με προσωπική συμμετοχή του Κωτσάκη), βασίστηκε στη συνδρομή αστυφυλάκων και χωροφυλάκων οργανωμένων στο ΚΚΕ, που διέθεσαν όπλα, στολές για το καμουφλάζ, συνθήματα, και τα 18 από τα 24 πρόσωπα της ομάδας «εισβολής». 1*
Εκείνη την περίοδο, οι κομματικοί πυρήνες σε Αστυνομία και Χωροφυλακή συγκροτούσαν μια μυστική στρατιωτική οργάνωση, γνωστή με τον τίτλο «26 ΣΤ’ Γκρούπα», άμεσα ελεγχόμενη από το Π.Γ. και καθοδηγούμενη από ανώτατο κομματικό στέλεχος.
Η «γκρούπα» ήταν υπεύθυνη για όλη τη διαφωτιστική και διαβρωτική δουλειά στα Σώματα Ασφαλείας, διακίνηση παράνομου υλικού και φυσικά συλλογή πληροφοριών, τομέας ο οποίος έφτασε σε τέτοιο επίπεδο, ώστε για τις «εμπιστευτικές διαταγές του αρχηγείου, πρώτα ελάμβανε γνώση το Πολιτικό Γραφείο και μετά οι υπηρεσίες της Αστυνομίας». 2*
Αντίγραφα αναφορών του Υπουργείου Εσωτερικών, επιχειρησιακά σχέδια και οργανογράμματα εθνικών οργανώσεων και κάθε είδους εσωτερικές πληροφορίες έφταναν στο Κόμμα σε χρόνο μηδέν, ενώ δεν έλειπαν και οι πολιτικές εκδηλώσεις, όπως η καθοδήγηση της απεργίας των αστυνομικών τον Ιούνιο του 1943 και ρίψεις προκηρύξεων μέσα σε οχήματα της Χωροφυλακής, 3* ακόμα και δολιοφθορές στον οπλισμό, όπως είχε συμβεί με τα κινητά ουραία των εκπαιδευτικών τυφεκίων στη Σχολή Υπαστυνόμων.
Ένα μικρό δίκτυο πληροφοριών (που πιθανότατα να μην υπερέβαινε τα 5-10 άτομα) με τον εντυπωσιακό τίτλο «Γύπες», επανδρωμένο κυρίως από κομμουνιστές φοιτητές, και ειδικότερη αποστολή την παρακολούθηση προσώπων και σπιτιών, είχε υπό την άμεση εποπτεία του ο Βασίλης Μπαρτζιώτας.
Μια από τις σπουδαιότερες επιχειρήσεις του ΕΛΑΣ Αθήνας ήταν η απελευθέρωση των 56 κομμουνιστών Ακροναυπλιωτών, που κρατούνταν ως φυματικοί, στο νοσοκομείο «Σωτηρία». Πρόκειται για τους πολιτικούς κρατούμενους στην Ακροναυπλία από τη δικτατορία του Μεταξά, οι οποίοι στη συνέχεια παραδόθηκαν στις δυνάμεις κατοχής το 1940 - '41. Το Πολιτικό Γραφείο της Κεντρικής Επιτροπής ανέθεσε στην ΚΕ του ΕΛΑΣ την επιχείρηση.
Το σχέδιο καταστρώθηκε σε ειδική συνεδρίαση σε σπίτι της οδού Ιωάννου Δροσοπούλου 162 και συμμετείχαν ο Γιώργης Σιάντος, ο Σπύρος Κωτσάκης και ο Πολύδωρος Δανιηλίδης. Οργανωτής και καθοδηγητής της επιχείρησης ορίστηκε ο Σπύρος Κωτσάκης, υπεύθυνος του ΕΛΑΣ Αθήνας. Τον Δεκέμβρη του 1942 ο Βασίλης Μπαρτζιώτας που ήταν Γραμματέας της κομματικής επιτροπής στην Ακροναυπλία παίρνει κρυπτογραφημένο σημείωμα του ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ, το οποίο του έδινε την ευθύνη των μέτρων ώστε να ενταχθούν στον κατάλογο των 50 - 60 φυματικών που θα πήγαιναν στο Σανατόριο «Σωτηρία», εγκεκριμένοι από τους Ιταλούς γιατρούς.
Η σύνταξη του καταλόγου κράτησε ένα μήνα, με καθοριστική βοήθεια του επίσης κρατούμενου γιατρού Δημήτρη Μπαρτζιώτα, τον οποίο έβαλαν οι Ιταλοί γιατροί στον κατάλογο από συναδελφική αλληλεγγύη. Συμβούλευε τους Ιταλούς γιατρούς να φερθούν σαν επιστήμονες και όχι σαν κατακτητές, εκπαίδευε τους κρατούμενους, ώστε να δείχνουν ότι είναι φυματικοί, για να μπουν στον κατάλογο. Συγκροτήθηκε ο κατάλογος με 57 μέλη και στελέχη του ΚΚΕ, ανάμεσά τους και όλοι οι φυματικοί.
Το σχέδιο καταστρώθηκε σε ειδική συνεδρίαση σε σπίτι της οδού Ιωάννου Δροσοπούλου 162 και συμμετείχαν ο Γιώργης Σιάντος, ο Σπύρος Κωτσάκης και ο Πολύδωρος Δανιηλίδης. Οργανωτής και καθοδηγητής της επιχείρησης ορίστηκε ο Σπύρος Κωτσάκης, υπεύθυνος του ΕΛΑΣ Αθήνας. Τον Δεκέμβρη του 1942 ο Βασίλης Μπαρτζιώτας που ήταν Γραμματέας της κομματικής επιτροπής στην Ακροναυπλία παίρνει κρυπτογραφημένο σημείωμα του ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ, το οποίο του έδινε την ευθύνη των μέτρων ώστε να ενταχθούν στον κατάλογο των 50 - 60 φυματικών που θα πήγαιναν στο Σανατόριο «Σωτηρία», εγκεκριμένοι από τους Ιταλούς γιατρούς.
Η σύνταξη του καταλόγου κράτησε ένα μήνα, με καθοριστική βοήθεια του επίσης κρατούμενου γιατρού Δημήτρη Μπαρτζιώτα, τον οποίο έβαλαν οι Ιταλοί γιατροί στον κατάλογο από συναδελφική αλληλεγγύη. Συμβούλευε τους Ιταλούς γιατρούς να φερθούν σαν επιστήμονες και όχι σαν κατακτητές, εκπαίδευε τους κρατούμενους, ώστε να δείχνουν ότι είναι φυματικοί, για να μπουν στον κατάλογο. Συγκροτήθηκε ο κατάλογος με 57 μέλη και στελέχη του ΚΚΕ, ανάμεσά τους και όλοι οι φυματικοί.
Υποδειγματική φυγάδευση
Η μεταφορά έγινε το Φλεβάρη του 1943, στο «Σωτηρία», σαν φυματικοί. Την τρίτη μέρα της κράτησής του στο νοσοκομείο πέθανε ο Γιάννης Κονταξής, σιδηροδρομικός από τη Θεσσαλονίκη, μένοντας έτσι 56 κρατούμενοι. Στη διάρκεια της κράτησης μαζικές επιτροπές ασθενών και υγειονομικών επισκέπτονταν τους κρατούμενους, τους έδιναν παράνομο Τύπο, τους ενημέρωναν για τις εξελίξεις.
Στην οργάνωση της επιχείρησης είχαν αποφασιστική συμβολή άνθρωποι από τη φρουρά των κρατουμένων, γιατροί και άλλοι εργαζόμενοι του νοσοκομείου που ήδη ήταν μέλη του ΕΑΜ. Οπως του επιλοχία του αστικού στρατού και υπερνομάρχη της φρουράς Γιάννη Γυπάρη, μετέπειτα αξιωματικού του ΕΛΑΣ, του υφηγητή του Πανεπιστημίου Γιάννη Λαμέρα, του Γραμματέα της ΚΟ Σπύρου Βλαχούλη. Όλοι δούλευαν σαν ένας άνθρωπος. Στις 31.3.1943 ο Σπύρος Κωτσάκης - ντυμένος γιατρός - ο υφηγητής Λαμέρας και ο Βλαχούλης, επισκέφτηκαν τον Βασίλη Μπαρτζιώτα, δήθεν για καρδιολογική εξέταση και ως επικεφαλής των 56 τού έδωσαν το σημείωμα του Πολιτικού Γραφείου, αναπτύσσοντας σύντομα και με ακρίβεια το όλο σχέδιο και την προετοιμασία από μέσα των 56 για την απόδραση.
Η επιχείρηση έγινε στις 7 Απρίλη του 1943 στις 5.30 το πρωί. Η ομάδα εφόδου απαρτιζόταν από 27 ΕΛΑΣίτες, ντυμένοι όλοι χωροφύλακες. Στις 5.35 όλα είχαν ολοκληρωθεί, χωρίς να πέσει ντουφεκιά. Οι 56 έφυγαν από τον υπόνομο του «Σωτηρία» και μέσα από τα Τουρκοβούνια πήγαν στα σπίτια που είχαν προκαθοριστεί από την ΚΟΑ. Από 'κει ανέλαβαν καθήκοντα σε Οργανώσεις τόσο στην Αθήνα, όσο και στην επαρχία. Η απόδραση έγινε γνωστή στις δυνάμεις κατοχής και στους συνεργάτες τους μετά από πέντε ώρες, αφού ο ΕΛΑΣ είχε κόψει και τα τηλεφωνικά καλώδια. Η απόδραση δημιούργησε κλίμα ενθουσιασμού και αγωνιστικής ανάτασης στο λαό της Αθήνας.
Φρούρια του αγώνα
Στο «Σωτηρία» οι φυματικοί - εργάτες στη συντριπτική τους πλειοψηφία - είχαν μετατρέψει το νοσοκομείο σε φρούριο του αγώνα. Ενισχύθηκε η δράση και με τον ερχομό των αναπήρων του πολέμου. Συνδύαζαν τον αγώνα για την επιβίωση με τον αγώνα για την απελευθέρωση. Η αρχικά αυθόρμητη πάλη μετατράπηκε σε οργανωμένη - σχεδιασμένη δράση με την ίδρυση του ΕΑΜ και την ένταξή τους σε αυτό.
Τα νοσοκομεία χρησιμοποιούνταν για συνεδριάσεις της ΟΠΛΑ και της Λαϊκής Πολιτοφυλακής, για περιφρούρηση με τη συμβολή των αναπήρων. Έκαναν εράνους με κουπόνια, διακινούσαν τον παράνομο Τύπο. Ηταν οργανωμένοι σε πεντάδες και ένας μόνο με ψευδώνυμο είχε την επαφή ανάμεσα στις πεντάδες. Οι ανάπηροι είχαν συγκροτήσει τις νοσοκομειακές επιτροπές σε κάθε νοσοκομείο και την Παννοσοκομειακή Επιτροπή, ένα συντονιστικό όργανο με πρόεδρο τον λογοτέχνη Θέμο Κορνάρο. Στην πράξη, είχαν πάρει στα χέρια τους τη διαχείριση των τροφίμων και των φαρμάκων από τους αξιωματικούς των χιτλερικών ελληνικών κυβερνήσεων, οι οποίοι τα αξιοποιούσαν για μαύρη αγορά.
Συμμετείχαν, μαζί με τους εργαζόμενους στα νοσοκομεία σε όλες τις κινητοποιήσεις. Ενάντια στην επιστράτευση, στην επέκταση της φασιστικής Βουλγαρίας. Στις 27.11.43 τα μέλη του συνδέσμου των αναπήρων, Γονατάς, Τζαμουράκης, Σίλιβος και Ανυφαντής, όλοι μέλη της ΚΟΑ, εκτελέστηκαν από τους γερμανοτσολιάδες. Τους ανάπηρους Γονατά και Τζαμουράκη τους έβαλαν σε σκαμνιά και τους εκτέλεσαν, γιατί ήταν κομμένα και τα δυο τους πόδια και δεν μπορούσαν να σταθούν όρθιοι.
Η μεγάλη και συνειδητή δράση, ο ηρωισμός που βγαίνει από την εκπλήρωση του καθήκοντος, αποτυπώνεται στην απολογία του Νίκου Μπελογιάννη που εκτελέστηκε στις 30 Μάρτη του 1952 στις 4.10 τα ξημερώματα, έξω από τη μάντρα του νοσοκομείου «Σωτηρία»: «Εάν έκανα δήλωση αποκήρυξης, θα αθωωνόμουνα κατά πάσα πιθανότητα μετά μεγάλων τιμών... αλλά η ζωή μου συνδέεται με το ΚΚΕ και τη δράση του. Δεκάδες φορές μπήκε μπροστά μου το δίλημμα να ζω προδίδοντας τις πεποιθήσεις μου, την ιδεολογία μου, είτε να πεθάνω παραμένοντας πιστός σ' αυτές. Πάντοτε προτίμησα τον δεύτερο δρόμο και σήμερα τον ξαναδιαλέγω».
Στο Ασκληπιείο και τον «Ερυθρό Σταυρό»
Λίγα χιλιόμετρα πιο κάτω, στο Ασκληπιείο της Βούλας, με τη δράση του Κόμματος, γραφόταν άλλη μια ηρωική σελίδα συμβολής στον αγώνα. Εκεί, το σύνολο σχεδόν του προσωπικού οργανώθηκε ή συνεργάστηκε στο ΕΑΜ, διέθετε και ένοπλο τμήμα του ΕΛΑΣ. Ο ΕΛΑΣ τροφοδοτούσε με δυναμίτη δύο ΕΑΜίτες ψαράδες, οι οποίοι προωθούσαν τα ψάρια στο νοσοκομείο για τη βελτίωση του συσσιτίου των ασθενών αλλά και συσσίτιο για το λαό της περιοχής. Οταν διαγραφόταν η επερχόμενη μάχη της Αθήνας το 1944 με τις εγχώριες αστικές δυνάμεις και τους Εγγλέζους, ο ΕΛΑΣ δημιούργησε νοσοκομεία για τις ανάγκες. Αυτά τα νοσοκομεία στελεχώθηκαν από γιατρούς και νοσηλευτικό προσωπικό, καθώς και με υγειονομικό υλικό από το Ασκληπιείο Βούλας.
Υπεύθυνος της κομματικής και ΕΑΜίτικης δουλειάς στο νοσοκομείο ήταν ο Θάνος ο δάσκαλος, ο οποίος κρατούσε επαφή προσωπική με ΕΑΜίτες που αξιοποιούνταν σε ειδικές περιπτώσεις, όπως ήταν ο Παπαδημήτρης (Κοντάρας) εφημέριος στην εκκλησία της Βούλας, ο πρόεδρος στην Κοινότητα της Βούλας Νίκος Στάικος, ο διευθυντής του νοσοκομείου Ιατρίδης, ο υπεύθυνος διοικητικού Μπαριτάκης, ο καθηγητής - χειρουργός Γαροφαλίδης. Σπουδαίο ρόλο έπαιξαν επίσης ο γιατρός Μανώλης Κοντός, η νοσοκόμα Ελένη Σωτηρίου, οι μάγειροι Χρόνης και Οικονόμου, οι θυρωροί, ο υπεύθυνος του ΕΛΑΣ του νοσοκομείου Βασίλης Ρηγόπουλος κ.ά.
Αντίστοιχη δράση αναπτύχθηκε και στο νοσοκομείο του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού στους Αμπελόκηπους. Τον Οκτώβρη του 1941 με πρωτοστάτες τους κομμουνιστές Δημήτρη Μούρη - καθαριστή, Γιάννη Κοντίνη που δούλευε στο μαγειρείο, Βασίλη Ράδο - παρασκευαστή και τη δασκάλα Τσάχα που δούλευε στο οικονομικό, φτιάχτηκε το ΕΑΜ στον «Ερυθρό Σταυρό». Μετά την παννοσοκομειακή απεργία και την ίδρυση του ΕΑΜ, πάνω από 40 άτομα μπήκαν στην ΚΟ από όλες τις ειδικότητες. Ανάμεσά τους η νοσοκόμα Σπίθα που σκοτώθηκε σε διαδήλωση. Οι Οργανώσεις που φτιάχτηκαν - ΕΑΜ, Εθνική Αλληλεγγύη, τμήμα ΕΛΑΣ, Επιμελητεία του Αντάρτη - είχαν την πλήρη κυριαρχία του νοσοκομείου. Βάση αυτής της Οργάνωσης ήταν ο αρχικός πυρήνας του ΚΚΕ με Γραμματείς τον καθαριστή Δημήτρη Μούρη και την δασκάλα Τσάχα.
Οι Οργανώσεις του «Ερυθρού Σταυρού» τροφοδοτούσαν μέσω συνδέσμων με υγειονομικό υλικό τις ένοπλες ομάδες και αργότερα μετά το 1942 τον ΕΛΑΣ. Το ένοπλο τμήμα του «Ερυθρού Σταυρού» είχε συμβολή - μαζί με άλλα τμήματα - στην απελευθέρωση των 56 κομμουνιστών από το «Σωτηρία». Υπερασπίστηκε μαζί με την ΕΛΑΣίτικη ομάδα του Γηροκομείου το νοσοκομείο από την επίθεση του αστικού στρατού και των Εγγλέζων στις 4 Δεκέμβρη του 1944.
Η μεταφορά έγινε το Φλεβάρη του 1943, στο «Σωτηρία», σαν φυματικοί. Την τρίτη μέρα της κράτησής του στο νοσοκομείο πέθανε ο Γιάννης Κονταξής, σιδηροδρομικός από τη Θεσσαλονίκη, μένοντας έτσι 56 κρατούμενοι. Στη διάρκεια της κράτησης μαζικές επιτροπές ασθενών και υγειονομικών επισκέπτονταν τους κρατούμενους, τους έδιναν παράνομο Τύπο, τους ενημέρωναν για τις εξελίξεις.
Στην οργάνωση της επιχείρησης είχαν αποφασιστική συμβολή άνθρωποι από τη φρουρά των κρατουμένων, γιατροί και άλλοι εργαζόμενοι του νοσοκομείου που ήδη ήταν μέλη του ΕΑΜ. Οπως του επιλοχία του αστικού στρατού και υπερνομάρχη της φρουράς Γιάννη Γυπάρη, μετέπειτα αξιωματικού του ΕΛΑΣ, του υφηγητή του Πανεπιστημίου Γιάννη Λαμέρα, του Γραμματέα της ΚΟ Σπύρου Βλαχούλη. Όλοι δούλευαν σαν ένας άνθρωπος. Στις 31.3.1943 ο Σπύρος Κωτσάκης - ντυμένος γιατρός - ο υφηγητής Λαμέρας και ο Βλαχούλης, επισκέφτηκαν τον Βασίλη Μπαρτζιώτα, δήθεν για καρδιολογική εξέταση και ως επικεφαλής των 56 τού έδωσαν το σημείωμα του Πολιτικού Γραφείου, αναπτύσσοντας σύντομα και με ακρίβεια το όλο σχέδιο και την προετοιμασία από μέσα των 56 για την απόδραση.
Η επιχείρηση έγινε στις 7 Απρίλη του 1943 στις 5.30 το πρωί. Η ομάδα εφόδου απαρτιζόταν από 27 ΕΛΑΣίτες, ντυμένοι όλοι χωροφύλακες. Στις 5.35 όλα είχαν ολοκληρωθεί, χωρίς να πέσει ντουφεκιά. Οι 56 έφυγαν από τον υπόνομο του «Σωτηρία» και μέσα από τα Τουρκοβούνια πήγαν στα σπίτια που είχαν προκαθοριστεί από την ΚΟΑ. Από 'κει ανέλαβαν καθήκοντα σε Οργανώσεις τόσο στην Αθήνα, όσο και στην επαρχία. Η απόδραση έγινε γνωστή στις δυνάμεις κατοχής και στους συνεργάτες τους μετά από πέντε ώρες, αφού ο ΕΛΑΣ είχε κόψει και τα τηλεφωνικά καλώδια. Η απόδραση δημιούργησε κλίμα ενθουσιασμού και αγωνιστικής ανάτασης στο λαό της Αθήνας.
Φρούρια του αγώνα
Στο «Σωτηρία» οι φυματικοί - εργάτες στη συντριπτική τους πλειοψηφία - είχαν μετατρέψει το νοσοκομείο σε φρούριο του αγώνα. Ενισχύθηκε η δράση και με τον ερχομό των αναπήρων του πολέμου. Συνδύαζαν τον αγώνα για την επιβίωση με τον αγώνα για την απελευθέρωση. Η αρχικά αυθόρμητη πάλη μετατράπηκε σε οργανωμένη - σχεδιασμένη δράση με την ίδρυση του ΕΑΜ και την ένταξή τους σε αυτό.
Τα νοσοκομεία χρησιμοποιούνταν για συνεδριάσεις της ΟΠΛΑ και της Λαϊκής Πολιτοφυλακής, για περιφρούρηση με τη συμβολή των αναπήρων. Έκαναν εράνους με κουπόνια, διακινούσαν τον παράνομο Τύπο. Ηταν οργανωμένοι σε πεντάδες και ένας μόνο με ψευδώνυμο είχε την επαφή ανάμεσα στις πεντάδες. Οι ανάπηροι είχαν συγκροτήσει τις νοσοκομειακές επιτροπές σε κάθε νοσοκομείο και την Παννοσοκομειακή Επιτροπή, ένα συντονιστικό όργανο με πρόεδρο τον λογοτέχνη Θέμο Κορνάρο. Στην πράξη, είχαν πάρει στα χέρια τους τη διαχείριση των τροφίμων και των φαρμάκων από τους αξιωματικούς των χιτλερικών ελληνικών κυβερνήσεων, οι οποίοι τα αξιοποιούσαν για μαύρη αγορά.
Συμμετείχαν, μαζί με τους εργαζόμενους στα νοσοκομεία σε όλες τις κινητοποιήσεις. Ενάντια στην επιστράτευση, στην επέκταση της φασιστικής Βουλγαρίας. Στις 27.11.43 τα μέλη του συνδέσμου των αναπήρων, Γονατάς, Τζαμουράκης, Σίλιβος και Ανυφαντής, όλοι μέλη της ΚΟΑ, εκτελέστηκαν από τους γερμανοτσολιάδες. Τους ανάπηρους Γονατά και Τζαμουράκη τους έβαλαν σε σκαμνιά και τους εκτέλεσαν, γιατί ήταν κομμένα και τα δυο τους πόδια και δεν μπορούσαν να σταθούν όρθιοι.
Η μεγάλη και συνειδητή δράση, ο ηρωισμός που βγαίνει από την εκπλήρωση του καθήκοντος, αποτυπώνεται στην απολογία του Νίκου Μπελογιάννη που εκτελέστηκε στις 30 Μάρτη του 1952 στις 4.10 τα ξημερώματα, έξω από τη μάντρα του νοσοκομείου «Σωτηρία»: «Εάν έκανα δήλωση αποκήρυξης, θα αθωωνόμουνα κατά πάσα πιθανότητα μετά μεγάλων τιμών... αλλά η ζωή μου συνδέεται με το ΚΚΕ και τη δράση του. Δεκάδες φορές μπήκε μπροστά μου το δίλημμα να ζω προδίδοντας τις πεποιθήσεις μου, την ιδεολογία μου, είτε να πεθάνω παραμένοντας πιστός σ' αυτές. Πάντοτε προτίμησα τον δεύτερο δρόμο και σήμερα τον ξαναδιαλέγω».
Στο Ασκληπιείο και τον «Ερυθρό Σταυρό»
Λίγα χιλιόμετρα πιο κάτω, στο Ασκληπιείο της Βούλας, με τη δράση του Κόμματος, γραφόταν άλλη μια ηρωική σελίδα συμβολής στον αγώνα. Εκεί, το σύνολο σχεδόν του προσωπικού οργανώθηκε ή συνεργάστηκε στο ΕΑΜ, διέθετε και ένοπλο τμήμα του ΕΛΑΣ. Ο ΕΛΑΣ τροφοδοτούσε με δυναμίτη δύο ΕΑΜίτες ψαράδες, οι οποίοι προωθούσαν τα ψάρια στο νοσοκομείο για τη βελτίωση του συσσιτίου των ασθενών αλλά και συσσίτιο για το λαό της περιοχής. Οταν διαγραφόταν η επερχόμενη μάχη της Αθήνας το 1944 με τις εγχώριες αστικές δυνάμεις και τους Εγγλέζους, ο ΕΛΑΣ δημιούργησε νοσοκομεία για τις ανάγκες. Αυτά τα νοσοκομεία στελεχώθηκαν από γιατρούς και νοσηλευτικό προσωπικό, καθώς και με υγειονομικό υλικό από το Ασκληπιείο Βούλας.
Υπεύθυνος της κομματικής και ΕΑΜίτικης δουλειάς στο νοσοκομείο ήταν ο Θάνος ο δάσκαλος, ο οποίος κρατούσε επαφή προσωπική με ΕΑΜίτες που αξιοποιούνταν σε ειδικές περιπτώσεις, όπως ήταν ο Παπαδημήτρης (Κοντάρας) εφημέριος στην εκκλησία της Βούλας, ο πρόεδρος στην Κοινότητα της Βούλας Νίκος Στάικος, ο διευθυντής του νοσοκομείου Ιατρίδης, ο υπεύθυνος διοικητικού Μπαριτάκης, ο καθηγητής - χειρουργός Γαροφαλίδης. Σπουδαίο ρόλο έπαιξαν επίσης ο γιατρός Μανώλης Κοντός, η νοσοκόμα Ελένη Σωτηρίου, οι μάγειροι Χρόνης και Οικονόμου, οι θυρωροί, ο υπεύθυνος του ΕΛΑΣ του νοσοκομείου Βασίλης Ρηγόπουλος κ.ά.
Αντίστοιχη δράση αναπτύχθηκε και στο νοσοκομείο του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού στους Αμπελόκηπους. Τον Οκτώβρη του 1941 με πρωτοστάτες τους κομμουνιστές Δημήτρη Μούρη - καθαριστή, Γιάννη Κοντίνη που δούλευε στο μαγειρείο, Βασίλη Ράδο - παρασκευαστή και τη δασκάλα Τσάχα που δούλευε στο οικονομικό, φτιάχτηκε το ΕΑΜ στον «Ερυθρό Σταυρό». Μετά την παννοσοκομειακή απεργία και την ίδρυση του ΕΑΜ, πάνω από 40 άτομα μπήκαν στην ΚΟ από όλες τις ειδικότητες. Ανάμεσά τους η νοσοκόμα Σπίθα που σκοτώθηκε σε διαδήλωση. Οι Οργανώσεις που φτιάχτηκαν - ΕΑΜ, Εθνική Αλληλεγγύη, τμήμα ΕΛΑΣ, Επιμελητεία του Αντάρτη - είχαν την πλήρη κυριαρχία του νοσοκομείου. Βάση αυτής της Οργάνωσης ήταν ο αρχικός πυρήνας του ΚΚΕ με Γραμματείς τον καθαριστή Δημήτρη Μούρη και την δασκάλα Τσάχα.
Οι Οργανώσεις του «Ερυθρού Σταυρού» τροφοδοτούσαν μέσω συνδέσμων με υγειονομικό υλικό τις ένοπλες ομάδες και αργότερα μετά το 1942 τον ΕΛΑΣ. Το ένοπλο τμήμα του «Ερυθρού Σταυρού» είχε συμβολή - μαζί με άλλα τμήματα - στην απελευθέρωση των 56 κομμουνιστών από το «Σωτηρία». Υπερασπίστηκε μαζί με την ΕΛΑΣίτικη ομάδα του Γηροκομείου το νοσοκομείο από την επίθεση του αστικού στρατού και των Εγγλέζων στις 4 Δεκέμβρη του 1944.